Јабаган-Бажы
| Јурт | |
| Јабаган-Бажы | |
|---|---|
| орустап Верх-Ябоган | |
| 50°55′43″ с. ш. 85°13′47″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кан-Оозы |
| Јурт јеезе | Јабаганныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 1319[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | →116[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 98 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38847 |
| Почтаныҥ индекси | 649455 |
| АТТК-ныҥ коды | 84235885002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84635485106 |
| Номер в ГКГН | 0603291 |
|
|
|
.svg)
Јабаган-Бажы (орустап Верх-Ябоган ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Јабаганныҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јабаган-Бажы деп јурт Јабаган деп сууныҥ башталганында турганынаҥ улам Јабаган-Бажы деп адалган.
Јабаган орустап прижал; прижатый[4].
Бажы орустап это значение любого начала, верховья, истока реки, озера[4].
Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш јанында, Тас-Тайганыҥ эдегинде, Шибертиниҥ суузыныҥ бажында, Јабаганныҥ боочызыныҥ алдында турат. Тӱштӱк јанында Јабаган јурт, оноҥ ары Оро јурт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1319 метрге бийик[1].
Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Климады орто-континентал. Соок ло узун кыш ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ башталып, кандык айдыҥ бажына јетире болот. Чаган айда тыҥыда соок −35..-40 °C једет. Јай кичӱ изӱ айдаҥ ала сыгын айдыҥ бажына једет. Ортоайлык температура +19 °C, +20 °C кире бар. Кейдиҥ чыгыныҥ ортојылдык кеми 700—750 мм, салкынныҥ тӱргени 4,5 м/с.
Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы астап, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген[5]. Куштардаҥ тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк, турна[6]. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган ла база кезик бӱдӱм балык бар.
Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Айландыра кырларды, аркаларды кӧп сабада тыт агаш бӱркейт, бийиктей мӧш, суујараттай тал, чиби ле кайыҥ, каргана ӧзӧт. Меесте тегенек, маҥыр, јонјолой, кылбыш, кӧжнӧ. Ачык јалаҥ јерде јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ, јыраа бар: адарткы, ай-каајы, айу-сырга, алаҥуш, балтырган, баргаа, буланат, бастый ла о.ӧ. Састу јерде кыйгак ӧлӧҥ, јеҥес, кулузын, ийттырмак, кылганак таркаган[7]. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын-тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр[8].
Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурттыҥ текши јери 30 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 7,75 га, јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 0 га, јонго керектӱ тудумдар 0,54 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 7,78 га, рекреационный учурлу 13,93 га. Јон јаткан јерде улустыҥ ныктаазы 11,8 кижи/га[9]. Јуртта 3 ором: Олјондо, Меесте, Ойношевтиҥ[10][11]. Ойношевтиҥ оромы јурт ажыра тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар јадат, узуны 0,1 км. Оромдордыҥ текши узуны 3,93 км[9]. „Јабаган — Јабаган-Бажы“ деп регионал трассаныҥ учы (идентификационный темдеги 84К-129[12], узуны 7 км)[13]. Јабаган-Бажына јетире ӱч јолло једер арга бар: Улалу — Чаргы — Кӧкӧйӧниҥ боочызы — Чакырдыҥ боочызы — Јабаган — Јабаган-Бажы; Улалу — Шабалин — Себиниҥ боочызы — Нефтебаза, Јабаганныҥ боочызы — Јабаган-Бажы; Алтай кырайдаҥ келзе: Јаш-Тура — Солонешный — Јалаҥыйдыҥ боочызы — Келейдиҥ боочызы — Экинур — Јабаган-Бажы.
| Јабаган-Бажы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Јабаган | 12 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы | 54 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 250 км,190 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 270 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 120 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 73 км |
Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Кан-Оозы аймактыҥ кӱнчыгыш јанында айландыра кайа-таштарлу, јайылып тӱшкен кобы-јиктерлӱ, оҥ јанында койу аралду, аржан суулу, јайы-кыжы оҥбос чиби-мӧшлӧ бӱркелген Јабаган-Бажы деп кичинек јурт турат. Государствоныҥ јылкы мал ӧскӱрер 78 таҥмалу јажытту заводы мында 1931 јылда кичӱ изӱ айда ижин баштаган. Ол Новосибирсктиҥ конный трестиниҥ филиалы болгон.
Государствоныҥ јылкы мал ӧскӱрер 78 таҥмалу јажытту завод[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Государствоныҥ јылкы мал ӧскӱрер 78 таҥмалу јажытту заводын тӧзӧӧргӧ, КПССтиҥ Тӧс Комитединиҥ аҥылу чыгартулу улузы келгендер. Бу јаан ишти баштаар — заводты тӧзӧп иштедер — керекте кӧп тоолу черӱчилдер ле строительдер турушкан. Олор баштап ла јылкы мал турар кажаан-чедендер ле улус јадар туралар тудуп баштагандар. Ол туралар эмдиге ле јетире бар. Башкару заводты јаҥыс ла черӱчилдердиҥ ле строительдердиҥ болужыла алып чыгар амаду тургускан. Оныҥ учун мында јуртап јаткандарды ӧскӧ јерге кӧчӱрер јакаан чыккан. Иш бир јылга улалган. Јадатан туралар, мал сугатан чеден-кажаандар бӱткен кийнинде јылкы мал јуур иш башталды. Германияла болгон баштапкы јууда тузаланган јылкы малдыҥ кезиги артып калган. Ол малды бу заводко ӧскӱрерге экелген. Ишчилердиҥ алдында малды азырап кӧптӧдӧр амаду турган.
Оныҥ учун революцияныҥ кийнинде Кан-Оозы аймактыҥ Јабаган-Бажы јуртында тӧзӧлгӧн бу заводко Оҥдой аймактаҥ Аргымай байдыҥ укту айгырларын, Кан-Оозынаҥ Тактар байдыҥ малын јууп экелгендер. Ыраак јерлердеҥ укту-тӧстӱ айгырлар база экелген. Олордыҥ тоозында орловский рысактар ла донской укту айгырлар болгон. Јылкы малды баштап тарый бери келген орус солдаттар кабырган.
Оноҥ олордыҥ малды кабырып азыраар кӱчи јетпей барарда, чачылып калган алтай калыкты, малашка ӱренип калган улусты, заводто иштедерге јууп баштагандар.
Јылкы мал ӧскӱрер заводтыҥ баштапкы директоры Сабалков деп кижи болгон деп, И. В. Шодоев Јабаганда школдыҥ музейин баштаган Р. М. Кундучинага айдып берген. Бу кижини совнарком Москвадаҥ кӧстӧп аткарган. Кезик улус Сылковский деп ӧбӧкӧни адаган. Баштапкы директорды „ӧштӱ“ деп актуга каралап, Кан-Оозына айдап апарган. Бу кижиниҥ бурузында малды фронтко аткарар ӧй једип келерде, малдыҥ тӱктери тӱжӱп, буттары оорып баштаган. Бу учуралды Јабаганныҥ кижизи Андрей Семенович Мякишев айдып берген. 1932 јылда И. В. Шодоевти Кан-Оозынаҥ Јабаганда коневодческий заводтыҥ „Јылкычы“ газединиҥ редакторы болзын деп, командировать эткен.
Ол ӧйдӧ јылкы мал тудар частьтыҥ јааны болуп В. С. Киндеев иштеген. Оныҥ кийнинде башка-башка ӧйлӧрдӧ заводтыҥ ижин мындый улус башкардылар: А. И. Дорошенко, Савченко, Нересов, Краев, Яков, Сыркашев, совхоз ӧйинде Безубцев ле Казанцев. Јуулган малдыҥ эркектерин айрып, ӱч јашка јеткендерин ӱредип, јууга атандырарга белетегендер. Эмдик јылкыны солдаттардаҥ аҥылу јуучыл тазыктыраачылар ӱредетендер. олордыҥ мал ӱредип турган ээжилери алтайлардыйынаҥ чек башка болгонын темдектеер керек. Соҥында јылкы мал ӱредеринде јурт јердиҥ јииттери туружып баштаган эди. Олордыҥ ортозында тренер Семен Игнатьевич Логинов, Кару Шагаев, Иженер Ялбаков, Јелмер Мунин, Урмат Самачин, Давыд Телесов, Бааш ла Тадыр Челоковтор, Капшай Сияпов, Јиилек Мамин, Эрке Шатин ле оноҥ до ӧскӧлӧри болгон.
Јылдар ӧдӱп, мал ӧскӱрер јердиҥ мал-ажы кӧптӧгӧн соҥында оок мал јуучыл фронтко кӧп аткарылган. Новосибирск калада ӧткӱрилген атла маҥтадар маргаандарда бистиҥ улус туружып туратан. Шалба Епишкин, Маруся Карманова ла база бир кижи поездле акча тӧлӧбӧзинеҥ барган. Ол учун паровозтыҥ печкезине тонныҥ эдегине кара кӧмӱр таажып, эдек торт ло элгек болгончо иштеген. Ат јарышта Шалба баштапкы келген учун ого кызыл революционный штан, бир сумал сула сыйлап берген.
Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Эл-јон мал-аш азырап, иштӱ-тошту болуп, токынап јада берген. Је мындый ӧй узак болбоды. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталган. Јабаган ичинеҥ Тӧрӧлин корулаарга, кӧп адалар, карындаштар јууга атанала, кайра јанбаган. Олор: Капшай ла Чайчы Мыжылдаевтер, Байда ла Чынык Кармановтор, Таҥдалай Каштаев, Давыд Телесов, Кӱлер Тукпашев, Эрке Шатин, Арбай Бадакин, Айдар Теркишев, Кару Наев, о. ӧ.
Ада-Тӧрӧл учун Улу јуудаҥ эзен-амыр јанып келген улус мал-ашта иштеген. Олордыҥ тоозында Таный Суйманаков, Чурупов Альчы, Талбый Яжнаев, Адабас Екешев, Александр Сыркашев, Кару Шагаев, Иван Жуков, Айдыҥ Мекешев, Кӱлер Глазин, Иженер Ялбаков, Канчык Шатин, Шытый, Убай, Канчык Бабандыевтер, Арбын Тайтаков, Јелмер Мунин, Бобыштай Кобоков, Былый Койдоноров, Чачак Тобошев, Урмат Нӧкӧрӧв, Абашка Коркин, Бербей Кользонов, Александр Кудрешев, о. ӧ.
Јууга барган јуучылдардыҥ ордына арткан ӱй улуска ла јаш ӱйеге тӱни-тӱжи мал кабырып, ончо ишти эдерге келишкен. Бу улусты канайып адабас. Олор: Тодый Терпекова, Мӱӱстей Самачина, Такы Телесова, Токтон Баянкина, Кичен Кучкашева, Кара Ештекова, Чынар Кабарлина, Јылаш Кобоева, Течи Кармакова, Тодыш Карманова, Капшай Чолокова, Куйрук Черчубаева, Алтын Койдонорова, Мокыҥ Теркишева, Јаманийт Мамина, Јыламаш Сумина, Јустук Матина, Кучук Аргокова, Киртек Чичиеков, Јаш Бадин. Бу кӱч ӧйдӧ мал ижинде јашӧскӱрим, балдар база тыҥыда иштегендер: Эпшей ле Ӱрзе Кайминдер, Талканчы Телесова, Тиду Чолоков, Эртечи ле Јинјиш Такпаевалар, Судуйт Шагаев, Бӧдӧс, Колька, Чыный Наевтер, Мария Шагаева, Кӱндӱ Сумина, Тош Кобокова, Айылчы ла Шымды Чуруповтор, Јылымчы Такпаева, Тапас Чолокова, о. ӧ.
Озогы јылдарды эске алынып, јакшыны-јаманды теҥ-тай ӱлежип јӱрген јерлештеристи адап ийели: Аниса Ефимова Логинова эм-томныҥ јааны болгон, Устин Акулов заводтыҥ директорын тартып туратан. Конюшняда айгырлар азырагандар — Лиза ла Тамара Плотниковалар, Мария Момпуновна Карманова, Александра Телесова, Чылгый Шагаева, Јиндиш Топошева, Табас Каймина, Јаҥылдай Мочова, о.ӧ. Ада-Тӧрӧл учун улу јууга Туулу Алтайдаҥ кӧп тоолу јылкы малды Јаш-Тура калага јетире айдап апарган эди. Оноҥ ары малды јерлештерис Тамбовтӧӧн, Воронежтӧӧн, Дондӧӧн јетирип туратан. Бистиҥ тӱӱкибисте бу јаан иш керегинде нениҥ де учун айдылбаган, байла, ундылып калган. Алтайдаҥ кажы ла јурттаҥ аттар айдап апарган улустыҥ кӧп сабазы эпшилер болгон. Јууныҥ кату јолдорында ол кӧӧркийлердиҥ канча кирези кайра јанып келбеди деер. Кезиги јеҥ јастанып јыгылган, темир јолдордо бомбалашка да туштагандары бар, је шыраны тыҥ ла кӧргӧн. Олор Такы Телесова, Шалба Епишкин — Јабаганнаҥ, Корбой Баина ла Кара Битешева — Кырлыктаҥ, ӧскӧ јерлердеҥ М. Сарбашева, О. Чуйчина, М. Тыбысов, Ч. Байатова, Ч. Нанкашев, о. ӧ.
Ол керегинде мынайда кожоҥдоп туратан:
"Боро тайды минеле, Бий калага јеткенис.
Поездке отурала, Воронежке јеткенис.
Кара тайды минеле, Кадын, Бийди кечкенис,
Канду јуу тужында Тамбов калага јеткенис.»
Јабаган јуртта государствоныҥ јылкы мал ӧскӱрер јетен сегис номерлӱ јажытту заводында иштеген ле јууда јуулажып јӱрген јерлештеристиҥ ады-јолын тӱӱкибисте артыргызып, јиит ӱйе олордыҥ ат-нерелӱ керектерин качан да ундыбас учурлу.
Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[14] | 2011[15] | 2012[15] | 2013[15] | 2014[16] | 2015[17] | 2016[2] |
| 128 | →128 | ↘119 | ↗120 | ↘111 | ↗116 | →116 |
Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.
Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 161 кижи болгон, олордыҥ 99 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- баштамы школ;
- эмчилик;
- јурттыҥ клубы;
- стадион;
- магазин.
Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуртта јаан ээлемдер јок. Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, соок тумчукту ла оок мал азыраары.
Мӱргӱӱлдиҥ јерлери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Јурттыҥ бажында Кара-Таш деп атту кырда тагылдар турат. Тагылдар јаскыда 2014 јылда салынган. Баштапкы мӱргӱӱлде 70-ге јуук кижи болгон.
Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Ада-Тӧрӧл учун Улу Јууга учурлалган кереес[18].
Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Тоҥмок суулар;
- Јабаганныҥ боочызы, байлу (1438)[18].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[18].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
-
Сууалгыш -
Саду jер -
Баштамы школ -
Тÿндеги jарыткыштар
Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- ↑ 1,0 1,1 Верх-Ябоган (Јабаган-Бажы)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Кучин А. П. Птицы Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2004.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА «Литературно-издательский Дом „Алтын-Туу“, 2020
- ↑ 9,0 9,1 Генеральный план муниципального образования Ябоганское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: кандык айдыҥ 2 кӱни, 5595. Архивировано 1610204036.
- ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
- ↑ Карта села Јабаган-Бажы.
- ↑ Региональная трасса 84К-129
- ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 „Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай“
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 18,0 18,1 18,2 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Алтайдыҥ чолмоны газет / Тулаан айдыҥ 10-чы кӱни, 2007 ј., № 52 3-чи бӱк
- Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»
 Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
 | Аймактыҥ тӧс јери: Кан-Оозы јурт |  | |