Зуттнер, Берта фон

Берта фон Зуттнер
немецтеп Bertha von Suttner
Энедеҥ чыгарда ады	немецтеп Berta Gräfin Kinsky von Wchinitz und Tettau
Чыккан ӧйи	кичӱ изӱ айдыҥ 9 кӱни 1843(0006-09-1843)[…]
Чыккан јери	Прага[d], Австрий империя[d][…]
Божогон ӧйи	кичӱ изӱ айдыҥ 21 кӱни 1914(0006-21-1914)[…] (71 јаш)
Божогон јери	Вена[d], Австро-Венгрия[d]
Ороон	Австрий империя[d]  Цислейтания[d]
Иш-тоштыҥ бӱдӱми	бичиичи, романист, кӧчӱреечи, журналист, пацифист, писатель научной фантастики, редактор
Адазы	Franz Joseph Kinsky[d]
Энези	Sophie Wilhelmine Koerner[d]
Эш-нӧкӧри	Arthur Gundaccar von Suttner[d]
Кайралдары ла премиялары
Кол салганы
Медиафайлдар Викискладта
Викитекадагы бичимелдер

Берта фон Зуттнер (баронесса Берта фон Зуттнер, немецтеп Bertha Sophie Felicitas Freifrau von Suttner, энедеҥ чыгарда ады графиня Кински, немецтеп Kinsky; 1843 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 9-чы кӱни, Прага — 1914 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 21-чи кӱни, Вена) — австрий бичиичи, калыктар ортодо јууга удура кыймыгуныҥ ишчизи, Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйын алган баштапкы лауреат ӱй кижи (1905), Мария Кюриниҥ кийнинде Нобельдиҥ сыйын алган экинчи ӱй кижи.

Јиит тужы

Берта фон Зуттнер 1843 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 9-чы кӱнинде Прагада (ол ӧйдӧ Австро-Венгрия) чыккан. Адазы австрий генерал, граф Франц Йозеф Кински фон Шиник унд Театтай деп кижи болгон.

Кызы чыгардаҥ озо, јаан удабай, адазы јада калган. Кызын чыдаткан улус: энези София Вильгельмина ла опекун кижи, экилези австрий байлардыҥ тоозында болгон. Берта Кински јаштаҥ ала аристократтардыҥ милитарист јаҥжыгуларыныҥ ортозында ӧскӧн, је јӱрӱминиҥ экинчи јарымында ол милитаризмле карам-кайрал јок тартыжу ӧткӱрген.

Оныҥ 30 јажы толордо, энези бар-јок акча-јӧӧжӧзин тӱгезе јыргап салган. Онойдордо, Берта Венада Зуттнерлердиҥ тӧрт кысту билезине гувернантка болуп, ишке кирген. Удабай ол бу биледе барон Артур Гундаккар фон Зуттнерди, ӱч карындаштыҥ бирӱзин, тыҥ јараткан. Ада-энезиниҥ јӧби јокко экӱ биригеле, Россия јаар баргандар, князь Дадианиниҥ кычырганыла Грузияда токтогон. Олор Тифлисте он јыл јуртаган.

1877 јылда Россия ла Турцияныҥ ортозында јуу-чак башталарда, Артур фон Зуттнер Венаныҥ газет-журналдарына јууныҥ ортозынаҥ репортажтар аткарып баштаган. Эш-нӧкӧриниҥ бичимелдери сӱрекей јарлу болордо, Берта база бичинерге ченешти. Ол кучындар ла эсселерин B.Oulot деп кош атту (псевдоним) эдип бичиген.

Артурла кожо Берта Э.Золя, Ч.Дарвин, Г. Спенсердиҥ идеяларын јарадып, тӧрт роман бичиген: «Inventarium einer Seele» (Лейпциг, 1883; 2-чи чыгарма 1888); «Ein Manuskript» (Лейпциг,1885); «Der Battono» (Штутгарт, 1886); «Anderl» (Дрезден, 1889); «Die Adjàren» (Штутгарт, 1889) ле о.ӧ. Бертаныҥ эжи Артур Гундаккар фон Зуттнер (1850—1902) онойдо ок бир канча романдар ла новеллалардыҥ авторы: «Daredjan» (Мюнхен, 1884); «Der Battono» (Штутгарт, 1886); «Anderl» (Дрезден, 1889); «Die Adjàren» (Штутгарт, 1889) о.ӧ

«Јуу-јепселдерди јоголтор!»

1886—1887 Зуттнерлер Парижте јаткан, А. Нобель ле Э. Ренанла, Лондондо «Амырдыҥ биригӱзиниҥ» ле эл-јондык арбитражтыҥ ижи-тожыла танышкан, онойдо ок Европаныҥ континентал ороондорыныҥ ого тӱҥей биригӱлериле. Берта фон Зуттнер арбитражтыҥ сурактарыла јилбиркеп, «Машиналардыҥ ӧйи» (1889) деп бичик чыгарган, ол ондо Европей ороондордо национализм ле милитаризмади кезем јамандаган. Бу бичимел јон ортодо ло литературалык критикада текши шӱӱжилген.

1889 јылда Зуттнердиҥ «Јуу-јепселди јок эдер!» («Die Waffen nieder!») деп бичиги чыккан, ондо јиит ӱй кижиниҥ јӱрӱми керегинде, XIX чактыҥ 60-чы јылдарыныҥ јуу-чагы бу кижиниҥ салымын канай ӱрегени керегинде.

Јуу-чакка удура бичилгени, кӧпти билер ле ајарыҥкай кижиниҥ, энениҥ, эпшиниҥ, коркышту јуунаҥ улам шыралаган билениҥ адынаҥ изӱ-экпиндӱ удурлажузы болгон. Романда кӧргӱзилген јууныҥ коркышту ла каргышту айалгалары, улустыҥ салымына, јӱрӱмине, кижиниҥ психиказына јетирген јаман салтары кӧп тоолу кычырынар улустыҥ санаазын кӱйбӱредип тӱймееткен.

Бичиктиҥ авторы текши јарлу болуп, бастыра јууга удурлажуга тыҥ экпин берген. «Јуу-јепселди јок эдер!» деп роман (јуу керегинде чындык бичилген), оны Лев Толстой Бичер-Стоуныҥ јарлу «Хижина дяди Тома» деп бичигиниҥ јаан учурыла тӱҥдейт. Австрий башкаруда Зуттнердиҥ бичигинеҥ цитаталар алып тузаланган, бичик кӧп тилдерге кӧчӱрилип, В.Либкнехттиҥ «Форвертс» деп социал-демократ газединде кепке базылган.

Телекейлик эл-јон ортодо иш

Берта фон Зуттнердиҥ романы текши јарлу боло берерде, ол европей амыр-энчӱ учун тартыжаачыларла јуук колбулу боло берген. 1891 јылда Зуттнер јӱрӱминде баштапкы катап Римде «Парламенттер ортодо бирликте» баштаган амыр-энчӱ учун тартыжаачылардыҥ конгрезинде турушкан. Ол ло јылда Зуттнер «Австрияда амыр-энчӱниҥ бирлигин» тӧзӧгӧн. Бу бирлик ороондо баштапкы ла «пацифист» биригӱ болгон.

1892 јылда Зуттнер «Бернде амыр-энчӱниҥ бюрозыныҥ» учредитель-турчызы бололо, Европада кӧп ороондордо пацифист биригӱлердиҥ ижин башкаратан учурлу болгон. 20 јылдыҥ туркунына Зуттнер Бюроныҥ вице-президенти болуп иштеген. Бу ла 1892 јылда Берта фон Зуттнер Альфред Фридомло кожо «Долой оружие!» деп пацифист журнал тӧзӧп, ондо «Эмдиги тӱӱки аайынча шӱӱжӱлер» деп бӧлӱк апарган.

XIX чактыҥ 90-чы јылдарында милитаризм кенейте ӧзӱп чыккан ӧй болгон. Зуттнер амыр-энчӱ учун кӧп тоолу конференцияларда туружып, кӧп сабада эр улустыҥ ортодо јаҥыс ла ӱй кижи болуп калатан. Берта ла оныҥ эш-нӧкӧри Артур фон Зуттнер 1899 јылда Гааганыҥ амыр-энчӱ учун конференциязын ӧткӱрерге, оны јарлаары, баштаары, акчала јеткилдеери јанынаҥ сӱреен јаан кӱч салгандар. 1902 јылда, эжи јада калган кийнинде, Зуттнер пацифист ижин оноҥ ары эрчимдӱ улалткан. США-ла, Германияла турне-јорык јӱрген, лекциялар кычырган (1904—1905), США-ныҥ президенти Теодор Рузвельтле тушташкан.

Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйы

Берта Зуттнер улай ла Альфред Нобельле бичижип, оны пацифист кыймыгуны јӧмӧп акча-манатла јеткилдешсин, јууны-чакты токтодоры јанынаҥ пацифист проекттерле иштезин деп улам ла сурап турган. Айдарда, Нобель ого бойыныҥ самаразында «Амыр-энчӱҥниҥ сыйын» јарлаарым деп бичиген.

1905 јылда јаҥар айдыҥ 10-чы кӱнинде Христианияда (Осло). Зуттнер «амыр-энчӱниҥ сыйын» алган баштапкы ӱй кижи, Нобельдиҥ сыйыныҥ тӱӱкизинде Марии Склодовской-Кюриниҥ кийнинде экинчи ӱй кижи боло берген. Бу сыйды алган кийнинде Зуттнер бичиичи ле оратор болуп там ла јарлалган.

1905 јылда оныҥ јӧмӧлтӧзиле «Общество англо-германской дружбы»; 1908 јылда «Лондондо амыр-энчӱниҥ конгрезинде» ол јаҥыс ла Европада ороондор бириксе, ол тушта јууны-чакты токтодор арга болор деп айткан. Берта Зуттнер кӧп тоолу статьялар бичип, «Помыслы человечества»(«Кижиликтиҥ амадулары») (1911) деп (амыр-энчӱниҥ сурактары ла ӱй улустыҥ кыймыгузы керегинде) роман бичиген.

1912 јылда Зуттнер США јаар экинчи катап барып келген. Бойыныҥ лекцияларында ол Кытат милитаризацияныҥ јеткери керегинде, айдып, јуучыл самолеттор тударын кезем јаратпай турганын айткан.

Калганчы јылдары

Зуттнердиҥ јӱрӱминиҥ учы јаар јакшы да, коомой до немелер кӧп болгон. Немец националисттер прессада оны «пацифизмниҥ фуриязы» деп, эмезе јымжада ӧчӧп «амырдыҥ Бертазы», Австрияныҥ милитаристтери — «садынчык» дежетен.

1913 јылда Гаагада «Амырдыҥ телекейлик конгрезинде» ого пацифист кыймыгуныҥ «генералиссимусы» деп официал эмес титулы берилген. Бернде Зуттнерге «Амыр-энчӱниҥ телекейлик бюрозыныҥ кӱндӱлӱ президенти» деп ат бергендер. «Фонд мираныҥ» консультативный совединиҥ турчызы эдип талдалган. Зуттнер Венада 1914 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 21-чи кӱнинде, Баштапкы телекейлик јуу башталарынаҥ бӱдӱн јарым ай озо јада калган.

Кереес

2006 јылда Берта Зуттнерге Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйын бергенинеҥ 100-јылдыгы болгонын ЮНЕСКО башкарып ӧткӱрген.

2014 јылда немец кинематографисттер телевизион кино соктырган, ады: «Амыр-энчӱ учун сӱӱш — Берта фон Зуттнер ле Альфред Нобель» / «Eine Liebe für den Frieden — Bertha von Suttner und Alfred Nobel» (режиссёры Урс Эггер / Urs Egger).

Кайралдары

• Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйы (1905).
• Гаагада «Амырдыҥ телекейлик конгрезинде» ого пацифист кыймыгуныҥ «генералиссимусы» деп официал эмес титулы берилген.
• «Амыр-энчӱниҥ телекейлик бюрозыныҥ кӱндӱлӱ президенти» деп ат бергендер.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

• 
  Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйы 1905 г
• 
  Вена, Берта фон Зуттнер балдарыла кожо
• 
  Пацифист, бичиичи

Литература

Зуттнер, Берта // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.

Тайантылар

• Берта фон-Суттнер [sic]. «Против войны» (один из первых переводов «Долой оружие!» на русский язык): тип. бр. Пантелеевых, 1891.
• https://web.archive.org/web/20200215132805/http://n-t.ru/nl/mr/suttner.htm — более подробная биография Б. фон Зуттнер на сайте «Лауреаты Нобелевской премии. Наука и техника» (орус.).
• Роман «Долой оружие!» (орус.) в проекте «Классика»
• Берта фон Зуттнер в библиотеке Я. Г. Кротова
• Цвейг С. Берта фон Зуттнер. — 1917.
• Сдвижков Д. Против «железа и крови». Пацифизм в Германской империи. — М.: ИВИ РАН, 1999.
• https://web.archive.org/web/20160304203949/http://www.berthavonsuttner.info/ — сайт, посвящённый Б. фон Зутнер (нем.) (англ.) (фр.).
• http://www.zeno.org/Literatur/M/Suttner,+Bertha+von — есть биография, два романа: «Долой оружие!» и «Дети Марты», а также мемуары Б. фон Зуттнер (нем.).
• Friedensnobelpreis an Bertha von Suttner. Zum 100. Jahrestag
• https://web.archive.org/web/20080116100357/https://www.dfg-vk.de/verband/geschichte/ — история «Немецкого Общества Мира», основанного Б. фон Зуттнер и А. Фридом в 1892 году и существующего до сих пор (нем.)