Склодовская-Кюри, Мария

Эта статья входит в число избранных
Википедия сайттаҥ
(Ууландырды мынаҥ Мария Кюри)

Бу термин ӧскӧ учурларларлу, кӧр: Кюри (учурлар)

Мария Склодовская-Кюри
французтап Marie Curie
поляктап Maria Skłodowska-Curie
Энедеҥ чыгарда ады поляктап Marya Salomea Skłodowska[4]
Чыккан ӧйи кӱчӱрген айдыҥ 7 кӱни 1867(0011-07-1867)[1][2][3][…]
Чыккан јери
Божогон ӧйи јаан изӱ айдыҥ 4 кӱни 1934(0007-04-1934)[1][2][3][…] (66 јаш)
Божогон јери
Ороон
Билим сфера радиоактивность[d][10], химия[d][10] ла физика[d][10]
Иштеген јери
Ӱренген јери
Билим башкараачызы Габриель Липман[d]
Јарлузы Радиохимияныҥ тӧзӧӧчизи, радий ле полонийди кожо табышкан кижи
Кайралдары ла премиялары
Кол салары Подпись

Мария Склодовская-Кюри (французтап Marie Curie, поляктап Maria Skłodowska-Curie; энедеҥ чыгарда ады Мария Саломея Склодовская, поляктап Maria Salomea Skłodowska; кӱчӱрген айдыҥ 7-чи кӱнинде 1867 јылда, Варшава калада, Арасей империяда — јаан изӱ айдыҥ 4-чи кӱнинде 1934 јылда, амырап эмденетен (санаторийде) Санселльмоз, Пасси, Франция) — польский ле француз билимчи-шиҥжӱчи (физик, химик), ӱредӱчи, эл ишчи[11][12]. Тӱӱкиде ӱй кижи Нобельдиҥ сыйыныҥ баштапкы лауреады (физикала сыйды 1903, химияла — 1911), эки катап Нобельдиҥ сыйын алган билимчи ӱй кижи[13][14][15]. Сорбоннада баштапкы ӱредӱчи ӱй кижи. «Радиактивность» деп сӧсти сананып тапкан. Эш-нӧкӧри Пьер Кюри ле Анри Беккерельле кожо радиоактивностьты ачкан. Эш-нӧкӧриле кожо радий (Radius — «луч») ле полоний (Polonia — Польша, Мария Склодовскаяга учурлай адаган). Парижтиҥ эмчилик академиязыныҥ ӱй улус ортодо баштапкы турчызы[16].

Биографиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Варшава[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Владислав Склодовский кыстарыла кожо (солдоҥ оҥго): Мария, Бронислава, Хелена, 1890 јыл.

Мария Варшавада кӱчӱрген айдыҥ 7-чи кӱнинде 1867 јылда Склодовскийлердиҥ кӧп балдарлу билезинде чыккан. Оныҥ адазы, Владислав Склодовский (1832—1902), уулчактардыҥ гимназиязыныҥ башкараачызы болгон[17][18]. Энези, Бронислава Богуская, Варшавада кызычактардыҥ школыныҥ јааны болгон[19]. Биледе калганчы бала, Мария, чыгарда, адазын ӧскӧ школго ӱредӱчи эдип ийген, јаан биле јаҥы јерге кӧчӱп келген, энезине јакшы јерде ижин чачып, билезиле кожо кӧчӧргӧ келишкен.

Акча-манат јанынаҥ кӱч ӧй келерде, адазы бар-јок јууган акчазын тӧрӧӧн кижиниҥ бизнесине салган. Је амаду бӱтпеген, керек-јарак јайрадылган. Бу ӧйдӧ Мария 10 јашту болгон, энези чемет орунаҥ божогон[20]. Бу ла јылда эјези тифтеҥ јада калды. Удабай адазын башкару-јаҥга удура болгоны учун иштеҥ чыгаргандар.

Кандый да јокту болзо, Владислав балдарын ӱредӱлӱ, санаа-кӧгӱстӱ улус эдип чыдаткан. Бойыныҥ ӧйинде ол Санкт-Петербургта университетти тӱгескен, математикада, физика ла химияда јаҥы ачылталарла јилбиркеп туратан, јети тил билер болгон, кӧчӱриштер эдип, ӱлгерлер чӱмдейтен кижи болгон. Физика ла химияныҥ јайалталу ӱредӱчизи балдарыныҥ кӧгӱс-кӧрӱмине салтарын јетирген.

Склодовскийлердиҥ ончо балдары јайалталу болгон. Мария акалары, эјелери ле чилеп гимназияны алтын медальга божоткон[21]. Ол ӧйдӧ Польшаныҥ јери Арасей империя ла Австро-Венгрия ла Пруссияныҥ ортозында бӧлинген болгон, бастыра ӱредӱ орус тилле ӧткӱрилген. Мария ла Бронислава ӱредӱзин оноҥ ары уулалтар кӱӱндӱ, је Польшада бийик ӱредӱ аларга эмеш кӱч болгон: Варшавада университет ӱредӱге ӱй улусты албайтан. Кыс кижи јаҥыс ла ӱй улустыҥ «Летучий университет»[22][12]деп јажытту курстарында ӱренер аргалу болгон[23][21].

Эјелӱ-сыйынду Склодовсийлер ээчий-деечий солыжып, акчала бой-бойына болужып ӱренер деп јӧптӧшкӧн[12]. Тӧрт јылга шыдар Мария тӱниле ӱренип, крестьян балдарды ӱредип, оныҥ ортозынаҥ гувернантка болуп иштеп јӱрген[24][25]. Ол бир канча ӧйгӧ эјезине болуш эдип тал орто ишјалын берип, коштойынаҥ карып бараткан адазына болушкан. Бу ӧйдӧ Броня Парижте поляк эмигрант, эмчи студент кижиге барала, сыйнын олорло кожо келип јатсын деп кычырган. Мария мойношкон, адазыла кожо бир јылга Варшавада јаткан[21][26][27][28]. Бир канча ӧйдӧҥ адазы ишке киреле, Броняныҥ ӱредӱзи учун тӧлӧп баштаган. Мария эмеш акча чуктап, ӱредӱзин уулалтарга Парижте эјезине барган[25].

Парижте ӱредӱ[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1891 јылдыҥ кӱчӱрген айында Мария Парижке келген[29]. Јарым јылдаҥ ол Латинский кварталда алдынаҥ бойы јаткадый соок мансардада кып таап алган. Библиотека, лаборатория, университет јуугында болгон[30]. Марияныҥ ӱредӱзи јакшы, је акча јанынаҥ керектер коомой болгон.

Ӱредӱге коштой ол Юзеф Богуский деп атту таайы башкарган билим лабораториязында шиҥжӱ иштер ӧткӱрген. Юзеф Богуский кийнинде Дмитрий Менделеевтиҥ болушчызы болгон[31].

Мария адын «Мари» (французтап Marie) [32] деп бичийле, Сорбоннаныҥ естественный билимдериниҥ факультедине, кирип, математика, физика ла химияны ӱренген. 1891 јылда университетке кирерде, ол бу факультетте 1825 ӱренеечниҥ ортозында 23 кыс студенттиҥ бирӱзи болгон. Бу ок ӧйдӧ Сорбоннада ӱренип турган 9000 студенттиҥ јӱк ле 210-ы кыс улус болгон. 1893 јылда Мария, эҥ артык студент, эки диплом алган, бирӱзи физикала, экинчизи математикала[33][13][34][35]. Сорбоннада ӱренип турарда ол, ада-энези чилеп, Варшаваныҥ ӱредӱлик јерлеринде иштеерге сананган[36][37]. Је эш-нӧкӧрине туштаганы учун, бу санаа бӱтпеди[32].

Пьер Кюриге туштаганы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1894 јылдыҥ бажында поляк-эмигранттардыҥ айлында Мария Склодовская Пьер Кюриге туштаган. Олорды Юзеф Ковальский таныштырган, нениҥ учун дезе, ол Мария Пьердиҥ лабораториязына иштеп кӧрӧр болор бо деп иженген[38][39]. Ол тушта Пьер физика ла химия јанынаҥ Муниципал промышленный школдыҥ лабораториязыныҥ јааны болгон, физика кристаллов ло магниттиҥ температурадаҥ камааны јанынаҥ јаан ченелтелер ӧткӱрген[35].

Пьер сырсак, боро кӧстӧрлӱ, кӱдели чачту кысты баштапкы ла туштажуда јараткан. Пьер Марияга иштейтен кып берген, кийнинде ол оныҥ эш-нӧкӧри боло берген. 1895 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 26-чы кӱнинде Пьер ле Мария серкпеге барбай ла бириккен. Тойы Парижтиҥ јанында Со деп муниципалитетте, Пьердиҥ ада-энезиниҥ айлында болгон[40][41].

Олордыҥ Ирен деп кызы 1897 јылда чыккан. Кийнинде Ирен ада-энези чилеп физика химия јанынаҥ билимчи болгон. Ол эжи Фредерик Жолио-Кюриле кожо билимде јаан ачылта (искусственный радиоактивность) эдип, экӱ 1935 јылда Нобельдиҥ химияла сыйын алгандар[42].

Јарлу болгоны[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1898 јылда Пьер Сорбоннада јаҥы ачылган физический химияныҥ кафедразыныҥ башкараачызына конкурсты ӧдӱп болбогон, је 1900 јылда Женевский университетке оны Марияла кожо ишке келзин деп кычыргандар[43]. Олор Швейцария јаар кӧчӧргӧ јатканча, Анри Пуанкаре деп билимчи Пьердиҥ иштерин кайкап, олор экӱни Сорбоннада университетке ишке кирерге болушкан[44]. Бу ла ӧйдӧ Мария шиҥжӱ иштерин оноҥ ары уулалтып, кызын чыдадып та турган болзо, база эмеш акча иштеп аларга, ӱредӱчи болотон кыстардыҥ Севрский деп школында физикала ӱредӱчи болуп иштеген[45][46][47].

Мария, Пьер ле Ирен Кюри. 1902 јыл киреде

1903 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 23-чи кӱнинде Мария Сорбоннада «Радиактивный веществолорды шиҥдегени» (орустап «Исследование радиоактивных веществ») деп докторский диссертациязын корулаган. Бу ижинде канча јылга турумкай иштенгениниҥ турултазы: јаҥы элементтер — полоний ле радий. Текши улустыҥ алдына дисертациязын корулаарда, ондо тӧрӧӧндӧри, ӱренчиктери база болгон[45][48].

Кийнинде Эрнест Резерфорд эске алынатан: Ланжевен Марияга учурлай кӱндӱӱ эткен, Пьер келген айылчыларга эжиле кожо тапкан радийлӱ колба экелип кӧргӱскен. Айылчылар радиактивный јаркындалып турар чейинтини сӱреен кайкап ајыктаган. Бу ла јылда Пьер Кюри Лондонский королевский биригӱде лекция кычырган, ондо Томсон Уильям лорд Кельвин болгон. Јаркынду опыттар эдип, радийдиҥ аҥылузын кӧргӱскен. Кюриниҥ билезиниҥ билим иштерин бийик баалап, химияда јаан ачылта учун олорго медаль Дэви берилген[49][50][51][52].

1903 јылда Мария лисапеттӱ јоруктыҥ кийнинде кыс бала чыгарган, је бала божогон, не дезе келин улай ла радиактивный чейинтилерле урушкан, колы-буды уур кижиге бу каршулу болгон[51][53]. Бу ла 1903 јылда Мария ла Пьер Кюриге Анри Беккерельле кожо эткен јаан учурлу билим ижи учун Нобельдиҥ физикала сыйын берген. Сыйды талортолой ӱлешкендер. Бу ишти ӱч кижи теҥ-тай эткен, кажызыныҥ ла учуры јаан болгон[54]. Мария Кюри Нобельдиҥ сыйын алган баштапкы ӱй кижи болгон[12], 1935 јылга јетире ол бу сыйды алган јаҥыс ла ӱй кижи болгон, је кийнинде оныҥ кызы Ирен база бу сыйды алган[51]. Олорго сыйды химия эмезе физика аайынча берер бе деп сурак турган, академия химияла экинчи сый база јараар деп шӱӱлтеге келген. Сыйды Швецияныҥ кааны Оскар II Анри Беккерельге табыштырган, Кюрилер келип болбогон, олор учун сыйды француз министр алган[49][55][56].

Сыйды алган кийнинде Кюрилер лабораториязын јазап, айлына јаҥы ванна садып алгандар[57][58]. Колдоры радиактивный чейинтилердеҥ балуларлу болуп турарда, олор бу немени эмчиликте тузаланар керек деп сагышка келген[59][60][44][61]. 1905 јылда Пьер Кюри Француз академияга кирген. Экинчи кызы Кюри Ева Дениза 1904 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 6-чы кӱнинде чыккан[14][62]. Ол ӧйгӧ билениҥ јадыны эмеш оҥдолгон. Пьер Сорбоннада профессор , Мария дезе лаборатория башкарган. Олордо балдар кичеер кижи болгон. Ева јаанайла, журналист, музыкант, јондык ишчи болгон, 102 јаш јажаган. Ол энези керегинде бичик чыгарган, ол бичик США-да сӱреен јарлу бичик боло берген, Ева бу ороонныҥ национал сыйын алган. 1962 јылдаҥ ала 1965 јылга јетире ол Грецияда ЮНИСЕФ-ти башкарган.

Ӧбӧӧни божогон кийнинде[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1906 јылдыҥ кандык айыныҥ 19-чы кӱнинде Пьер Кюрини, јол кечип јадарда, атту экипаж ӧлтӱре табарган[63]. Мария канча айга санаага алдыртып, оорыган (орустап депрессии). Эш-нӧкӧри божогон кийнинеҥ Мария оныҥ ордына Парижский университетте[64] иштеп баштаган, баштапкы ӱй кижи — ӱредӱчи болгон. 1908 јылда ол бойы кафедралу профессор болуп иштеген[65][66].

1910 јылда Мария Кюрини Француз Билим Академиязыныҥ турчызы эдип талдаштарга кӧстӧгӧн, је мыныҥ алдында тӱӱкиде бир де ӱй кижи академияда болбогон учун, бу консервативный биригӱде Мария Кюри јанынаҥ тыҥ былааш-тартыш болгон {{Sfn|Губский|1992|с=633. Талдаштарда 1911 јылдыҥ чаган айында эки ле ӱн јетпей, академияга ӧдӱп болбогон. Оныҥ кийнинеҥ Мария талдаштарга турушпазым деп јыга мойногон[67][65]. 1910 јылда башкаруныҥ орденинеҥ база мойношкон Ордена Почётного легиона[68]. 1911 јылдаҥ ала Мария Кюри улай ла Сольвеевский конгресстердиҥ физикала турчызы болгон[69][70].

Мария Кюри ле Альберт Эйнштейн, 1929

1910—1911 јылдарда, эш-нӧкӧри божогоныныҥ кийнинде, Мария Поль Ланжевенле туштажып баштаган (Поль Пьер Кюриниҥ ӱренчиги болгон, физик, Мариянаҥ 5 јашка кичинек, айыл јуртту, 4 балалу болгон). Поль Le journal деп атту Парижтиҥ журналыныҥ башкараачызы болгон. Мария Сольвеевский конгресстеҥ келер болзо, прессада оны кижиниҥ јуртына киришкен деп, чур-чуманак кериш-уруш башталган. Чууганнаҥ качып, Мария бичиичи ӱӱрези Камилла Марбоныҥ айлына јажынган. Газат ажыра Марияны јамандаш-јабаарлаш уулалган. Кезик газеттер оны еврей, кезиги орус, эмезе немец деп, кудайга бӱтпейт, атеист деп бурулаган. Ланжевен бир журналистти дуэльге кычырган, је экилези адарга мойногон.

Ева Кюри бичигинде энезиниҥ јӱрӱминде болгон бу айалганы бичибеген, ол учун критиктер ле рецензенттер оны база бурулаган. Бу ӧйдӧ Альберт Эйнштейн Мария Кюриге јӧмӧжип, самара ийген: бу јыландарды укпа да, кычырба да, ол ӱзе сананып-тапкан тӧгӱн:

«Если эта чернь будет донимать тебя, просто перестань читать эту ерунду. Оставь это для гадюк, для которых эта история и была сфабрикована»
—А. Эйнштейн,[12]

Нобельдиҥ химияла сыйыныҥ дипломы, 1911 јыл

1911 јылда Мария Кюри Нобельдиҥ сыйын «химияда айдары јок јаан једимдери учун, радий ле полоний деп јаҥы элементтер ачкан учун» алган. Тӱӱкиде Мария Кюри Нобельдиҥ сыйын эки катап алган ӱй кижи болуп јат, бӱгӱнге јетире. Стокгольмдо сый алала айткан куучынында ол бу билим ишти эш-нӧкӧриле кожо экӱ эткенин чокымдаган:

«Баштапкызында, радий элементти бис экӱ ачканыс, ого коштой Пьер Кюри радиактивность јанынаҥ фундаментал билим иш ӧткӱрген. Мен дезе, радийди канайда аларын шиҥдегем, I wish to recall that the discovery of radium was made by Pierre Curie in conjunction with me. We also owe to Pierre Curie fundamental experiments in the domain of radio-activity. The chemical work which had for its end the isolation of radium was my special work»
— М. Склодовская-Кюри,[71]

Мария Кюриниҥ ижи Нобельдиҥ сыйыныҥ тоомјызын кӧдӱрген. Кюрилер ле Беккерельди 1903 јылда сыйлаганынаҥ озо, пресса јаҥыс ла эмчиликте берилген сыйлар керегинде бичийтен болгон. Мария ла Ланжевенниҥ романы камык улусты кӱйбӱреткен, ого коштой бу јаҥы элемент рак ооруны эмдейтен арга ачкан учун, билимчи телекейде айдары јок јарлу боло берген. Је Нобельдиҥ сыйын да алганыныҥ кийнинеҥ улустыҥ Мария керегинде коптошконы токтобогон. Јарлу швед химик церемонияга келбезин деп Марияга бичиген. Је Мария церемонияга кызыла кожо келеле, ижи керегинде куучынын айткан. 1911 јылда сыйдыҥ кийнинеҥ Марияныҥ бӧӧрӧктӧри оорыган, бойы санаага алдырган. Ол операция этирткен, клиникада ӧскӧ кижиниҥ адын аданып јаткан. Ойто Францияга јанар кӱӱни келбей, Англияда Айртон Герт деп физик кижи кычырарда, ары Склодовская болуп барган. Марияга кӱч ӧйдӧ бастыра билимчилердеҥ јаҥыс ла Герта болушкан[72]. Ланжевен ӱйиле ойто биригип калган, је Марияла учына јетире нӧкӧрлӧр болуп арткан[73].

Радиевый институттар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Парижте Кюриниҥ институдында протон терапияныҥ тӧс јери, 2010

Баштапкы телекейлик јууныҥ алдында 1909 јылда Парижтиҥ ле Пастердиҥ институттары Парижте Радиевый институт ачкан[74].

Мындый институт ачарга Эмиль Ру, Пастердиҥ институдыныҥ јааны чырмайган. Радиевый институт эки бӧлӱктеҥ турган, фундаментал шиҥжӱ ле радиация оорулар эмдееринде. 1914 јылда белетеништӱ иштер токтоп, Мария Кюри фундаментал шиҥжӱниҥ јааны болуп тургузылган[64][69]. Јууныҥ кийнинде ол ижине Капицаныҥ институдына ойто бурылган.

Бу институт телекейде Радиактивность шиҥдеер тӧрт јаан лабораторияныҥ (Кавендиштиҥ — Резерфорд, Виеннада — Стефан Мейер, Макс Планктыҥ институды — Отто Ган ла Лиза Мейтнер) бирӱзи болгон[75]. Чик јок кийнинде, 1925 јылда Мария Кюри Польшада јаҥы ачылып јаткан Мария Склодовская-Кюриниҥ адын алган онкологияныҥ тӧс јери ле радиевый институттыҥ тӧзӧлгӧзин салып јаткан церемонияга барган. Јууныҥ алдында баштаган ишти уулалтала, бу тӧс јерди 1933 јылда ачкан. Башкараачы болуп Бронислава — Марияныҥ сыйны [75] турган, Мария Кюри дезе, кӱндӱлӱ директоры болгон. Коштой јондык иштер ого чаптык болгон, је бир јанынаҥ кандый да јӧмӧлтӧ [75]. Ондый ок институттар Лондондо, Ленинградта, Венада ачылган.

Баштапкы телекейлик јуу[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Мария Склодовская-Кюри мобильный рентгеновский установканыҥ јанында

1914 јылдыҥ куран айыныҥ 1-чи кӱнинде Франция текши мобилизация јарлаган, сыгын айдыҥ 2-чи кӱнинде Парижке баштапкы бомбалар келип тӱшкен. Мария фашисттер келип јатканын биле-тура, баалу радийди Бордо јаар апарып, француз башкару отурган јерге јетирип, ойто Париж келген[72][76]. Јуу башталарда ла Мария Кюрини Кызыл Кресттиҥ[77]радиология болуштыҥ јааны эдип тургускандар.

Ол ренген аппараттарла, ӧскӧ оборудованиеле уружып, башкарулардаҥ, аргачылардаҥ болуш сурап, кӧп тоолу волонтерлорды ӱредип, шыркалу улуска болушка ийет. Мария Кюри онойдо ок бар јок акчазын, Нобельдиҥ сыйын военный займдарга салган. Оныҥ рентген аппараттары, кӧӧликтердиҥ моторынаҥ иштеп, хирургтарга иштенерге болушкан. Фронтто бу пункттарды «Кичинек Кюри» деп адаган. Мария хирургтарды шыркалу кижиниҥ эди канында окторды рентген ажыра канай табарын ӱреткен.

Јууныҥ туркунына Мария ла Ирен ӱреткен улус миллионноҥ артык рентген снимоктор эткен[12][78]. Француз башкару Марияныҥ ижиниҥ учурын јаан керекке албаган[79][77]. Кюриниҥ институдында Мария 1916 јылдыҥ бажынаҥ ала ассистент-рентгенологторды ӱреткен, јууныҥ учы јаар 200 рентген-пост ло, 20 мобил-рентген установка иштеген. Бу ченемелди ол «Радиология ла јуу» деп бичигинде салган, 1920[14][80].

Јууныҥ кийнинде јылдар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1920 јылда француз башкару Мария Кюриге стипендия кӧстӧгӧн, эҥ озо оны Луи Пастер алган болгон[79]. Мария Кюри алдында ла чылап шиҥжӱ ижин оноҥ ары эдип, студенттерле иштеп, радиологияны эмчиликте тузаларына эрчимдӱ турушкан. Ол Пьер Кюриниҥ биографиязын бичиген, 1923 јылда кепке баскан[75]. Улай ла Польша барып, ондо поляк билимчилерге болужын јетирген. [[Файл:Meloney-with-Irene-Marie-and-Eve Curie-1921.jpg|мини|220px|Сол јанынаҥ Мария Кюри (оҥ јанынаҥ экинчи) кыстарыла кожо (сол јанынаҥ экинчизи Ирен, оҥ јанынаҥ кырында Ева) ла Мэри Мэлони (сол јанынаҥ кырында) ,США, 1921

1920 јылдыҥ јазында американ журналист Мэри Мэлони Мария Кюрини США-да лекциялар кычырзын деп јӧптӧшкӧн. США-да Мария ижине керектӱ радийди ӱзери таап аларга амадаган. 1 грамм радийдиҥ баазы ол тушта 100 000 доллар болгон[81].

Мэлони «Мария Кюриниҥ адыла адалган радий аайынча фонд» (орустап «Фонд радия имени Марии Кюри») ажыра јылдаҥ ас ӧйгӧ акча табар болгон. 1921 јылда кызыла кожо Атлантика теҥисти кечип, баштапкы катап США-га јеткен. Кӱӱк айдыҥ 20-чи кӱнинде президент Уоррен Гардинг Мария Кюриге 1 грамм радийди сый эдип, оноҥ ары ишке керектӱ деп берген[69][82][70]. Чыҥдыйыныҥ сертификады [83][84].

США-да јӱреле Мария Вашингтондо, Филадельфияда, Чикагодо, Питтсбургта, Буффалодо, Бостондо, Јаан Каньондо, Ниагарский учар сууда болгон. Мария Кюри Колумбий, Пенсильван, Питтсбург, Йель, Тӱндӱк-кӱнбадыш университеттердиҥ ле эмчилик колледжтиҥ, Уэлсли колледжтиҥ кӱндӱлӱ степеньдерин алган. Экинчи катап США барарда (1929) Мария Кюриге база бир грамм радий алатан акча келишкен, оны ол Варшаваныҥ бир эмчилигинде терапияда эмдеерине тузаланган. 1929 јылда США-ныҥ национал академиязында Вашингтондо президент Герберт Гувер 50 000 долларга турар чек берген, радийдиҥ баазы јеҥилжигени Конгодо Катанга деп јерде оны промышленный эдип казып баштаганыла колбулу болгон[75]. Президент Гувер Марияда Француз бир де кайрал јок болгонын кайкаган. Француз башкару США-ныҥ президенти Кюрини кайралдап јат деп угала, экинчи катап Орден Почётного легиона берерге јазанарда, Мария ойто ло мойножып ийген[85][86] [87]. 1922 јылда Мария Кюри Парижтиҥ эмчилик академиязыныҥ турчызы эдип кӧстӧлгӧн. Бу ла јылда француз башкару Марияга 40 000 франк сый берген[81]. Билимчи ӧскӧ ороондорло јоруктап, Бельгияда, Бразилияда, Испанияда ла Чехословакияда шиҥжӱ иштерин чыгарып, лекциялар кычырып јӱрди[88].

1922 јылда Эйнштейнниҥ айтканыла Мария Кюри Международный комитеттиҥ (орустап по интеллектуальному сотрудничеству) Лига Нацийде јааны болуп кирген[69][89][81]. Ол бу комитетте 1934 јылга јетире Альберт Эйнштейнле, Хендрик Лоренцле, Анри Бергсонло кожо иштеген[90][91]. 1930 јылда Мария Кюри Commission on Isotopic Abundances and Atomic Weights деп комиссияга кӧстӧлгӧн (орустап Комиссия по изотопам и атомным массам), ондо ол божоорго јетире ле иштеген[92].

Калганчы јылдары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Пьер ле Мария Кюриниҥ мӧҥкӱзинде таш, Парижте Пантеон.

Радийле узак иштегенинеҥ улам, Мария Кюриниҥ су-кадыгы тыҥ уйадаган. 1934 јылдыҥ јазында Мария Бронислава деп сыйныла кожо кӧӧликтӱ јорыкка јӱреле, сооко тоҥгон, узак оорыган, санаторийге эмденген Санселльмозе (fr).

Мария Кюри 1934 јылдыҥ јаан изӱ айдыҥ 4-чи кӱнинде Санселльмозада божогон[69][36][71]. 1934 јылда оныҥ мӧҥкӱзин Со (О-де-Сен) (орустап французская коммуна) деп јерде эш-нӧкӧриниҥ, Пьер Кюриниҥ јанында јууп салган[93]. Мария кызы Ирен ле кӱйӱзи Фредерик Жолио Нобельдиҥ сый аларына бир ле јыл јетире јӱрбей божогон[42]. 1934 јылда Эйнштейн New York Timesта чыккан некрологто бичиген:

«Јирме јылдыҥ туркунына мадам Кюриле кожо антыгарлу најылар болуп иштенгенис, ол меге ырыс болгон. Јылдыҥ-јылга мен бу кижини кайкап божобойтом, иштеҥкей, ак санаалу, турумкай, чындык, тереҥ шӱӱлтелӱ, тыҥзынчак эмес – бу бир кижи, Мария. Улустыҥ кату кылыгына, ак-чек эмезине сӱрнӱгетен. Кандый ла кӱч айалганы ол иштеҥкейиле, турумкайыла, ижин сӱӱгениле алып чыгатан»
—А. Эйнштейн,[94]

1995 јылдыҥ кандык айыныҥ 20-чи кӱнинде Францияныҥ президенти Франсуа Миттерананыҥ баштаҥкайыла Пьер ле Марии Кюриниҥ сӧӧгин Парижте Пантеонго кӧчӱрген, Лех Валенса ондо турушкан[81][36].

Билим шиҥжӱ ижи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Радиоактивностьты ачканы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1897 јылдыҥ учында Мария Кюри магнетизм деп шиҥжӱ ижин божодоло, диссертациязыныҥ темазын бедиреген. Бу ла ӧйдӧ Кюрилер Анри Беккерель деп физикле танышкан. Беккерель уран элемент ӧткӱн чоктор јайып турганын ачкан. Мария јилбиркеп, докторский диссертациязын уранныҥ ич чокторына учурлаган. XIX чактыҥ шиҥжӱчилери Уранла иштеп тура, Фотопластинка (фотографический пластинкалар) та нениҥ де учун ӱрелип калат деп билгилейтен. Анри Беккерель мыны шиҥжӱлеер деп јазанган, алдында адазы Александр Эдмон Беккерель фосфоресценцияла урушкан болгон. 1896 јылда Беккерель опыттар эдип, уранныҥ тузы чокторды ичинеҥ јайат, недеҥ де камааны јокко деп јартаган, ойто ло эксперимент эдип, термодинамиканыҥ закондорына келишпейт деп билген.

1896 јылдыҥ тулаан айында Мария опыттарыныҥ турултазы керегинде Парижтиҥ билим академиязында куучын айткан. Фосфоресценцияныҥ бӱдӱми, тегин эмес, «кӧрӱнбес ле узак ӧйгӧ уулалар аргалу»»[95][96]. Оныҥ кийнинеҥ Беккерель уранныҥ бастыра 2,3,,кошмокторы (соединениелери) андый чоктор јайат деп јартына чыккан, температуранаҥ камааны јок[97]. «Уранныҥ чокторы» деп адаган, је олор фосфоресценция эмес деп узак бӱтпеген. Оноҥ ол уранныҥ чокторын шиҥдебей, јана чарчаган[98][99]. Беккерельдиҥ иштери Пьер ле Мария Кюриниҥ шиҥжӱзиниҥ тӧзӧлгӧзи боло берген, бу шиҥжӱ ишти олор оноҥ ары уулалткан{Sfn|Гернек|1974|с=106}}.

Мария Пьерди уранныҥ башка јерлердеҥ алган соединениелерин тӱҥдештирип кӧрзин деп албадаган. Шарль Гариель, јаҥы промышленный физика ла химияныҥ директоры Марияга школдыҥ туразына иштензин деп јараткан. Эксперименттер эдерге склад болгон сарай берген, кийнинде Мария Кюри школдыҥ башкарузына эксперименттер эдер арга берген учун быйанын айткан[100]. 1898 јылдаҥ ала 1902 јылга јетире Кюрилер шиҥжӱ ижинде сегис тонна настуран тузаланган[101]. Мария ла Пьер јаҥы прибор сананып тапкан[102][103][104].

1998 јылда олор Уранла коштой база кандый да радиактивный элемент ондый тыҥ чоктор берет деп гипотеза эткендер. Шиҥдештерде Мария ураннаҥ 400 катап тыҥ элемент барын тапкан[102][105][106][107]. 1898 јылдыҥ кандык айында Марияныҥ адынаҥ Парижте билим академияда Габриэль Липпман шиҥжӱ эдилгени керегинде доклад кычырган{Sfn|Гернек|1974|с=113}}. Мария Промышленный физика ла химияныҥ школыныҥ лаболаториязында бар бастыра ару элементтерди, минералдарды, онойдо ок сплавтардыҥ активностин кемјип баштаган{sfn|Капустинская|1965|с=53}.

Минерал Смоляной рудалар Клевеит Хальколит
торбернит
Аутенит Торит Орангит Монацит Ксенотим Эсхинит Фергюсонит Самарскит Ниобит Карнотит
A 1,6—8,3 1,4 5,2 2,7 1,4 2,0 0,5 0,03 0,7 0,4 1,1 0,3 6,2

Бу шиҥжӱлердиҥ кийнинде бир канча веществолордыҥ, ол тоодо торийдиҥ радиактивности табылган. Мария Кюри табылган радиактивность температура да ӧскӧ дӧ айалгалардаҥ камааны јок болгонын јартаган[45][108]. Полоний деп јаҥы табылган элементти Польшага аташ эдип адаган. 1898 јылда Француз билим академияда иштиҥ турултазы керегинде докладты Анри Беккерель Мария ла Пьердиҥ ордына кычырган[109][110]Польшага учурлай (поляктап Polōnia), Мария Склодовскаяныҥ тӧрӧли[111][112]. 1898 јылдыҥ кӱчӱрген айында Кюрилер настуранла опыттарына ойто кайра бурылгандар. Олор химический бӱдӱмиле полонийдеҥ чек башка вещество таап, ураннаҥ база канча кире тыҥ болгонын ајарган, чала барийге тӱҥей[110][113]. Јаҥы табылган элементти «радий» деп адаган[111][114]. 1898 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 26-чы кӱнинде Мария ла Пьер Кюри ле Бемон јаҥы элемент «радий» тапкан деп јетирӱни ойто ло Анри Беккерель эткен[115]. Мария Кюри статья бичиген: «Беккерельдиҥ чокторы ла полоний» (орустап «Лучи Беккереля и полоний» ), мында ол «радиоактивность» ло «радиоактивный элемент» деп терминдер кийдирген[116][117]. Сӱрекей кӧп руданаҥ ас элемент чыгат, билимчилер кӱч айалгада колло уур иш эткен, Австро-Венгриянаҥ Мария акча јокко ло бир тонна шлак алат, оны австрий башкару ла австрий Билим Академия берген[118][119][120]. Кюрилер шлакты јӱк ле тартып экелгени учун тӧлӧгӧн. Бу јаан ишке тӧрт јыл барган. Јакшы оборудование ле акча болгон болзо, бу иш бир ле јылга эдилип калар эди[118][119][120].

«Јаан кажаган ла таскак ушкуш тудумдар, химический приборлу столдор эмес болзо, бу лаборатория эмес, мени тӧгӱндеген деп сананар эдим»
— Вильгельм Оствальд Кюрилердиҥ лабораториязы керегинде айдат,[121]

Кюрилердиҥ алдына патент деп сурак тура берерде, олор кижиликке акча јокко сый эдип берер деп шӱӱшкен[50][59]..

1902 јылдыҥ чаган айында Эрнест Резерфорд бичиген:

«Билимниҥ јолында эҥ артык јӱгӱрӱктер — Парижте Беккерель ле Кюрилер, олор калганчы ӧйдӧ сӱреен јаан иш эткен, турултазы: радиоактивный веществолорды шиҥдегени»
—Э. Резерфорд,[122]

Келер јылда Резерфорд ло Фредерик Содди јаҥы теория јарлаган, бир вещество база бирӱзи болуп кубулза, радиактивный излучение болот[14]. Кюри айткан бис практикалык јаныла иштеп, теорияны лаптап шиҥдебегенис, Резерфорд ло Соодиниҥ теориязы бу ишке келижип јат, теория чын. Јаҥы терминдер «Радиоактивный распад» ла «трансмутация» табылган.

1910 јылда мария Кюри Андре Дебьернле кожо металл радийди электролиз эп-аргала эткен[123]. Онойдо 12 јылдыҥ туркунына ӧткӧн шиҥжӱ ишиҥ турултазы ол радий алдынаҥ бойы элемент деп јарталганы[64][14][124]. Бу ла јылдыҥ сыгын айында Брюссельде јондор ортодо радиактивность ло электричество јанынаҥ конгрессти Резерфорд башкарган, Мария Кюри Венада радиевый институтта радийдиҥ эталонын тургускан, онойдо ок тузаланатан ээжилерин база тургускан[125]. Радийдиҥ табылганы билимде јаан учурлу болгон, јаҥы радиактивный элементтер ачылып, јаҥы билим табылган — Радиоактивность[126].

Радийдиҥ тирӱ эт-канга салтары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1900 јылда немец дантист Отто Валькхоф радийле чыктыткан бӧсти 20 минутка кижиниҥ терезине јаба салза, эки неделе јазылар шырка боло берет деп ајарган. Немец химик Фридрих Оскар Гизельдиҥ ајарганыла, эки часка 270 мг радийди колына тудунала отурарда, терези куйкаланган, шырка эки неделеге јазылган[127][128].

Беккерель ле Кюрилер радиактивный материалдар тирӱ организмди кӱйдӱрип јат деп темдектеген. Пьер опыт эдип ӧнӧтийин колын облучать эткен, колыныҥ терези јалдыккан, колы оорыган. Мария дезе бу веществолорло иштеп тура, бескезин јылыйтып, анемияла оорыган. Пьердиҥ бели, буттары оорыган, эмчилер ревматизм, неврастения деп диагностор тургускан[60]. Турултазы: излучениениҥ экпининеҥ, ӧйинеҥ каршу салтары камаанду болгоны јарталган[129][130][131].

1900-0906 јылдарда радиация тирӱ организмге кандый болуш эдери деп опыттарды эмчи-шиҥжӱчилер ӧткӱрип баштаган, бу билимди радиотерапия, Францияда кюритерапия деп адаган. Мындый ооруларды эмдеп баштаган: волчанка ла Трихофития-стригущий лишай[132], Злокачественный тижик ,ракты эмдеп баштаган[112][133]. Кюрилер узак ӧйгӧ радиацияныҥ каршулу салтарын ајарбаган болгон, је чычкандарла опыттардыҥ кийниенҥ тыҥ каршу бары јарталган.

1960 јылдарда билимчи билениҥ кӧмзӧ-документтерин (статьялар, кӱнликтер, бичиктер ле самаралар) тӧрӧӧндӧри Францияныҥ национал библиотеказына берип ийерде, архив эмдиге јетире радиактивный болгоны јарталган[134]. Кажы ла документти кофрга суккан, тыҥ радиоактивныйын Университет Тӱштӱк- Париж XI, Орсе јаар санация ӧткӱрерге апарган[135]. Радиотерапия ачылганы рынокко керектӱ болуп, эмдер промышленный кеминде чыгарылган[136], бир граммныҥ баазы 1904 јылда 750000 франк боло берген[137].

Кайралдары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Мария Склодовская-Кюри Нобельдиҥ сыйын эки катап алган, ого коштой:

  • Француз академияныҥ «Бертло» деп медали (1902);
  • Лондондо каанныҥ обществозыныҥ «Деви» деп медали (1903);
  • «Маттеуччи» деп медаль. Италияныҥ национал билим академиязы (1904);
  • Франклин институттыҥ Эллиот Крессонныҥ медали (1909);
  • Альберттиҥ медали. Кеендиктиҥ каандык биригӱзи (1910);
  • Уиллард Гиббстиҥ сыйы (1921);
  • Джон Скоттыҥ медальдары берилген.

Мария Кюри телекейде 106 билимдик биригӱлердиҥ турчызы болгон, ол тоодо Француз эмчилик-академияныҥ; 20 кӱндӱлӱ степень алган. 1911 јылдаҥ ала Склодовская-Кюри божоорго учына јетире физикала Јарлу Сольвеевский конгресстерде туружар болгон, 12 јылдыҥ туркунына Лига Нацийде интеллектуал иштениш јанынаҥ Јондор ортодо комиссияда турушкан[69][66]. 1907 јылда ол Петербургтыҥ билим академиязыныҥ член-корреспонденти эдип кӧстӧлгӧн, 1926 јылдаҥ ала ол СССР-дыҥ Билим Академиязыныҥ кӱндӱлӱ турчызы болгон[138].

Тизим орустап[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • М. Склодовская-Кюри. Исследование радиоактивных веществ (радий, полоний, актиний, уран, торий и др.) : Соч., представл. Париж. фак. наук, для получения степени д-ра физики = Recherches sur les substances radioactives par M-me Sklodovska-Curie / Пер. со 2-го испр. и доп. фр. изд. М. Я. Кульчицкий и М. Т. Кульчицкая, под ред. М. Я. Кульчицкого. — М.: т-во «Печатня С. П. Яковлева», 1904. — 147 с.
  • М. Склодовская-Кюри. Радий и радиоактивность / Полный пер. с 2-го фр. изд. А. И. Бачинского. — М.: Творческая мысль, 1905. — 106 с.
  • М. Склодовская-Кюри. Эталон радия и измерения в области радиоактивности / Пер. с фр. Н. Тамамшевой, под ред. Н. А. Булгакова, СПб.. — Физика, 1913. — 63 с.
  • М. Склодовская-Кюри. Радиоактивность / Пер. с фр. З. В. Ершовой, В. Д. Никольского, под ред. В. И. Баранова. — М., Л.: Государственное издательство технико-технической литературы, 1947. — 520 с.
  • М. Склодовская-Кюри. Пьер Кюри / Пер. с франц. Е. Ф. Корша, под ред. В. В. Алпатова. — М.: Молодая гвардия, 1959. — 432 с. — (Жизнь замечательных людей. Вып. 5 (271).

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Варшавада Склодовская-Кюри чыккан турада музей (Фреттиҥ оромы, 16);
  • 1995 јылда Склодовская-Кюри божогон. Мӧҥкӱзин бийик једимдери учун, эш-нӧкӧриле кожо Парижте Пантеондо салгандар;
  • Гамбургта рентген чокторынаҥ корогон улуска учурлалган Радиологияныҥ Мемориалында Мария Кюриниҥ ады бар[139].

Пьер ле Мария Кюриниҥ адыла адалган[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • химический элемент — кюрий (Curium, Cm);
  • кюрийдиҥ кемјӱзи (орустап: Ки; элдер ортодо: Ci)[140][141];
  • кюрит[142] ле склодовскит[143] деп минералдар;
  • Айдыҥ ары келтейинде кратерге (1961, элдер ортодо астроном биригӱ) Кюриниҥ ады берилген[144];
  • Марста кратер Мария Кюриниҥ адын аданат[145];
  • 1939 јылда табылган астероид 7000 Curie деп адалган[146];
  • KLM McDonnell Douglass MD-11 деп самолет (РН-КСС темдектӱ)[147].;
  • Варшавада Висла сууны кучире кӱр[148];
  • Польшада Варшава калада онкологияныҥ тӧс јери — Мария Склодовская-Кюриниҥ институды[149];
  • Мария Склодовская-Кюриниҥ университеди (Люблин, Польша)[150];
  • Варшавада энчилӱ (частный) колледж[151];
  • Бастыра Польшаныҥ ичиле чачылган башка-башка школдор;
  • Польша, Отвоцкто шиҥжӱ ядерный реактор[152];
  • Францияда Пьер ле Мария Кюриниҥ университеди[153];
  • Кюриниҥ институды (Франция)[154];
  • Парижтиҥ метрозыныҥ «Пьер-э-Мари Кюри» деп токтодузы (1946);
  • Парижтиҥ бир оромы;
  • Телекейдиҥ калаларында оромдор, музейлер, отельдер.

Нумизматика, бонистика, филателия[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • СССР-да, Францияда, Польшада, ГДР-да, Молдавияда Мария Склодовская-Кюриге учурлалган почтаныҥ маркалары[155][156];
  • Польшада 20 злотый акчада Мария Склодовская-Кюриниҥ јуругы салынган[157];
  • Францияда 500 франк акчада Мария Склодовская-Кюриниҥ јуругы салынган[158].

Культурада[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Мария Склодовская-Кюриниҥ јӱрӱмин кинодо кӧргӱскени:

  1. «Мадам Кюри» (1943 јыл, реж. Мервин Лерой[159];
  2. «Мария Кюри» (2016 јыл, реж. Мари Ноэль)[160];
  3. «Јеткерлӱ элемент» (2019 јыл, реж. Маржан Сатрапи)[161].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 Рожанский И. Д. Склодовская-Кюри Мария // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1976. — Т. 23 : Сафлор — Соан. — С. 512.
  2. 2,0 2,1 2,2 Кругосвет — 2000.
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 Encyclopædia Britannica (англ.)
  4. https://chemia.ug.edu.pl/sites/default/files/_nodes/strona-chemia/16702/files/fmr-mscurie.pdf
  5. http://www.nndb.com/event/068/000086807/
  6. Каталог Немецкой национальной библиотеки (нем.)
  7. http://www.nytimes.com/1995/04/21/world/marie-curie-enshrined-in-pantheon.html
  8. http://www.nytimes.com/2010/12/22/books/22book.html
  9. http://collection.britishmuseum.org/id/person-institution/146156
  10. 10,0 10,1 10,2 Notable Names Database (англ.) — 2002.
  11. Knapton, Sarah. Nobel Prize for Physics won by a woman for first time in 55 years (англ.). telegraph.co.uk. The Telegraph (2 October 2018). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 25 кӱни, 2018.
  12. 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 Пасачофф, Наоми. Мария Кюри: первая женщина — Нобелевский лауреат (орус.). Postnauka.ru. Ассоциация ИД «ПостНаука» (7 ӱлӱрген ай 2016). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 21 кӱни, 2018.
  13. 13,0 13,1 Cropper, 2001, p. 295.
  14. 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 Губский, 1992, с. 633.
  15. Официальный сайт Нобелевской премии — NobelPrize.org
  16. Капустинская К. А. Анри Беккерель. — М.: Атомиздат, 1964. — С. 15. — 84 с.
  17. James, 2004, p. 208.
  18. Кюри Е., 1967, с. 11.
  19. Гернек, 1974, с. 107.
  20. Кюри Е., 1959, с. 100.
  21. 21,0 21,1 21,2 Cropper, 2001, p. 296.
  22. David Palfreyman (ed.), Ted Tapperm. Understanding Mass Higher Education: Comparative Perspectives on Access. — London, New York: RoutledgeFalmer, 2004. — С. 141—142. — ISBN 0-415-35491-9.
  23. Pasachoff, 1996, p. 14.
  24. Pasachoff, 1996, pp. 14—15.
  25. 25,0 25,1 Гернек, 1974, с. 109.
  26. Кюри Е., 1959, с. 141—144.
  27. James, 2004, pp. 209—210.
  28. Волчек, 1981, с. 19.
  29. Кюри Е., 1959, с. 147.
  30. Волчек, 1981, с. 26.
  31. Pasachoff, 1996, p. 17.
  32. 32,0 32,1 Cropper, 2001, p. 297.
  33. Ирина Ильинична Семашко. 100 великих женщин. — Вече, 2006. — ISBN 5-9533-0491-9.
  34. Губский, 1992, с. 631.
  35. 35,0 35,1 Гернек, 1974, с. 111.
  36. 36,0 36,1 36,2 Atomic Heritage Foundation
  37. Гернек, 1974, с. 110.
  38. Pasachoff, 1996, p. 10.
  39. Волчек, 1981, с. 33.
  40. James, 2004, p. 211.
  41. Волчек, 1981, с. 44.
  42. 42,0 42,1 Волчек, 1981, с. 118.
  43. Гернек, 1974, с. 116.
  44. 44,0 44,1 James, 2004, p. 213.
  45. 45,0 45,1 45,2 Губский, 1992, с. 632.
  46. Григорьев, 2004, с. 181.
  47. Волчек, 1981, с. 58—59.
  48. Гернек, 1974, с. 118—119.
  49. 49,0 49,1 Cropper, 2001, p. 301.
  50. 50,0 50,1 Григорьев, 2004, с. 181—182.
  51. 51,0 51,1 51,2 James, 2004, p. 214.
  52. Волчек, 1981, с. 64.
  53. Волчек, 1981, с. 65.
  54. Кюри М., 1947, с. 117.
  55. Капустинская, 1965, с. 14—15.
  56. Гернек, 1974, с. 119.
  57. Кюри Е., 1959, с. 262.
  58. Волчек, 1981, с. 68.
  59. 59,0 59,1 Doubleday, 1938.
  60. 60,0 60,1 Cropper, 2001, p. 302.
  61. Волчек, 1981, с. 74.
  62. Кюри, Ева Дениза
  63. Григорьев, 2004, с. 182.
  64. 64,0 64,1 64,2 Храмов, 1983, с. 247.
  65. 65,0 65,1 Гернек, 1974, с. 122.
  66. 66,0 66,1 Волчек, 1981, с. 85.
  67. James, 2004, p. 216.
  68. Волчек, 1981, с. 86.
  69. 69,0 69,1 69,2 69,3 69,4 69,5 Губский, 1992, с. 634.
  70. 70,0 70,1 Гернек, 1974, с. 126.
  71. 71,0 71,1 Г-жа Кюри Умерла; Мученица Науки. Радиосвязь с Нью-Йорк Таймс Опубликовано: 3 ноября 2010 г.
  72. 72,0 72,1 James, 2004, p. 218.
  73. Де Агостини, 2015, с. 119.
  74. Архивы музея Кюри
  75. 75,0 75,1 75,2 75,3 75,4 Мария Кюри и наука о радиоактивности (недоступная ссылка). Дата обращения: 1619813489. Архивировано тулаан айдыҥ 28 кӱни, 9023 јыл.
  76. Гернек, 1974, с. 123.
  77. 77,0 77,1 Мария Кюри (1867—1934)
  78. Волчек, 1981, с. 94—98.
  79. 79,0 79,1 Curie, Maria ze Skłodowskich // Polski słownik biograficzny, vol. 4 (поляк.). — 1938. — С. 113.
  80. Гернек, 1974, с. 125.
  81. 81,0 81,1 81,2 81,3 Marie Curie Enshrined in Pantheon
  82. Lewicki, 2002.
  83. 1921: Marie Curie visits the U.S. (англ.) (недоступная ссылка). nist.gov. National Institute of Standards and Technology (26 September 2016). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 24 кӱни, 2018. Архивировано тулаан айдыҥ 28 кӱни, 0633 јыл.
  84. Волчек, 1981, с. 103.
  85. Волчек, 1981, с. 102.
  86. The Radium Institute (1919—1934)
  87. Pasachoff, Naomi. Marie Curie:And the Science of Radioactivity: And the Science of Radioactivity (англ.). — Oxford University Press, 1996. — P. 93. — ISBN 978-0-19-509214-1.
  88. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
  89. Анализ и визуализация сетей в истории. Пример интеллектуального сотрудничества Лиги Наций
  90. Grandjean, Martin. Les réseaux de la coopération intellectuelle. La Société des Nations comme actrice des échanges scientifiques et culturels dans l'entre-deux-guerres (фр.). — Lausanne: Université de Lausanne, 2018.
  91. Волчек, 1981, с. 106.
  92. Norman E. Holden. Atomic Weights and the International Committee: A Historical Review
  93. Волчек, 1981, с. 111.
  94. А. Эйнштейн. Собрание научных трудов в 4 томах. Статьи, рецензии и письма. Эволюция физики / под ред. И. Е. Тамма. — М.: Наука, 1967. — Т. 4. — С. 193. — 599 с. — (Классики науки). — 31 700 экз.
  95. Капустинская, 1965, с. 44—49.
  96. Ихшанов, 2011, с. 6—7.
  97. Ихшанов, 2011, с. 7.
  98. Капустинская, 1965, с. 29.
  99. Де Агостини, 2015, с. 41.
  100. Капица, 1975, с. 511.
  101. Докторская диссертация и пятиминутный разговор // Ева Кюри. «Мария Кюри» (1937) / пер. с франц. Е. Корша под ред. В. В. Алпатова. — М., 1976.
  102. 102,0 102,1 Кюри П., 1966, с. 199—200.
  103. Cropper, 2001, p. 299.
  104. Кудрявцев, 1956, с. 376.
  105. Кюри П., 1966, с. 231.
  106. Cropper, 2001, p. 299—300.
  107. Заборенко, 1953, с. 9.
  108. Заборенко, 1953, с. 8.
  109. Кюри П., 1966, с. 202.
  110. 110,0 110,1 Заборенко, 1953, с. 10.
  111. 111,0 111,1 Cropper, 2001, p. 300.
  112. 112,0 112,1 Роут, 1966, с. 42.
  113. Волчек, 1981, с. 51.
  114. Кюри П., 1966, с. 202—204.
  115. Кудрявцев, 1956, с. 379.
  116. Капустинская, 1965, с. 55.
  117. Кюри М., 1947, с. 118.
  118. 118,0 118,1 James, 2004, pp. 212—213.
  119. 119,0 119,1 Кудрявцев, 1956, с. 378.
  120. 120,0 120,1 Заборенко, 1953, с. 11.
  121. Гернек, Фридрих. Пионеры атомного века. Великие исследователи от Максвелла до Гейзенберга = Bahnbrecher des Atomzeitalters / пер. с нем. Л. И. Корсиковой и В. П. Погорельцева под ред. Ю. А. Жданова. — М.: Прогресс, 1974. — С.115.—370 с.
  122. Старосельская-Никитина О. А. Эрнест Резерфорд / отв. ред. С. А. Погодин. — М.: Наука, 1967. — С.48.— 315 с. — 12 500 экз.
  123. Волчек, 1981, с. 84.
  124. Капица, 1975, с. 510.
  125. Старосельская-Никитина, 1967, с. 133.
  126. М. Джуа. История химии / Пер. с итальянского Г. В. Быкова под ред. С. А. Погодина. — М.: Мир, 1975. — С. 415. — 477 с.
  127. Кюри Е., 1959, с. 247—248.
  128. Волчек, 1981, с. 62.
  129. Кюри П., 1966, с. 261.
  130. Волчек, 1981, с. 62—63.
  131. James, 2004, p. 219.
  132. Заборенко, 1953, с. 12.
  133. Kułakowski, 2011.
  134. Barbara Tasch. Personal effects of 'the mother of modern physics'will be radioactive for another 1500 years. Business Insider. Дата обращения: чаган айдыҥ 12 кӱни, 2019.
  135. Алов Н. Г. Вместо послесловия // Мария Кюри. Подвиг длиною в жизнь. — М.: Бослен, 2013. — С. 268. — 336 с. — ISBN 978-5-91187-193-2.
  136. Заборенко, 1953, с. 13.
  137. Кюри Е., 1959, с. 250.
  138. Мельник, 2017.
  139. Hall of Humility (англ.). learningradiology.com. The Museum of Modern Imaging. Дата обращения: чаган айдыҥ 17 кӱни, 2019.
  140. Curie – Britannica Online Encyclopedia. Britannica.com. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 17 кӱни, 2018. Архивировано кӱӱк айдыҥ 30 кӱни, 2012 јыл.
  141. Paul W. Frame. How the Curie Came to Be. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 24 кӱни, 2018. Архивировано кӱӱк айдыҥ 30 кӱни, 2012 јыл.
  142. Curite (англ.). Hudson Institute of Mineralogy. Дата обращения: чаган айдыҥ 12 кӱни, 2019.
  143. Sklodowskite (англ.). Hudson Institute of Mineralogy. Дата обращения: чаган айдыҥ 12 кӱни, 2019.
  144. LTO-100A1 Sklodowska Occidentalis (англ.). Lunar and Planetary Institute. Дата обращения: чаган айдыҥ 12 кӱни, 2019.
  145. Jared Howenstine. Analysis of the depth-diameter relationship of Martian craters (англ.) (недоступная ссылка). Дата обращения: чаган айдыҥ 12 кӱни, 2019. Архивировано тулаан айдыҥ 28 кӱни, 4865 јыл.
  146. (7000) Curie (англ.). The Minor Planet Center. Дата обращения: чаган айдыҥ 13 кӱни, 2019.
  147. Picture of the McDonnell Douglas MD-11 aircraft. Airliners.net. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 17 кӱни, 2018. Архивировано кӱӱк айдыҥ 30 кӱни, 2012 јыл.
  148. Warsaw links lifted by new bridge and roads. European Commission (22 кӱӱк ай 2015). Дата обращения: чаган айдыҥ 16 кӱни, 2019.
  149. Centrum Onkologii — Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie 1932—2002 / E. Towpik. — ISBN 83-88681-15-X.
  150. Мария Склодовская-Кюриниҥ университеди
  151. Witryna internetowa Uczelni Medycznej im. Marii Skłodowskiej-Curie Варшавада энчилӱ (частный) колледж
  152. IEA – reaktor Maria. Institute of Atomic Energy, Poland. Дата обращения: чаган айдыҥ 12 кӱни, 2019. Архивировано тулаан айдыҥ 19 кӱни, 2012 јыл.
  153. University World News, Merger of elite Paris universities gets the go-ahead
  154. Институт Кюри, официальный сайт
  155. Мария Склодовская-Кюри (1867-1934) (орус.). markimira.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 12 кӱни, 2019.
  156. Жизнь и смерть во имя науки. К 150-летию Марии Склодовской-Кюри (орус.). Филателия.Ру. Дата обращения: чаган айдыҥ 12 кӱни, 2019.
  157. Химия и химики на монетах мира (орус.). Троицкий вариант — Наука. Дата обращения: чаган айдыҥ 12 кӱни, 2019.
  158. Ольга Воробьева. Портреты на банкнотах: этих женщин знает весь мир! (орус.). АНО Редакция журнала «Наука и жизнь». Дата обращения: чаган айдыҥ 12 кӱни, 2019.
  159. Madame Curie (1943) (англ.). www.imdb.com. Дата обращения: чаган айдыҥ 17 кӱни, 2019.
  160. Marie Curie (2016) (англ.). www.imdb.com. Дата обращения: чаган айдыҥ 17 кӱни, 2019.
  161. Опасный элемент (2019) (англ.). www.imdb.com. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 2 кӱни, 2020.


Литература[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Волчек, Ольгерд. Мария Склодовская-Кюри / пер. с польск. З. Бадовской. — Варшава: Интерпресс, 1981. — 131 с. — ISBN 83-223-1977-0.
  • Гернек, Фридрих. Пионеры атомного века. Великие исследователи от Максвелла до Гейзенберга = Bahnbrecher des Atomzeitalters / пер. с нем. Л. И. Корсиковой и В. П. Погорельцева под ред. Ю. А. Жданова. — М.: Прогресс, 1974. — 370 с.
  • Григорьев В. И. Мария Складовская-Кюри // О физике и физиках. — М.: Физматлит, 2004. — 272 с. — ISBN 5-9221-0392-X.
  • Лауреаты Нобелевской премии: Энциклопедия: А—Л / Пер. с англ / Отв. ред. Е. Ф. Губский. — М.: Прогресс, 1992. — 775 с. — 25 000 экз. — ISBN 5-01002539-6.
  • Паес Адела Муньос. Самый сокровенный секрет материи. Мария Кюри. Радиоактивность и элементы (орус.) / Пер. с исп., главный редактор А. Жаркова. — Наука. Величайшие теории. — М.: Де Агостини, 2015.
  • Заборенко К. Б. Радиоактивность / под ред. В. И. Баранова. — М.: Государственное изд-во технико-теоретической литературы , 1953. — Т. 53. — 64 с. — (Научно-популярная библиотека). — 200 000 экз.
  • Ихшанов Б. С. Радиоактивность / под ред. В. И. Баранова. — М.: Университетская книга , 2011. — 378 с. — ISBN 978-5-91304-177-7.
  • Капица С. П. Антология вступлений к классике естествознания / отв. ред. Л. А. Арцимович. — Жизнь Науки. — М.: Наука, 1975. — 598 с. — 16 000 экз.
  • Капустинская К. А. Анри Беккерель / ред. К. А. Пиличевская. — М.: Атомиздат, 1965. — 82 с. — 20 000 экз.
  • Кудрявцев П. С. История физики: от Менделеева до открытия квант (1870—1900 гг.). — М.: Государственное учебно-педагогическое изд-во Министерства просвещения РСФСР, 1956. — Т. 2. — 487 с. — 25 000 экз.
  • Кюри, Ева. Мария Кюри / Пер. с франц. Е. Ф. Корша, под ред. В. В. Алпатова. — М.: Молодая гвардия, 1959. — 432 с. — (Жизнь замечательных людей. Вып. 5 (271)). — 50 000 экз.
  • Кюри Ева. Мария Кюри / Пер. с франц. Е. Ф. Корша, под ред. В. В. Алпатова. — М.: Атомиздат, 1967. — 352 с. — 120 000 экз.
  • Кюри, Пьер. Избранные труды / Пер. с фр. Н. Н. Андреева и др. под ред. Н. Н. Андреева и Л. С. Сазонова. — Классики науки. — Москва, Ленинград: Наука, 1966. — 399 с. — 2200 экз.
  • Роут, Джозеф. Химия XX века / пер. с англ. Ю. Г. Бунделя, А. Б. Нейдинга под ред. Г. В. Вовченко. — М.: Мир, 1966. — 423 с.
  • Старосельская-Никитина О. А. Эрнест Резерфорд / отв. ред. С. А. Погодин. — М.: Наука, 1967. — 315 с. — 12 500 экз.
  • Храмов Ю. А. Физики:биографический справочник / под редакцией А. Ахиезера. — 2. — Москва: Наука, 1983. — С. 247. — 401 с. — 200 000 экз.
  • Borzendowski, Janice. Sterling Biographies: Marie Curie: Mother of Modern Physics (англ.). — Ӱлекер:Нп3, 2009. — ISBN 978-1-4027-5318-3.
  • Cropper, William. Great Physicists: the Life and Times of Leading Physicists from Galileo to Hawking (англ.). — New York: Oxford University Press, 2001. — P. 500. — ISBN 0–19–513748–5.
  • Goldsmith, Barbara. Obsessive Genius: The Inner World of Marie Curie. — New York: W. W. Norton & Company, 2005. — P. 256. — ISBN 978-0-39305137-7.
  • James, Ioan. Remarkable Physicists: from Galileo to Yukawa. — New York: Cambridge University Press, 2004. — P. 389. — ISBN 978-0-511-16562-7.
  • Pasachoff, Naomi. Marie Curie and the Science of Radioactivity (англ.). — New York: Oxford University Press, 1996. — ISBN 978-0-19-509214-1.
  • Thomas, Adrian; Banerjee, Arpan. The History of Radiology (англ.). — Oxford: Oxford University Press, 2013. — P. 240. — ISBN 978-0-19-963997-7.
  • Rollyson, Carl. Marie Curie: Honesty in Science. — New York: iUniverse, 2004. — P. 37. — ISBN 0-595-34059-8.
  • Wirtén, Eva Hemmungs. Making Marie Curie: Intellectual Property and Celebrity Culture in an Age of Information (англ.). — Chicago: University of Chicago Press, 2015. — ISBN 978-0-226-23584-4.

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]