Кумалыр
| Јурт | |
| Кумалыр | |
|---|---|
| орустап Кумалыр | |
 | |
| 51°12′15″ с. ш. 85°37′12″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Шабалин |
| Јурт јеезе | Јекјийектиҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 1139[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘162[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар |
орустар 50 %, алтайлар 48 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649225 |
| АТТК-ныҥ коды | 84250835003 |
| МТТК-ныҥ коды | 84650435111 |
| Номер в ГКГН | 0154261 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Кумалыр (орустап Кумалыр) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Јекјийектиҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Кумалыр орустап
Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, Кумалыр ла Себиниҥ сууларыныҥ бириккенинде турат. Тӱштӱк јанында Јал-Мӧҥкӱниҥ сындары, Сарлык, Себи-Бажыныҥ тайгалары. Јурттаҥ ыраак јок јерде Себиниҥ боочызы башталат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1139 метрге бийик[1].
Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Орто-континентал климат. Тӱштӱктей аймактарга кӧрӧ ай-кӱн эмеш јымжак. Кышкы сооктыҥ ортоайлык температуразы −19 °С, чаган айдыҥ тыҥыда соогы −35..-40 °С. Кар эмеш калыҥ тӱжер. Јайгы орто температура +15..+16,5 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ тыҥ изӱзи +35 °С кире бар. Јут-чыктыҥ кеми јеткил тӱжет 435—462 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.
Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тайгаларында алдында кандый ла аҥдар кӧп болгон. Казырларынаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, тӱлкӱ, шӱлӱзин. Туйгакту аҥнаҥ булан, марал, какай, элик, тооргы. Оок аҥдар кӧп болгон борсык, агас, јоонмойын, киш, камду, кумдус, маны, сарас, момон, ӧркӧ, суузар, сыгырган, тарбаган, тийиҥ, токтонок, эрлен, чычкан, кӱжӱл[4]. ле о.ӧ.
Калганчы јылдарда алтай артап, экологиялык айалгалар уйадап, аҥ-куштыҥ тоозы кезем астаган ла кезик аҥдар торт јоголорго јеткен учун олорды «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кийдирген: тооргы, маны, камду, суузар. Јӱзӱн-јӱӱр куштардыҥ тоозы база ла астаган. Алдында јайым јӱретен агуна (орустап белая куропатка), аҥыр (орустап огарь), баарчык (орустап скворец), бӧднӧ (орустап перепелка), јелечи (орустап трясогуска), јаҥалбай (орустап чиж), јылантык (орустап вертишейка) сӱреен ас туштайт. «Кызыл бичикке» кирген куштар ол турна, балыкчы куш (орустап крохаль), боро ылаачын (орустап кречет), кӧкӧлик (орустап каменная куропатка), ала ылаачын (орустап балобан)[5].
Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурттыҥ тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орустап барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орустап крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орустап ирис), алаҥуш, комургай (орустап борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орустап бадан), чай чечек (орустап герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орустап лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орустап жимолость)[4].
Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуртта 3 ором: Јииттердиҥ, Олјондо, Тӧс. Р-256 «Чуйдыҥ трагы» деп федерал кӧӧлик јолдо турат. Себиниҥ боочызына јетире ..км. Тӧс оромдо токтоду «Кумалыр».
| Кумалыр јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Јекјийек | 0 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Шабалин | 13 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 130 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 220 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 546,8 км-деҥ (Шабалин) | 13 км |
Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурт 1864 јылда тӧзӧлгӧн. 1926 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1826 јылда јуртта 40 кижи јаткан, 9 таҥынаҥ ээлем. Алтыгы Кумалырда 1874 јылда 44 кижи, ээлемдер 11. Колхозтор табылып турган ӧйдӧ, бу ӧзӧктиҥ улузы Семинский деп јуртка кӧчкӧн. 1950-60-чы јылдарда јурттыҥ адын Кумалыр деп солыган.
1948-1949 ӱредӱлӱ јылда школдо Лиясова Людмила Степановна деп ӱредӱчи, 1950-1951 јылда Козлова Ольга Михайловна иштеген. 1931 јылда сельхозартель «Борец Алтая» ачылган, ол 1957 јылда Шабалинде оленесовхозко кирген. Јуук ӧйдӧ ферма ЗАО «Новый путь» кирет, мында сементалукту уйлар, сарлыктар ӧскӱрет, 1992 јылдаҥ ала маралдар. Фермада јаан да јаш та улус иштейт: Екешев Гаврил Сергеевич, Параева Елена Григорьевна, Лучкин Афанасий Михайлович, Калова Мария Кудюровна, Конокпоев Я., Семенова Т., Кудрявцев В., Лукина В. Е., Козеняшева Е. С., Бедарева М. Г., Кадыдаков В., Юхтуевтер, Чолина Н. И. Ол тоодо уйсаачылар: Чолина Вера Васильевна, Челбакова Вера Иженеровна, Банникова - Сарикова Марина Петровна. Кумалырдыҥ фермазында: Казаков Алексей Кондратьевич, Истомин Узбек Карманович, Смирнов Анатолий Михайлович, Идубалин Василий Николаевич, Павлов Вячеслав Тарбаганович (2003 ала) иштейт[6].
Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[7] | 2011[8] | 2012[8] | 2013[8] | 2014[9] | 2015[10] | 2016[2] |
| 165 | →165 | ↗167 | ↘160 | ↗168 | ↗170 | ↘162 |
Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Орус ла алтай улус јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 184 кижи болгон, олордыҥ 50 % орустар, 48 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[11].
Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Бастыра инфраструктуралык обьекттер Јекјийек јуртта.
Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары, крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ ээлемдер.
Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- јебрен мӧҥкӱсалгыш, 2 км Кумалырдыҥ јанында, тӱндӱк-кӱнбадыштай (249)[12];
- мӧҥкӱсалгыш, Себи сууныҥ сол јарадында, 2,2 км јурттыҥ јуугында, Чуйдыҥ трагыныҥ 100 м ырагында (250—254)[12].
Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Байлу туу Јал-Мӧҥкӱ (..)[12];
- Тоҥбок суу(..)[12].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[12].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- ↑ 1,0 1,1 Кумалар
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 4,0 4,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ По дорогам истории[1]
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
 Шабалин аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
 | Аймактыҥ тӧс јери: Шабалин јурт |  | |