Амыр (Кӧксу-Оозы аймак)
| Јурт | |
| Амыр | |
|---|---|
| орустап Амур | |
| 50°23′54″ с. ш. 85°07′04″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кӧксу-Оозы |
| Јурт јеезе | Амырдыҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1959 |
| Бийиги | 1101[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘763[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар |
орустар 60 %, алтайлар 39 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649481 |
| АТТК-ныҥ коды | 84240805001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84640405101 |
| Номер в ГКГН | 0154050 |
|
|
|
.svg)
Амыр (орустап Амур ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Амырдыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Амыр орустап мир, спокойствие, покой[4].
Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, аймактыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, Теректи, Сайлугем, Ӱч-Сӱмердиҥ, Ыйыктуныҥ сындарыныҥ эдегинде, Абайдыҥ чӧл-јалаҥында, Кӧк-Сууныҥ бажында, Кадын сууныҥ коолында турат. Кӧк-Суу кӱнбадыштаҥ кӱнчыгыш јаар агала, оноҥ ары бу суу Кадынга кирип јат. Јердиҥ алдында суулар, кардыҥ ла јаҥмырдыҥ суулары, тош кайылган суулар ончозы Кадын суузын толтырат. Бу сууныҥ тереҥи 1-1,5 метр болзо, оныҥ тууразы 3 метрдеҥ 6 метрге јетире, Јараттары кайыр. Јурт Ырак јокто Каҥза деп кыр бар. Јаҥмырдыҥ алдында кырбаштай булут кыймыраар, оноҥ јазым јокко јут келер. Айландыра кырлары Тудукту, Акташ, Кӱркӱрек. Јуук јаткан деремнелер: Абай, Јӱс Тыт, Кызыл-Јар, Улужай, Талду, Кадынныҥ тереҥи 2-4 метр, јалбагы 8 метрдеҥ 50 метрге једет, јараттары база кайыр. Кадын суу јаскыда кандык айдыҥ ортозы киреде кӧпчизе, кӱӱк айда тыҥыда кӧдӱрилет[5]. Јурттыҥ турган јери тӱс, јалаҥ јер. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1101 метрге бийик[1].
Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с.
Амыр јурттыҥ климады[5] кезем-континенталга јуукташ, кырлаҥ ла ойык јерде торт башкаланып јат. Климат соок кыжыла, тыҥ салкын-шуурганла, кӱс-јаста да тоҥырып ийериле, изӱ јайла аҥыланат.
Кейдиҥ ортојылдык температуразы 1,9 °C. Эҥ ле соок ай ол чаган, бир конокто кейдиҥ орто температуразы −23,3 °C, сыраҥай ла соогы −56 °C. Эҥ ле изӱ ортоайлык температура ла ӱстӱги бажы изӱниҥ јаан изӱ айда болот: 15,4 °C ла 34 °C. 95 ле соок јок кӱн болот. Јыл ичинде јердиҥ ӱстиниҥ температуразы −10 °C, эҥ бийик ле эҥ јабыс температуралар јаан изӱ айда(60 °C) ла чаган айда (- 60 °C). Јердиҥ кыртыжыныҥ тоҥгоныныҥ тереҥи 1.9 м — 2.3 м. Јыл туркунына 517 мм јут-чык тӱжет, ол тоодо 416 мм јылу ӧйдӧ лӧ 101 мм јылдыҥ соок ӧйинде. Баштапкы кар ортокӱндик температура 0 °C болгон кийнинеҥ бир 3-9 конок ӧдӧлӧ тӱжет. Ӱлӱрген айдыҥ бир 15 кирезинде тӱшсе, тулаан айдыҥ 22-чи кӱни киреде кайыла берет. Кардыҥ калыҥы кышкыда бир 26 см једип турат, а карда сууныҥ кеми 63 мм.
200 кӱн бир јылда салкындак болот. Кӱс-јас салкындар тыҥыйт, салкын јок айас кӱндер бир айда 5 — 10 ло кӱн болот. Шуургандар кӧп сабада кышкыда, ортоайлык салкынныҥ тӱргени 1,4 м/с ас болбойт, је тыҥыда соксо салкынныҥ тӱргени 40 м/с кире бар. 4-х баллдаҥ тӱрген салкын (Бофорттыҥ международный шкалазы аайынча 8 м/с кӧп) ай сайын 2,52 % катап согот. Салкын кӧп сабада кӱнбадыштаҥ согот.
Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Кадын-Бажыныҥ биосферный заповедниги бар. Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргы ла ирбистиҥ тоозы кезем астап, јоголорго једе берген учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген[6] Оок аҥдар : јалаҥныҥ ла аралдыҥ чычкандары, кичинек башту чычкан, айылдыҥ ла кыралардыҥ, јалаҥдардыҥ чычкандары, узункуйрукту ӧркӧ, кыраларда ла јалаҥдарда; сууныҥ чычканы — суулардыҥ јарадыла, састалган јерлерле; јеерен ле борозымак јеерен чычкандар ла кӧрӱктер карагайлу ла кайыҥду аралдарда, оноҥ суу јараттай јӱргилейт.
Мындый куштар јӱрет: тайаларда тытту кайыҥду аламык ӧскӧн агаштарда — талаҥ-келеҥ, сыҥыранчы, бӧднӧ, кургак чӧлдӧ јолды экијандай; кара каргаа, саҥыскан — кыралар ла аламык агаштардыҥ ортозында бар. Куштардаҥ кедери тарал, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, јелечи, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет.
Кезик куштар тоозы астаганыла база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: мечиртке, мӱркӱт, тарбалјы, каркыраа, турна[7]. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.
Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Айландыра кырларыныҥ агажы ас, кӧпјандай чиби, тыт, кайыҥ, тал ӧзӧт[8]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ.
Амырдыҥ элбек јалаҥдарында кырага салган аш (буудай, сула ла арба), азырал ӧлӧҥ пырей јакшы бӱдет[9].
Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра. Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра (орустап высокогорная тундра) туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат. Мында 700-теҥ артык бӱдӱм ӧзӱмдердиҥ, 20-деҥ артыгы Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген. Кырбаштай мында алтын тазыл (орустап золотой корень, родиола розовая)кӧп јайылган[5].
Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурттыҥ текши јери 114,3 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 63,0 га, зона животноводства 4,5 га, общественно-деловая 6,0 га, производстволык јерлер 3,6 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 3,6 га, прочие территории различного сельскохозяйственного назначения 33,6 га[5]. Амыр јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 3 км 400 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 585 м[10]. Јуртта 11 ором: Эмчиликтиҥ, Јажыл, Јииттердиҥ, Јараттай, Сергей Капешевтиҥ, Советский, Јараттай, Меесте кош ором, Почталу кош ором, Школдыҥ кош оромы[11]. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 8,8 км[5]. Јон јадар фонд 9 тыс. м², болзо бир кижиге келишкени орто тооло 10,3 м². Јон јадар јерлер бир кат агаш туралар, таҥынаҥ јерлӱ, текши јети ортодо 1200—1700 м²[5].
Ӧскӧ јурттарла колбу тударга регионал учурлу кӧӧлик јолдор бар. Јуртка једерге 2-3 јол бар.
Јурт «Туура јол Талду — Тӱҥӱр („Ӱч-Сӱмер“ деп ар-бӱткендик парк)» деп јолдо турат, (идентификационный темдеги 84К-134, узуны 185,1), оноҥ ары 20 км кире барала, оҥ јанына эбирзе, «Амур јуртка туура јол» башталат (идентификационный темдеги 84К-48, узуны 6,4)[12].
2019 јылда Алтай Республикада национал проекттер аайынча регионал учурлу кӧӧлик јолдорды јазайтан Јеткери јок ло чыҥдый кӧӧлик јолдор[13] деп иш башталган.
| Амыр јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы | 48 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 280 км, 340 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 350 км, 370 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 200 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 170 км |
Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурт качан тӧзӧлгӧн чике јылы јок. Кайда да 18 чактыҥ учында ба, айса 19 чактыҥ бажында ба тӧзӧлгӧн болор. Амыр ла Абай јурттардыҥ тӱӱкизи тудуш. Бу эки јурт совет ӧйдӧ Амырдыҥ совхозына кирген. Озодо Абайдыҥ чӧлинде јаткан алтайларга 1850 јылдарда орус кӧчкӱндер кожылган. Оймонныҥ управазында 1887 јылда 27(улус) јурт, кобы јик сайын чачыҥы да јаткан отоктор болгон. Амыр ла Абайдыҥ ортозы јуук, коштой јурттар. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, Амыр јурт јоголгон. 1959 јылда Бурунда ла Зерновка деп јердиҥ јиит билелери кӧчӱп келеле, јуртай берген. Онойып, Амыр јурт ойто орныккан.
Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[14] | 2011[15] | 2012[15] | 2013[15] | 2014[16] | 2015[17] | 2016[2] |
| 830 | ↗832 | ↘809 | ↘798 | ↘778 | ↘765 | ↘763 |
Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.
Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 942 кижи болгон, олордыҥ 60 % орустар, 39 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].
Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- спортклуб;
- балдардыҥ туразы «Кӱлӱмји»;
- культураныҥ байзыҥы;
- библиотека;
- краевед музей;
- эмчилик, аймактыҥ эмчилигиниҥ бӧлӱги;
- магазин;
- турбаза «Бриз».
Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Таҥынаҥ ээлемдер. СПК «Амурский», мал азыраары: маралдыҥ мӱӱстерин, эдин јазаары, укту јылкы азыраары (аттары улай ла јарыштарда туружат), аҥ, эштек, мул, кой, эчки, чочко, уй, сырзавод. Туризм.
Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Совет јаҥ учун корогон јуучылдарга ла Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына обелиск (1962 ј., Школдыҥ кош оромы)[18][19];
Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[20].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Тюлентин В. Н. (1953—2020) — политик, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ башкараачызы[21].
Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- ↑ 1,0 1,1 Амур.
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Материалы по обоснованию Генерального плана села Амур Амурского сельского поселения Усть-Коксинского района Республики Алтай
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Карта села Амур.
- ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
- ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
- ↑ Объемы ремонта дорог на Алтае вырастут втрое
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: кандык айдыҥ 2 кӱни, 4404. Архивировано 1610213696.
- ↑ Список-объектов-культурного-наследия.pdf
- ↑ 20,0 20,1 20,2 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Тюлентин В. Н.[1]
Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
 Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
 | Аймактыҥ тӧс јери: Кӧксу-Оозы јурт |  | |