Могойты

Википедия сайттаҥ
Јурт
Могойты
орустап Могута
51°32′23″ с. ш. 85°25′09″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Шабалин
Јурт јеезе Улус-Чаргыныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1884
Бийиги 820[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘31[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 67 %,
алтайлар 33 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649212
АТТК-ныҥ коды 84250875003
МТТК-ныҥ коды 84650475111
Номер в ГКГН 0154367
Могойты (Россия)
Могойты
Москва
Могойты (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Могойты (Алтай Республика)
Улалу
Могойты


Могойты (орустап Могута) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Улус-Чаргыныҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Могойты орустап змеиный, со змеями[4].

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында, Могойты сууны экијандай турат. Айландыра сындар, тайгалар: Чаргы-Бажы, Себи-Бажы, Бештиҥ-Бажы. Јуртта бир ором: Тӧс. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 820 метрге бийик[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Орто-континентал климат. Тӱштӱктей аймактарга кӧрӧ ай-кӱн эмеш јымжак. Кышкы сооктыҥ ортоайлык температуразы —19 °С, чаган айдыҥ тыҥыда соогы —35..—40°С. Кар эмеш калыҥ тӱжер. Јайгы орто температура +15..+16,5 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ тыҥ изӱзи +35 °С кире бар. Јут-чыктыҥ кеми јеткил тӱжет 435–462 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Могойтыныҥ тайга тажы аҥдык: койон, агас, јоонмойын, тийиҥ, сарас, кӧрӱк, суузар, камду. Азулу айдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, шӱлӱзин јӱрет кырларда. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген[5]. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Туйгакту јерликтер: элик, булан, марал. Тооргыны аҥдап, улус торт јоголторго јеткен учун бу аҥ «Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине» кирген. Озодоҥ бери јӱзӱн-јӱӱр куштарыла байлык јер. Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан – оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун,мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке[6].

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны тыт, мӧш агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт[7]. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт[7].

Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.[8].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта бир ором.

Могойты јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Улус-Чаргы 14 км
Аймактыҥ тӧс јери Шабалин 50 км
Республикан тӧс кала Улалу 90 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 180 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 516,0 км-деҥ (Чаргы) 16 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1884 јылда тӧзӧлгӧн. 1926 јылда јуртта 348 кижи јаткан, 71 ээлем, баштамы школ иштеген. 1930 јылда «Борец Алтая» сельхозартель тӧзӧлгӧн. 1950 јылда бу артель «Чапаевтиҥ» ле «Седьмой съезд Советов» деп сельхозартельдерле биригип, «Чапаевтиҥ» болуп кубулган. 1960 јылда ойто Чергинский маралосовхозко кожулган. 1920 јылда Могойты Песчанский волостьто болгон. 1922 јылда Могойтыныҥ јурт Соведи Песчанский волостько кирген. 1935 јылда деремне Могойты Улус-Чаргыныҥ јурт Соведине кирген. 1957 ј. магазин ле клуб ачылган. Јурттыҥ тӱӱкизине Анастасия Петровна Иванова, Зинаида Федоровна Клепикова, Софья Георгиевна Апанаева деп ӱредӱчилер кирген. [9].

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[10]2011[11]2012[11]2013[11]2014[12]2015[13]2016[2]
37→37↘36↗39↘33↘32↘31

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 36 кижи болгон, олордыҥ 67 % орустар, 33 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[14].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • магазин;
  • јурттыҥ клубы;
  • библиотека.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ, јылкы, соок тумчукту ла оок мал, аҥ азыраары.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • байлу туу Јал-Мӧҥкӱ (..)[15];
  • кара суу (..)[15];
  • Себиниҥ байлу боочызы (..)[15].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Могута (Могойты)
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. – 3-е изд., перераб. и доп. – Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. – 368 с. – ISBN 978-5-93809-086-6. – Текст: электронный
  6. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. – Горно-Алтайск: АУ РА «Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  7. ↑ 7,0 7,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. – Горно-Алтайск: АУ РА «Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  8. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. – 3-е изд., перераб. и доп. – Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. - 267 с.: ил. - Библиогр.: с. 233-256. – ISBN 978-5-93809-086-6. – Текст: электронный
  9. ↑ По дорогам истории[1]
  10. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  14. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Ойношев В.П., Урбанова С.Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. – Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Могойты&oldid=34233"