Апшыйакты
| Јурт | |
| Апшыйакты | |
|---|---|
| орустап Апшуяхта (Верх-Апшуяхта) | |
 Апшыйакты | |
| 51°14′04″ с. ш. 85°53′51″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Шабалин |
| Јурт јеезе | Апшыйактыныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 809[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗271[2] кижи (2021) |
| Ук-калыктар | алтайлар 97 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649227 |
| АТТК-ныҥ коды | 84250830001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84650430101 |
| Номер в ГКГН | 0154354 |
| верх-апшуяхта.рф | |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Апшыйакты (орустап Апшуяхта) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Апшыйактыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
Этимологиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Апшыйакты орустап древняя гора[4].
Физико-географиялык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Географиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде Серпек деп ӧзӧктӧ, Тыткескен сууныҥ јарадында турат. Эбире тайгалардыҥ сындары: Јал-Мӧҥкӱниҥ, Кадрин, Сымылты, Бештиҥ бажы. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 809 метрге бийик[1].
Климады
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Климады орто-континентал. Узун кыш ла кыска јай. Јети айдаҥ артык кыш ла ӱч ай јай турат. Ортојылдык температураныҥ алды −4,2 °С болзо, эҥ ле јылузы +36 °С, эҥ ле соогы −54 °С. Баштапкы сооктор 02.06/19.08 киреде болот, соок јок ӧй 60 ла кӱн, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, кейдиҥ чыгы-јуды 343 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,8 м/с, тыҥ салкынду (15 м/с кӧп) кӱндердиҥ тоозы — 9,9. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат мында бир канча јымжак.
Аҥ-куштары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Апшыйактыныҥ тайга тажы аҥдык: койон, агас, јоонмойын, тийиҥ, сарас, кӧрӱк, суузар, камду. Азулу аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, шӱлӱзин јӱрет кырларда. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген[5]. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Туйгакту јерликтер: элик, булан, марал. Тооргыны аҥдап, улус торт јоголторго јеткен учун бу аҥ «Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине» кирген. Озодоҥ бери јӱзӱн-јӱӱр куштарыла байлык јер. Јелечи, сымда, бӧднӧ,јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке[6].
Ӧзӱмдери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Бу јерлерде ӧрӧ аймактарга кӧрӧ, јымжак укту агаштар: кайыҥ, аспак, тал, каргана (орустап акация ) кӧп ӧзӧт. Беле агаш, база аттары: эргиш, эне-кат (орустап рябина), јодро, терек, толоно (орустап боярышник). Арчын-артыш (орустап можжевельник)[7], балан-чаныш (орустап калина), каҥы-туучечек-јелезин-кудайчечек (орустап чабрец или богородская трава) база ӧзӧт. Јиилектердеҥ мында койјиилек, кызылгат, тайа (орустап жимолость), эмегенсӧӧк-ӱзӱт агаш (орустап бузина), ийт-тумчук, тийиҥкат, јыдукара, казылган ӧзӱп јат[8]. Јайыла јӱзӱн-јӱӱр чечектер јайылат: калаш чечек, кабый, јылан чечек, јаргак ӧлӧҥ, буланат, бастый, айу-сырга, адарткы, табылгы, адару-чечек.
Јери ле јолдоры
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта тӧрт ором: Едор, Меесте, Тӧс, Јииттердиҥ.
Апшыйактыныҥ боочызы ажыра «Шабалин — Апшыйакты — Каспа» деп регионал кӧӧлик јол ӧдӧт.
| Апшыйакты јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Апшыйакты | 0 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Шабалин | 21 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 140 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 220 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 546,8 км-деҥ (Шабалин) | 21 км |
Тӱӱкизи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт 1920 јылда тӧзӧлгӧн. 2001 јылда Верх-Апшуяхта деп јурттыҥ ады Апшыйакты болуп солунган.
Эл-јон
[тӱзедер | кодты тӱзедер]| Эл-јонныҥ тоозы | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[11] | 2013[12] | 2014[13] | 2015[14] | 2016[15] | 2017[16] | 2018[17] | 2019[18] | 2020[19] | 2021[2] |
| 276 | →276 | →276 | ↘274 | ↗279 | ↘276 | ↘269 | ↗278 | ↘277 | ↘261 | ↗264 | ↗271 |
Ук-калыктары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта кӧп сабазы алтайлар јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 279 кижи болгон, олордыҥ 97 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[20].
Инфраструктуразы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Апшыйактыныҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- стадион;
- эмчилик;
- библиотека;
- агашкезим.
Экономиказы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта јаан ээлем јок. Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Агашла иштер.
Кереестер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тӱӱкилик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына кереес(285)[21].
Археологиялык
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Мӧҥкӱсалгыштар (161),164,170,185,196,215,216,228,342)[21];
- Јебрен корум (169)[21];
- Кызыл-Таш мӧҥкӱсалгыш[21].
Ар-бӱткендик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Толгойты (271), јурттыҥ кӱнчыгыш келтейинде[21];
- Куй таш, Айулу Белтирген. 1,5 км јурттыҥ јанында (163)[21].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[21].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јарлу улузы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Чаптынов, Валерий Иванович (11.06.1945 — 10.08.1997) — политик, Алтай Республиканыҥ тӧзӧӧчизи, баштапкы башкараачызы (1992—1997), Алтайский сельскохозяйственный институтты (1967) «билимчи-зоотехник» деп специальностьло божоткон, Алтай Республиканыҥ Конституциязын бичиирин башкарган.
- Ялатов, Шабычы Сыранович (1912―1993) ― политик, СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ депутады (1937),
Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1941-1942), Јеҥӱниҥ парадыныҥ туружаачызы (1945), «За отвагу» медальла, Тӧрӧли учун јууныҥ ордениле, Ленинниҥ ордениле кайралдаткан[22].
Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- ↑ 1,0 1,1 Верх-Апшуяхта (Апшыйакты)
- ↑ 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад.. — 3-е изд., перераб. и доп.. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — С. 233—256. — 267 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. – Текст: электронный.
- ↑ Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 21,6 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Ялатов Ш.С.[1]
Тайантылар
[тӱзедер | кодты тӱзедер] Шабалин аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
 | Аймактыҥ тӧс јери: Шабалин јурт |  | |