Чибит

Википедия сайттаҥ
Јурт
Чибит
орустап Чибит
Чибит
Чибит
50°19′ с. ш. 87°31′ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Улаган
Јурт јеезе Чибиттиҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 1174[1] м
Климады кезем-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗622[2] кижи (2021)
Ук-калыктар алтайлар 93 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649744
АТТК-ныҥ коды 84230845001
МТТК-ныҥ коды 84630445101
Номер в ГКГН 0154059
Чибит (Россия)
Чибит
Москва
Чибит (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Чибит (Алтай Республика)
Улалу
Чибит
 Медиафайлдар Викискладта

Чибит (орустап Чибит) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Улаган аймагында Чибиттиҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Чибит орустап охра, жёлтый цвет[4].

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнчыгыш келтейинде, Чибиттиҥ суузыныҥ јарадында, Курайдыҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, Кабакту-Тайга, Кыскашту-Ойык, Эже-Туру деп јаан туулардыҥ јанында, Чуйдыҥ трагында турат. Ырак јокто Кайыҥ-Суу деп Чибиттиҥ аржаны бар. Јакалай тӱндӱктиҥ ле Ырак кӱнчыгыштыҥ јерине тӱҥейлеген. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1174 метрге бийик[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады кезем-континентал. Јакалай тӱндӱктиҥ ле Ырак кӱнчыгыштыҥ јерине тӱҥейлеген. Кыш узун, тыҥ соокторлу, салкындарлу болот. Јай кыска, серӱӱн, кей кургак. Кейдиҥ ортојылдык кеми −1,1 °С, бир јылдыҥ туркунына эҥ ле бийик температура 34 °С, эҥ ле соок температура −58 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы −3 °С, баштапкы сооктор келер кӱндер 30.05/01.09, Соок јок кӱндер 93, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 292 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми — 1,6 м/с, 15 м/с-таҥ тыҥ салкынду кӱндер 3,2. Кар кышкыда узак јатпайт, салкын учура берет. Чолушман ичиниҥ айы-кӱни эмеш јымжак болот Улаган јаар јерлерге кӧрӧ.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгаларыныҥ јолы кату, откӱре кайыр кырлар, аҥ-куш јӱрер јарамыкту јерлер. Агас, јоонмойын, камду, какай, киш, койон, кумдус, кӧрӱк, момон, ӧркӧ, сарас, суузар, сыгырган, тарбаган, борсыктийиҥ, токтонок, тӱлкӱ, чычкан[5]. Казыр, азулу аҥдар айу, шӱлӱзин, јеекен, бӧрӱ. Туйгактулары булан, марал, элик, тооргы. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» киргендери маны, ирбис, камду, кочкор, тооргы[6]. Кӧп барынтычы куштардыҥ тоозы кезем астаган боро ылаачын, шоҥкор. мӱркӱт, карчага ла ӱкӱ, мечиртке. Кӧп тоолу кӧлдӧр, балыгы астай берген. Је эмди улус кезик балыкты кӧлдӧрдӧ ӧскӱрип, садуга апарат пелядь ла форель. Јербойыныҥ балыктарынаҥ чабак, чараган, сӧлӧм, балбак баш, чаар, јылмай, чалык алдындага кӧрӧ ас туштайт.

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Каскак бийик кырлары кайыр, агаштары тӱндӱк ле јанында ӧзӧт. Агаштардыҥ кӧп сабазы чет агаш, чиби, бийиктей мӧш, суујараттай тал. Чолушпа ичиле (Балыкчы, Кӧӧ, Кӧк-Паш, Беле јурттар) тӱштук јанын аймактыҥ тӱҥейлеп албазыҥ, не дезе, Алтын Кӧл јаны, Чолушман ӧзӧктиҥ суузыныҥ коолы јымжак климатту, јӱзӱн ӧлӧҥдӧр, јиилектер, јулукту агаштар ла маала ажы јакшы ӧзӧт[7]. Тӱштӱктей дезе талайдыҥ кемјӱзинеҥ канча катап бийик, соок, јер эрте ле тереҥ тоҥып калат. Кезем-континентал айалгада ӧзӱмдердиҥ бӱдӱми астап јат, је ого коштой эндемик ӧзӱмдер база бар. Јулукту агаштар ол јодро, алама, груша, слива, беле. «Кызыл бичикке» кирген ӧзӱмдер база кӧп, олордыҥ ортозында алтын ла кызыл тазылдар[7].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 12 ором: Јолдыҥ, Кокышевтиҥ, Кырында, Јииттердиҥ, Јараттай, Меесте, Садтыҥ, Чибиттиҥ, Чорос-Гуркинниҥ, Чуйская, Олјондо, Эже-Туру. Кӱнбадыш јанынаҥ Улаган јуртла биригип калган.

Чибит јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Чибит 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Улаган 63 км
Республикан тӧс кала Улалу 350 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 440 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 783,0 км-деҥ 0 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртты 1801 јылда орус миссионерлер тӧзӧгӧн. Чуйдыҥ волостьиниҥ башкарузы оэо ло баштай мында болгон.

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[8]2011[9]2012[10]2013[11]2014[12]2015[13]2016[14]2017[15]2018[16]2019[17]2020[18]2021[2]
651↗652↗1000↘674↘658↘639↘622↗634↘605↗614↗618↗622

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Телеҥиттер, алтайлар јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 652 кижи болгон, олордыҥ 93 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[19].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • эмчилик;
  • стадион;
  • јурттыҥ клубы;
  • библиотека;
  • магазин;
  • конор тура;
  • ашкана;
  • турбаза;
  • пилорама.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Туризм.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Карындаштык мӧҥкӱ (мӧҥкӱниҥ орды табылбаган ,17.04.2018)[20][21];
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу Јууда турушкандарга кереес (1679)[22].

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Јебрен Јурт (поселение) (турлу Теке-Таш 1725,1723,1722)[22];
  • Мӧҥкӱсалгыш (1739,1741)[22].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Эже-Туру тӧлӧстӧрдиҥ байлу туузы (1595)[22];
  • Кайыҥ-Суу (1628), јурттыҥ 1 км јанында аржан[22];
  • Эже-Туру байлу туу (1607)[22];
  • Чибиттиҥ аржаны (1642)[22].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[22].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Улаган аймакта «Кызыл каалганыҥ» јанында Чибиттиҥ суузы
    Улаган аймакта «Кызыл каалганыҥ» јанында Чибиттиҥ суузы
  • Чибит. Јууныҥ геройлорына кереес
    Чибит. Јууныҥ геройлорына кереес
  • Чуй ӧзӧк. Мажойдыҥ каскадына јол
    Чуй ӧзӧк. Мажойдыҥ каскадына јол
  • Чибит. Чуйдыҥ суузы
    Чибит. Чуйдыҥ суузы

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Каятов Борис (30.05.1955—) — кожоҥчы, ӱлгерчи, кӱӱчӱмдеечи, јурукчы, «Амаду» деп ансамбльдыҥ башкараачызы болгон[23].

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Чибит
  2. ↑ 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  6. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  7. ↑ 7,0 7,1 Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  9. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  10. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
  11. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  15. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  16. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  17. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  18. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
  19. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  20. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610034394. Архивировано 1610213696.
  21. ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 22,6 22,7 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  23. ↑ Ӧчпӧс «Амаду»[1]

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Чибит&oldid=45711"