Каспий талай

Тайантыларды тӱзедери
Википедия сайттаҥ
Кӧл
Каспи́й талай
орус. Каспийское море
Каспи́й талай 11 июня 2003 года (снимок со спутника)
Каспи́й талай
11 июня 2003 года (снимок со спутника)
Морфометрия
Абсолют бийигиоколо −27[1][2] Дата обращения: 9 января 2019. м
Кемјӱзикиреде 1200[2] × 310[2] км
Текши кемикиреде 390 000[1] км²
Кемикиреде 78 000[1] км³
Јараттыҥ чийӱзидо 7500[2] км
Эҥ ле тереҥи1025[1] м
Гидрология
Минерализацияныҥ бӱдӱмисолоноватое[1] 
Тустузысредняя: 12,8—12,9 ‰[1] 
Бассейн
Бассейнкиреде 3 100 000[2] км²
Кирген сууларВолга, Урал, Терек, Кура, Сулак, Самур
Турган јери
42° с. ш. 51° в. д.HGЯO
Ороондор
Каспий талай (Россия)
 Медиафайлдар Викискладта


Каспи́й талай орустап Каспийское море[1](Ка́спий[1][2], от латиндап Caspium mare или Ӱлекер:Lang-grc, Kaspía thálassa) — јердиҥ ӱстинде эҥ ле јаан туйук талай, ӧскӧзиле бирикпейторустап замкнутый водоём[3], јериле эҥ јаан кӧл, туйук, тӱби океанический бӱдӱмдӱ, эмезе ӧткӱре јаан кеми учун талай деп адалар.

Европа ла Азияныҥ бириккенинде јадат. Каспийдиҥ суузы тусту — 0,05 ‰ ала Волга киргенинде ле 11—13 ‰ јетире тӱштӱк-кӱнчыгышта. Тереҥи Телекейлик океанныҥ кеминеҥ (2009) 27,16 метрге јабыс.[4].

Каспий талайдыҥ текши јериниҥ кеми — 390 000 км² кире бар, эҥ ле тереҥ јери — 1025 м[1].

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эмдиги орус ады Каспийское море, јебрен орус тилде Хвалисьское море (Лаврентьевский летописьте) — јаҥы, бичиктеги ады латин тилле Caspium Mare, эмезе Caspium pelagus, јебрен грек тилле Κασπία θάλασσα (Kaspía thálassa), Κάσπιον πέλαγος (Káspion pélagos; Страбон ло о.ӧ.), база бир гипотеза, јебренде бу талайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш јанында каспий деп укту улустыҥ адыла адалган.

Озодо Каспий 70-јӱзӱн атту болгон, башка-башка калыктар:

  • Гирканское (Джурджанское) талай — каланыҥ јебрен грек ады Горган Гиркания деп јерде.
  • Хвалынское море эмезе Хвалисское море — јебрен орустар адайтан, Хорезм деп тергее болгон.[5] (тӱндӱк каспийде јебрен хвалис деп албаты болгон);
  • Хазарское море — араб тилле(Бахр-аль-хазар), персид тилле (Дарья-е хезар), тӱрк тилле (Hazar denizi), азербайджан тилле (Xəzər dənizi), крымныҥ татар тилиле (Хазар денъизи), туркмен тилле (Hazar deňizi), кумык тилле (Хазар денгиз);
  • Кумукское море[6] — кумык калыктыҥ адыла.
  • Таркинское море[7] — по названию столицы Кумык шамхальствоныҥ тӧс калазыныҥ Таркиниҥ адыла.
  • Абескунское море — Кура сууныҥ оозында, талайга киргенинде ортолык ла каланыҥ адыла, XIV чакта сууныҥ алдына јӱре берген.
  • Сарайское море;
  • Дербентское море — Дербент кала Дагестанда;
  • Сихай

ла о.ӧ.[8].

Азербайджан ла Иранда Каспий талайды эмдиги ӧйдӧ Хазар талай эмезе Мазендеран деп адайдылар (Мазендеран калык, Мазендеран провинциюяда Иранда јуртаган калыктыҥ адыла).

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Каспий талай Европа ла Азияныҥ бириккенинде јадат. Талайдыҥ тӱндӱктеҥ тӱштӱкке чӧйилген сыны — 1200 километ кире бар (36°34'—47°13' с. ш.), кӱнбадыштаҥ кӱнчыгышка јетире — 195 ала 435 километрге јетире, орто тоозы 310—320 километр (46°—56° в. д.).

Физико-географиялык темдектериле Каспий талай ӱч бӧлӱк:

  1. Тӱндӱк Каспий (25 % площади моря),
  2. Орто Каспий (36 %),
  3. Тӱштӱк Каспий (39 %)[9].

Условная граница между Северным и Средним Тӱндӱк ле Орто Каспйдиҥ ортозында кыйу Чечень деп ортолыктар — Тюб-Караган туу, Орто ло Тӱштӱк Каспийдиҥ — Чилов — ортолык Ган-Гулу (туу)[10].


Јараттай[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Каспий талайдыҥ јанында јер Прикаспий леп адалат. Талайдыҥ јарадыныҥ узуны 6500—6700 километр деп чотолот, ортолыктарыла кожо — 7000 километрге јетире. Јараттары тӱс, јабыс. Тӱндӱк јанынаҥ јараттары Волганыҥ оозында кӧп тоолу ортолыктар ла протокаларлу (дельты Волги), онойдо Урал сууныҥ оозы, јараттар јабыс, састу, јаратка коштой сууны ӧзӱмдер туй алган. Кӱнчыгыш јараттары чӧл, куру-чӧл јер, кӧп сабада череттӱ порода. Тӱс эмес койрык-тейрик јараттар — Апшерон јарымортолык ла кӱнчыгыш јанында и на Казах заливте ле Кара-Богаз-Гол.

Јарымортолыктар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јаан јарымортолыктар:

  • Апшеронский полуостров, Каспидиҥ кӱнбадыш јарадында Азербайджанда, Јаан Кавказтыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Баку ла Сумгайыт калалар бар.
  • Мангышлак, Каспийдиҥ кӱнчыгыш келтейинде, мында Казахстан, Актау деп кала бар.
  • Аграханский полуостров
  • Бузачи
  • Мианкале
  • Тюб-Караган

Ортолыктар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Каспий талайда 50 орто ло јаан ортолыктар бар, текши јери 350 квадратный километр. Јаан деген ортолыктары:

  • Ашур-Ада
  • Гарасу
  • Гум (ортолык)
  • Даш-Зиря
  • Бёюк-Зиря
  • Зенбиль
  • Кюр-Дашы
  • Хере-Зир
  • Огурчинский
  • Сенги-Муган
  • Тюлений (Каспий талай)
  • Тюленьдердиҥ ортолыгы
  • Чечень
  • Чигиль

Заливтери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јаан заливтери:

  • Аграхан залив
  • Кизляр залив
  • Мёртвый Култук (алдында Комсомолец болгон, оноҥ озо Цесаревичтиҥ заливи)
  • Кайдак
  • Мангышлак залив
  • Казак залив
  • Кендерли (залив)
  • Туркменбашы залив (алдында Красноводский)
  • Туркмен залив
  • Гызылагач залив (Кировтыҥ заливи)
  • Астрахан залив
  • Эсенгулы
  • Гызлар
  • Гиркан залив (алдындагы Астарабад)
  • Энзели залив (озогы Пехлеви)
  • Кара-Богаз-Гол


Кара-Богаз-Гол[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кара-Богаз-Гол залив, 1995 ј.

1995 јылдыҥ сыгын айы Каспийдиҥ кӱнчыгыш јанында тусту Кара-Богаз-Гол кӧл јадат , 1980 јылга јетире Каспий талайдыҥ чичке проливле бириккен залив-лагуназы болгон. 1980 јылда бого дамба туткан, Кара-Богаз-Голды Каспийталайдаҥ айрып, 1984 јылда суу токтодып ӧткӱрер тудум эдилген (гидротехническое водопропускное сооружение), мыныҥ кийнинде Кара-Богаз-Гол бир канча метрге тайызай берген. 1992 јылда проливти ойто орныктырган, је Каспий талайдыҥ суузы Кара-Богаз-Голго кирип, ондо соолып турган. Јылдыҥ ла Каспийталайдаҥ Кара-Богаз-Голго 8—10 кубический километр суу колулып јат, (по кезик јерде — 25 кубический километр деп айдылат), онойдо ок 15 млн тонна тус. Кара-Богаз-Гол талайды соолтып, тузыныҥ кемјӱзине салтарын јетирип турган кӧл болот[11].

Каспий талайга кирген суулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Волганыҥ оозы, космостоҥ кӧрзӧ

Каспий талайга 130 суу кирет, 9 сууныҥ оозы дельта бӱдӱмдӱ. Јаан суулар, Каспийге кирген — Волга, Терек, Сулак, Самур (Россия), Урал, Эмба (Казахстан), Кура (Азербайджан), Атрек (Туркмения), Сефидруд (Иран). Крупнейшая река, впадающая в Каспийге кирген эҥ јаан суу — Волга, ортојылдык кирген суузыныҥ кеми 215—224 кубический километр. Волга, Урал, Терек, Сулак ла Эмба суулар Каспийге кирген сууныҥ 88—90 % бередилер. Бир јылга ортодо 290 км³ суу кожулат.[12]

Сарыкамыш котловинада кӧлдӧ суу кӧпчизе, Узбой (эмди ол кургап калган) сууныҥ коолыла Каспийге база суу киретен болгон[13][14][15]. Ӱлекер:Колонки

Каспийди јараттай тергеелер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Каспий талайдыҥ јанында тергеелер

Каспий јанында тергеелердиҥ башкаруларыныҥ ортодо экономикалык конференциязы: Каспий талайдыҥ јарадында беш тергее бар[16]:

Каспийский регион
  • Казахстан — тӱндӱкте, тӱндӱк-кӱнчыгышта ла кӱнчыгышта, јараттыҥ узуны 2320 километр;
  • Иран — тӱштӱкте, јараттыҥ узуны — 724 километрге шыку;
  • Туркмения — тӱштӱк-кӱнчыгышта, јараттыҥ узуны 1200 километр кире;
  • Россия — кӱнбадышта ла тӱндӱк-кӱнбадышта, јараттыҥ узуны 695 километр кире;
  • Азербайджан — тӱштӱк-кӱнбадышта, јараттыҥ узуны 955 километр кире[16].

Каспийдиҥ јанында калалар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Россия

  • Махачкала
  • Каспийск
  • Избербаш
  • Лагань
  • Дагестанские Огни
  • Дербент — Россияда эҥ летӱштӱк кала.

Каспий талайдыҥ портовый калазы болуп Астрахань чотолот, је ол талайдыҥ јарадында эмес, Волганыҥ дельтазында турат, Каспийдиҥ јарадынаҥ тӱндӱктей 100 километр киреде;

Азербайджан

  • Баку — јаан кала-порт Азербайджанныҥ тӧс јери. Апшерон јарымортолыктыҥ тӱштӱк јанында турат, 2,5 млн эл-јонду (2010);
  • Сумгайыт, Апшерон јарымортолыктыҥ тӱндӱк келтейинде;
  • Ленкорань, Азербайджанныҥ тӱштӱк кыйузыныҥ јанында;
  • Нефтяные Камни — нефтяниктердиҥ јурты, Апшерон јарымортолыктыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында. Оныҥ тудумдары (сооружения) искусственный ортолыктарда, эстакадаларда ла технологический площадкаларда тудулган.

Туркмения

  • Туркменбашы (алдында Красноводск) — Красноводский заливтиҥ тӱндӱк јарадында;
  • Аваза — јаан курорт.

Казакстан

  • Актау — кала-порт, талайдыҥ кӱнчыгыш јанында;
  • Атырау — тӱндӱкте Урал сууныҥ дельтазында, талайдаҥ 20 км ыраакта.
  • Форт-Шевченко — эҥ ле кӱнбадыш кала кала, Каспийдиҥ кӱнчыгыш јанында.

Иран

  • Бендер-Энзели — находится на южном побережье Каспийдиҥ тӱштӱк јарады;
о.ӧ.

Физиографиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тереҥиниҥ солунып турганы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Измерение глубин, 1870 г.

1870-чи јылдарда Каспийдиҥ тереҥин кемјигени Каспий талайдыҥ тереҥи солунып турганын билимчилер климатлык, геологиялык ла антропоген шылтактардаҥ улам деп јартайт. Калганчы 3 муҥ јылга сууныҥ бийиги 15 метрге солунган. Эмдиги айалгазы, солуныжы Волганыҥ коолында јут-чыктыҥ кеминеҥ, талайга чачкан суузыныҥ кеминеҥ камаанду. Каспий талайдыҥ тереҥин инструменттерле кемјиири ле оны улай шиҥдеери 1837 јылдаҥ ала ӧткӱрилет, оноҥ бери эҥ ле бийик суу 1882 јылда болгон (−25,2 м), эҥ ле јабыс — 1977 јылда (−29,01 м). 1929 јылдаҥ ала 1941 јылга јетире Каспийдиҥ суузы кенейте кӧдӱрилген −25,88 ала −27,84 метрге јетире. 1978 јылдаҥ ала суу бийиктеген, 1995 јылда −26,7 м јеткен, 1996 јылдаҥ ала ойто суу јабызап баштаган, XXI чакка јетире уулалып, орто скорости ≈0,75 м 10 јылга. Талайдыҥ суузыныҥ бийиги 2001 јылда −27,17 м тӱшкен, оноҥ ойто кӧдӱрилген,2002 јылда 2 см-ге, 2003 јылда — 4 см-ге, 2004 јылда — 8 см-ге, 2005 јылда — 12 см-ге. 2006 јылдаҥ ала Каспий тайызап јат. Каспий талайдыҥ суузыныҥ бийиги (орто кеми) 2016 ла 2017 јылдарда −27,99 м.

Текши јери, тереҥи, сууныҥ объёмы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Сравнительная схема трёх озёр планеты — Каспийского моря, Байкала и Танганьики.

Каспий талайдыҥ текши јери ле суузыныҥ кеми билдире солунып турат, ол суузыныҥ бийиги кубулганынаҥ камаанду. Суу −26,75 м бийик болзо, текши јери 390 000 квадратный километр болот, сууныҥ объёмы — 78 000 кубических километр, бу 44 % телекейде кӧлдӧрдиҥ суузыныҥ кеми.

Каспийдиҥ эҥ тереҥ јери — Тӱштӱк-Каспий впадинада, 1025 метр (сууныҥ ӱстиниҥ кеминеҥ). Каспий эҥ тереҥ јериле јаҥыс Байкалга (1620 м) ла Танганьике (1435 м) једишпейјат. Каспийдиҥ орто тереҥи, батиграфический кривойло чотозо, 208 метр болот. Каспидиҥ тӱндӱк јаны — тайыс: тереҥ ле деген јери 25 метрдеҥ кӧп эмес, орто тереҥи дезе — 4 метр.

Сууныҥ температуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Каспийдиҥ суузыныҥ температуразы широталардаҥ камаанду башкаланат, анчада ла кыштыҥ ӧйинде талайдыҥ тӱндӱк келтейинде 0…+0,5 °C ала +10…+11 °C јетире тӱштӱк јанында, температуралар 10 °C башкаланып турат. Талайдыҥ тайыс јеринде (25 метрдеҥ ас) ортојылдык температура 25—26 °C болот. В среднем, температура воды у Кӱнбадыш јаратта сууныҥ температуразы кӱнчыгышазына кӧрӧ 1—2 °C бийик, ачык талайда дезе јараттагызына кӧрӧ температура 2—4 °C бийик. Ӱлӱрген айдаҥ ала тулаан айга јетире сууныҥ температуразы тӱштӱк ле кӱнчыгыш јанында ла орто Каспийде сууныҥ температуразы кӧдӱрилет.


Тӱндӱк Каспий кышкыда[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кандык ла кӱӱк айларда — суу Орто Каспийде сооп јат, не дезе тайыс келтейинде суузы тӱрген јылып јат. Је сезоныҥ бажында талайдыҥ тӱндӱк келтейинде јылу тош кайылтарына барат, је кӱӱк айда +16…+17 °C јетире јылый берет. Талайдыҥ Орто јанында бу ӧйдӧ +13…+15 °C болот, тӱштӱкте дезе +17…+18 °C једет. Јаскыда сууныҥ јылыганы талайдыҥ суузы јаратка јуук јерде ле ортозындазыныҥ башказы 0,5 °C ӧтпӧйт. Кичӱ изӱ айдаҥ ала сыгын айга јетире талайдыҥ ӱстиниҥ температуразы бир ле тӱҥей болот. Куран айда суу бастыра јерде тӱҥей +24…+26 °C боло берет, тӱштӱк јанында сууныҥ јылузы +28 °C једет. Куран айда температура тайыс заливтерде, темдектезе, Красноводскто, +32 °C једер аргалу.

Кичӱ изӱ айда апвеллинг деп аҥылу айалга болот, качан јайгыда соготон тӱндӱк-кӱнбадыш салкындар сууныҥ јылый берген ӱстин айдап апарарда талайдыҥ суузыныҥ орто кадында соок суу кӧдӱрилет, јаан изӱ ай ла куран айларда апвеллинг тыҥыйт. Оныҥ учун сууныҥ ӱсти соойт (+7…+15 °C). Талайдыҥ ачык јерлеринде кӱӱк айдыҥ учында, кичӱ изӱ айдыҥ бажында температура кенейте кубулат.

Сууныҥ составы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Каспий талайдыҥ суузыныҥ тузы ачык океандийинеҥ башкаланат, је тӱҥейи база бар. Тус јок кош суулар талайдыҥ суузыныҥ тузын астадып јат. Эмдиги ӧйдӧ Каспийдиҥ суузыныҥ тузы тыҥ эмес, океандардыҥ суузына кӧрӧ тузы ӱч катапка ас. Каспийге тус јок агын суулар келип киргенинеҥ улам хлоридтер астап, карбонаттар, сульфаттар, кальций талайдыҥ суузында кӧптӧйт, олор агын сууныҥ тӧс компоненттери болуп јат.

Эҥ ле консервативный иондор; калий, натрий, хлор ло магний. Ас консервативныйы: кальций ле гидрокарбонат-ион. Каспийде кальций ле магнийдиҥ катиондоры Азов талайга кӧрӧ эки катапка кӧп, сульфат-аниона — ӱч катапка.

Талайдыҥ суузыныҥ тузы тӱндӱк јанында кезем башка: Волганыҥ ла Уралдыҥ оозында 0,1 единицы PSU, Орто Каспийдиҥ гранынаҥ 10—11 ед. PSU јетире. Тузы кичӱ изӱ айда тыҥыда астайт. Талайдыҥ суузыныҥ тусталыжы сууныҥ бийигинеҥ ле кирген суулардаҥ камаанду болуп јат.

Тӱбиниҥ рельефы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Каспийдиҥ тӱндӱк јаныныҥ рельефы — тайыс суулу эдректий тӱптӱ тӱссимек аккумулятивнымй ортолыктарлу, средняя глубина Тӱндӱк Каспийдиҥ орто тереҥи 4—8 метр, эҥ тереҥ јери 25 метрдеҥ ашпайт. Мангышлакта бозого Тӱндӱк Каспийди Орто Каспийдеҥ бӧлийт. Орто Каспий јетире ле тереҥ, Дербентте ойдыкта сууныҥ тереҥи 788 метр. Апшерон бозого Рто ло Тӱштӱк каспийди бӧлийт. Тӱштӱк Каспий тереҥ тӱптӱ деп чотолот, тереҥи 1025 метр. Каспийский шельфте ракушечный кумак бар, тереҥ јери баларлу.

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Каспий талайдыҥ климады — тӱндӱк јанында континентал, ортозында — ӧйлӱ-кемдӱ (умеренный), тӱштӱк јанында субтропикалык. Кышкыда ортоайлык температура тӱндӱкте −8…−10 °C , тӱштӱкте +8…+10 °C , јайдыҥ ӧйинде — +24…+25 °C тӱндӱк јанында ла +26…+27 °C тӱштӱк јанында. Тыҥ изӱ — +44 °C — кӱнчыгышта темдектелген.

Ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 200 миллиметр; кургак кӱнчыгыш јанында 90—100 миллиметрдеҥ ала тӱштӱк-кӱнбадыш јанында субтропик јаратта 1700 миллиметр. Каспийский талайдыҥ сӧӧлгон ортојылдык кеми 1000 миллиметр, тыҥыда соолгоны Апшерон јарымортолыкта ла Тӱштӱк Каспийдиҥ кӱнчыгыш келтейинде 1400 миллиметр бир јылда.

Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 3—7 метр секундка, розе ветровто тӱндӱк јанынаҥ салкын тыҥ согот. Кӱски ле кышкы айларда салкын тыҥып, 35—40 метр секундта болот. Салкындак јери — Апшерон јарымортолык, Махачкала ла Дербенттиҥ јаны, мында толкуныҥ бийиги 11 метр болот.

Агындары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Талайдыҥ ичинде сууныҥ кыймыгы (циркуляция) кийдире аккан суулар ла салкыннаҥ камаанду. Кӧп саба суу Тӱндӱк Каспийге кирип турган учун, тӱндӱк агын кӧп болот. Тӱндӱк агын Каспийдиҥ кӱнбадыш јарадыла коштой агып, Апшерон јарымортолыкка једеле, агын экиге бӧлӱне берет, бирӱзи оноҥ ары кӱнбадыш јаратка коштой агат, экинчи агын Кӱнчыгыш Каспийге ууланат. Билимчилер калганчы шиҥжӱлерге тайанып, айдат, јаан агындардыҥ тӱргенине (амплитуда колебания скорости течений долгопериодных волн) толкулардыҥ амплитудазынаҥ камаанду.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аҥдары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Каспийдиҥ тындулары 1809 бӱдӱм, олордыҥ 415-и позвоночныйлар. Каспий талайда 101 бӱдӱм балык, телекейде осетровыйлардыҥ кӧби мында јӱрет, онойдо ок суулардыҥ (пресноводная рыба): вобла, сазан, судак. Каспий талайда карп, кефаль, килька, кутум, лещ, лосось, окунь, щука деп балыктар бар. Каспийде талайдыҥ млекопитающийи — каспийский тюлень бар.

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Каспий ле оныҥ јарадында 728 бӱдӱм ӧзӱмдер бар. Каспийде кӧп сабада сууда јайылар ӧзӱмдер — сине-зелёные, диатомовые, красные, бурые, харовые ле о.ӧ., чечектердеҥ — зостера ла руппия. Флоразы табылганы неогеновый ӧйгӧ келижет, је кезик ӧзӱмдер Каспий талайга эмезе ӧнӧтийин кижи экелген, эмезе керептердиҥ тӱбине јапшынып келеле таркаган ӧзӱмдер.


Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Табылганы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Каспий океаннаҥ табылган — оныҥ тӱби јердиҥ океанический бӱдӱмдӱ кыртыжынаҥ турат. 13 млн јыл кайра лет назад образовавшиеся Альпыкырлар табылып, Сармат талайды Средиземный талайдаҥ бӧлӱп ийген. Сармат талай туйуктала берерде, тусту эмес (пресноводное Понтическое море) Понический талай табылган. Соолгон Понтический талайдыҥ ордына Балаханский кӧл (Тӱштӱк Каспийдиҥ ордында) арткан. Балаханский бассейнге Орто Азияныҥ суулары, јут-чык, озогы -Узбой суу кирип, челекенский (торонглинский) Туркменияныҥ кызыл ӧҥдӱ калыҥ свитазы боло берген. 3,4—1,8 млн кайра (плиоценде) Акчагыльский талай болгон, Н. И. Андрусов оныҥ арткан-калганын шиҥдеген. Акчагыльский трансгрессия домашкинский регрессияла солынган (20—40 метрге акчагыльский бассейннеҥ тӧмӧн тӱшкен), бу айалга талайдыҥ суузы ныҥ тузы тыҥ астаган, тыштынаҥ океанический суу кожулбаста. Домашкинской регрессия кыска ӧйгӧ болгон, кийнинде четвертичный периодто (эоплейстоцена) Каспий Апшерон талай болуп орныккан, Черноморьени, Каспийди ле Аралды, онойдо Туркмен ле и Алтыгы Поволжьениҥ јерин туй алган. Апшерон трансгрессияныҥ бажында бассейн эмеш тустузымак болгон. Апшерон талай 1,7 ала 1 млн јыл кайра бӱткен.

Неоплейстоценныҥ бажында Каспийде узак тюркянский регрессия башталган (−150 м ала −200 м јетире), бажы магнитный инверсия Матуяма—Брюнеске келижет (0,78 млн јыл кайра). Тюркянский бассейн тушта талайдыҥ текши јери 208 муҥ км² Тӱштӱк ле Орто Каспийский ойыктарда болгон, олордыҥ ортозында Апшерон бозого киреде тайыс пролив болгон. Тюркянский кӧл-талай, байла, Каспийский неоплейстоценовый малакофаунаныҥ табылган јери болор.

Эрте неоплейстоценде тюркянский регрессияныҥ кийнинеҥ туйук эртебакинский ле Понтко кирген оройбакинский (кеми 20 м) талай болгон (400 муҥ јыл кайра). Венедский (мишовдагский) регрессия бакинский ле «кичӱ» урунджикский (начало среднего неоплейстоцена[41], до −15 м) трансгрессияларды бӧлӱнген (суу јуулган текши јердиҥ кеми — 336 муҥ км²) болгон.

Урунджикский ле хазарский отложениелердиҥ ортозында јаан ла тереҥ челекенский регрессия ӧткӧн (−20 м јетире), лихвинский межледниковьениҥ ӧйине келижет (350—300 муҥ јыл кайра).

Оройбакинский талай лихвинский межледниковьеде Орто неоплейстоценде: раннехазарский ранний (200 муҥ јыл кайра), раннехазарский орто (кеми 35-40 м јетире) ло эртехазарский. Орой неоплейстоцендо туйук оройнехазарский бассейн болгон (кеми −10 м, 100 муҥ јыл кайра), оныҥ кийнинеҥ черноярский регрессия болгон, оныҥ кийнинде гирканский (гюргянским) бассейн боло берген.

Тереҥ ле узак ательский регрессия орой плейстоценниҥ ортозында башталала, бассейнде сууныҥ бийиги −20 ала −25 м јетире болгон, эҥ ле тыҥ этапта — −100 ала −120 м јетире, ӱчинчи этапта — −45 ала −50 м јетире. Регрессияныҥ ӱстӱги бажында талайдыҥ текши јери 228 муҥ км² астайт. Ательской регрессияныҥ кийнинде (−120 ала −140 м јетире), 17 муҥ јыл кыйра раннехвалынский трансгрессия — +50 м јетире (Маныч-Керченский пролив бар болгон), эльтонский регрессия тушта ол јоголгон болгон. Эртехвалынский II бассейн (кеми 50 м) голоценниҥ бажында кыска енотаевский регрессияла солынган (−45 ала −110 м јетире), ӧйиле пребореалдиҥ учы ла бореалдыҥ бажына туштаган. Енотаевский регрессия оройхвалынский трансгрессияла солынган.

8200 јыл кайра колебание Мезокконоҥ улам Јерде климаттыҥ тыҥыда сооры башталган, айдарда, оройхвалынский трансгрессия голоценде (9—7 муҥ јыл кайра эмезе 7,2—6,4 муҥ јыл кайра) мангышлакский регрессияла солынган (−50 ала −90 м јетире).

Варущенко ло Клиге (1987) аайынча эртехачкалинский трансгрессияны шиховский регрессия солыган, оройхачкалинский трансгрессияны — бегдашский регрессияны — сартасский трансгрессия. Мангышлакский (кулалинский) регрессияны (в первую фазу межледникового похолодания и увлажнения, атлантический период) новокаспийский трансгрессия солыган.

Новокаспийский бассейн чала тустузымак болгон (11—13 ‰), јылу суулу ла туйук (кеми−19 м). Ӱчтеҥ ас эмес трансгрессивно-регрессивный фазалар болгон јаҥыкаспий бассейнде. Дагестанский трансгрессия (-30 м) алдында јаҥыкаспийский эпоханыҥ башталган стадиязына келишкен, је оныҥ осадокторында Cerastoderma glaucum (Cardium edule) јок болордо, оы алдынаҥ бойы Каспийдиҥ трансгрессиязы деп темдектеген. Кайда да 7000—6500 јыл кайра јаан эмес жиландинский регрессия болгон деп темдектелет, дагестанский ле гоусанский трансгрессияларды бӧлӱген.

Избербашский (махачкалинский) регрессия, гоусанский ле јаҥыкаспийский (туралинский) трансгрессияларды бӧлӱген, ол 4,3 ле 3,9 муҥ јылдар кайра болгон. Туралинский трансгрессия (−20 ала −25 м јетире) II муҥјылдыкыҥ алдында (н. э.) Турали (Дагестан) разрезти кӧрзӧ, радиоуглеродный анализти алза, трансгрессия эки катап темдектелип јат: 1900 ле 1700 јыл кайра. Јаҥыкаспийский эпохада трансгрессияны база эки катап темдектейдилер јаан эмес александрбайский ле дербентский регрессиялар. Дербентский регрессияныҥ ӧйинде талайдыҥ суузыныҥ бийиги −32 м јетире тӱшкен. Уллучайский трансгрессия (в начале I тысячелетия нашей эры) александрбайский ле абескунский регрессияларды бӧлийт. Орой средневековьеде абескунский регрессия болгон. Археология ла јебрен бичимелдерде Каспий талайдыҥ суузыныҥ сыраҥай бийиги темдектелет (XIV чакта). Эҥ орой трансгрессия Каспийде (эмдиги солынталардаҥ ӧскӧ) сууныҥ бийиги башкаланганы XVII—XX чактыҥ бажында болгон (−24 ала −25 м јетире).

Антропологический лекультурный тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Приморский Дагестанда (Рубас-1) Каспий талайдыҥ јанында табынтылар мында кайда да 2 млн јыл кайра кижи јуртаган деп керелейт[17]. Дарвагчай деп сууныҥ оозында эртепалеолитический стоянкалар табылган, 600 муҥ јыл кайра ӧйдиҥ[18].

Тӱштӱк Каспийдиҥ јарадында куй таштарда јебренде улус јатканын табынтылар керелейтӰлекер:Iw, 75 муҥ јыл кайра[19]. Баштап ла Каспий талай керегинде, оныҥ јарадында јаткан массагеттер керегинде Геродот бичиген[20]. Кайда да V—II чактарда. до н. э. Каспийдиҥ јарадында Сактар (племена) јаткан. Кийнинде, прототюрктер мынаҥ таркаганӰлекер:Нет АИ, IV—V чактарда. н. э. мында Талыштар (талышские племена)јуртаган. Јебрен иран рукописьтерде IX—X чактарда «русы плавали по Каспийскому морю» деп бар.

Орто чактарда прикаспийский региондо хазарлар ла кыпчактар (орустап половцы) јаан учурлу болгон. Чингисханныҥ империязы тыҥ тужында, тӱндӱк ле тӱндӱк-кӱнчыгыш јаны Качпийдиҥ Джучиниҥ (Золотая Орда) башкарузында болгон. Золотой Орда јоголордо, бу јердиҥ бажына орус каандык турган, Крымда ханствоны, Ногай Орданы, Астрахан ханствоны база колго алган[11].

Шиҥдегени[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Каспий талайдыҥ 1614 јылдагы ӱлекери. Авторы — голландский картограф Гессель Герритс
Стенька Разин (Суриков Василий Иванович)

Селевк I деп греческий (наварх) каанныҥ јакылтазыла географ Патрокл Македонянин Каспий талайды шиҥдеерге ченешкен 285 ле 282 ј.ј. н. э.[21]. Каспий талайды бистиҥ ӧйдӧ Улу Петр баштаган, оныҥ јакылтазыла 1714—1715 јылдарда экспедиция аткарылган, башкараачызы Бекович-Черкасский, Александр. 1720-чи јылдарда гидрографиялык шиҥжӱлерди Карл фон Верден ле Ф. И. Соймонов уулалткан, кийнинде — И. В. Токмачёв, М. И. Войнович ле о.ӧ. XIX чактыҥ бажында И. Ф. Колодкин Каспийдиҥ јараттарына инструментальный съёмка ӧткӱрген, XIX чактыҥ ортозында Н. А. Ивашинцев инструментальный географический съёмка башкарып ӧткӱрген. 1866 јылдаҥ ала, 50 јылдыҥ туркунына Каспийдиҥ гидрологиязы ла гидробиологиязы аайынча Н. М. Книпович башкарган экспедициялар ла шиҥжӱ иштер ӧткӱрилген. 1897 јылда Астраханский билим-шиҥжӱ станция иштеп баштаган. Совет јаҥныҥ ӧйинде Каспий талайда геологиялык шиҥжӱ иштер эрчимдӱ ӧткӧн. И. М. Губкин ле ӧскӧ дӧ совет шиҥжӱчи геологтор, кӧп сабада нефть бедиреген, онойдо ок Каспийдиҥ суузыныҥ балансы ла сууныҥ бийигин шиҥдеген.

Ээлемде тузаланганы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Нефть ле газ алары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Буровой вышкалар «Нефтяные Камни», Каспийдиҥ тӱбинеҥ баштапкы катап нефть алганы

Каспийде нефтьтиҥ кӧп месторождениелери ле газ алары јанынаҥ иштер ӧдӧт. Каспий талайда 10 миллиард тонна нефть бар деп јарталган, нефть ле газоконденсаттыҥ текши кеми 18—20 миллиард тонна кире бар.

Нефть алары Каспийде 1820 јылда башталган, качан Апшерон јарымортолыкта Бакуда баштапкы нефтяной скважина тургузурда. XIX чактыҥ бажында нефтьти промышленный кеминде Апшерон јарымортолыкта алып баштаган, оноҥ — ӧскӧ дӧ јерде.

1949 јылда Нефтяные Камни деп јерде баштапкы нефтьти Каспийдиҥ тӱбинеҥ алып баштаган. Онойдо, Михаил Каверочкинниҥ бригадазы бу јылда куран айдыҥ 24-чи кӱнинде скважинаны бурить эдип баштаган, оноҥ кӱчӱрген айдыҥ 7-чи кӱнинде сакылталу нефть чыккан[22].

Каспийдиҥ тӱндӱгинде агып јӱрер тоштордыҥ зоназында 2010 јылда Юрий Корчагинниҥ адыла адалган платформада талайдаҥ нефть аларын баштаган. 2016 јылда баштапкы скважина на ледостойкой платформе месторождения им. Филановского иштеп баштаган[23][24].

Нефть ле природный газтаҥ ӧскӧ, Каспий талайдыҥ јарадында ла каспий шельфте тус алынат, черет, таш, кумак, той балкаш база алып јадылар.

Керептер јолы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Актауда тураныҥ јабынтызында маяк. Каспий јанынаҥ кӧрзӧ

Каспий талайда сууда јӱрер транспорт — судоходство јакшы иштейт. Каспийде паром кечириш бар — темдектезе, Баку — Туркменбашы, Баку — Актау, Махачкала — Актау. Каспий талай Азов талайла Волга суу, Дон, Волго-Донской каналла керептер јӱрер колбу тудат.

Балыкташ ла талайпродукт табары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Балыкташ: (рыболовство) осетровыйлар, лещ, сазан, судак, черноморско-каспийская тюлька-килька), ӱркене алары, онойдо ок тюленьге аҥдаары. Каспий талайда телекейдиҥ 90 процент осутровыйларын тудуп јат. Промышленный балыкташла кожо Каспийде осетровыйлар ла олордыҥ ӱркенезин аларга браконьерство деп јарабас неме бар.

Эмденип амыраар айалга[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Каспийдиҥ јараттарыныҥ кумакту пляжтары, минерал суулары ла эмденер балкажы мында јайгыда амыраары ла эмденерине јакшы јер болот. Је курорт-турист индустриязы, Кара талайдыҥ инфраструктуразына кӧрӧ, чала артып турган. Ондый да болзо, турист-индустрия Азербайджанда, Иранда, Туркменистанда ла орус Дагестанда ӧзӱм алынган. Азербайджанда Бакуныҥ јанында курорт зона эрчимдӱ ӧзӧт. Эмдиги ӧйдӧ Амбуранда телекейлик кемдӱ курорт ачылган, база бир ондый туристический комплекс Нардаран деп јерде тудулып јат. Бильгях ла Загульба деп јурттардыҥ јанында амыралта јакшы кӧндӱккен. Набрани деп јерде курорт зона база јакшы ӧзӱм алынган, Азербайджанныҥ сӱндӱк келтейинде. Развитию туристической индустрии в Туркменистанда туриндустрия ӧзӧргӧ туйук политика бербейт, Иранда — шариаттыҥ јасактары, оныҥ учун, туристтердиҥ Иранда Каспийде амыралтазы бӱтпейт.

Экологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Каспий талайдыҥ экологиялык сурактары ол нефтьти казып, континентал шельфте ары-бери тартканынаҥ улам сууныҥ киртигениле колбулу. Онойдо ок Волга ла ӧскӧ дӧ суулардаҥ кир-тор, јаман веществолор Каспийдиҥ суузына кожулып јат, оныҥ ӱстине јараттай турган калалардыҥ кирлӱ суузы база талайга кирет, бого коштой Каспийдиҥ суузы кӧпчийле кезик объекттерди туй алып ийерде, кир болот.

Каршучыл-браконьерлердиҥ осетровый балык ла оныҥ ӱркенезин аайы јок кырганынаҥ улам бу балыктыҥ тоозы кезем астайт. Бу шылтактаҥ улам балыкты промышленный кеминде тудуп, экспортко садары астаган.

XXI чакта талайдыҥ суузы 9―18 метрге тайызаар (глобальный потепление ле опустынивание деп процессле кожо).[25]


Тап-эриги[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ӱлекер:См. также СССР јоголгон кийнинде Каспий талай узак ӧйгӧ блааш-тартышту сурак болгон, каспий шельфтиҥ байлыгын — нефтьти ле газты ӱлежери јанынаҥ, онойдо ок биологический байлыктарды . Узак ӧйгӧ јӧптӧжӱ-куучындар Каспийди айландыра ороондор ортодо Каспий талайдыҥ статузы керегинде болгон. Азербайджан, Казахстан ла Туркмения Каспийди ортодо линияла кыйу эдип ӱлежер дешкен, Иран дезе Каспийди кажы ла ороонго 5-чи ӱлӱзин једиштирер.

Каспийдиҥ физико-географиялык темдек-айалгазы тӧс јерде турат, талай континент ичинде туйук јерде јадат, телекейлик океанла тудушталбайт. Телекейлик талайларга келижер статус јарабай јат: нормы и понятия международного морского права, Конвенция ООН по морскому праву (1982), айдарда, Каспиге «территориальное море», «исключительная экономическая зона», «континентальный шельф» деген понятиелер торт јарабайт, о.ӧ.

Азыйгы Каспийдиҥ статузы советско-иранский јӧптӧжӱлер аайынча (1921 ла 1940 јылдардыҥ) тургузылган болгон[26]. Бу јӧптӧжӱлер аайынча: Каспийдиҥ јанында эмес ороондор керептерин кийдирбес, айландыра ороондор мында јараар јерде јайым балыктаар (за исключением десятимильных национальных рыболовных зон).

Каспий керегинде јӧптӧжӱлер 2018 јылдыҥ куран айыныҥ 12-чи кӱнинде Актау калада учына келген: «Конвенция о правовом статусе Каспийского моря»[27][28]. Согласно итоговому документу Каспий континентал суу, Телекейлик океанла тудуш эмес, оныҥ учун ол талай болбос, је бу ла ӧйдӧ кеми јаан учун, суузыныҥ бӱдӱмиле кӧл база болбос[29].

Конвенция јартайт, Каспийдиҥ тӱбиле газопровод ӧткӱрерге, јаҥыс ла кажы ороонныҥ јериле газопровод ӧдӧр бойыныҥ јӧбин берер, алдында чылап Каспийди айландыра турган бастыра ороондор эмес. Туркмения Јӧпкӧ кол салган кийнинеҥ јарлаган, Каспийдиҥ тӱбиле трубопроводты Азербайджан ажыра чӧйип, Европага экспорт эдер деп. Россияныҥ јӧби эмди керек јок, алдында проектти бӱдӱрерге, Каспийдиҥ беш орооныныҥ бастыразыныҥ јӧби керек болгон.[30].

Каспийдиҥ тӱбиниҥ байлыктарыла тузаланарга темдектелген кыйулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Каспий талайдыҥ тӱбин ӱлешкен ӱлекер. Тудуш чийӱ орус, азербайджан ла казакстан ортодо гранды темдектейт, ӱзӱктелген чийӱ — бодоштырганы

Российский Федерация Казахстанла јӧптӧшкӧн (суверенные права на недропользование, 1998 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 6-чы кӱнинде эдилген Јӧп, протоколы 2002 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 13-чи кӱнинде тургузылган) тӱндӱк Каспийдиҥ тӱбин тузаланары јанынаҥ, Азербайджанла гран кыйулар керегинде Јӧптӧжӱ Каспийдиҥ тӱби јанынаҥ (2002 јылдыҥ сыгын айыныҥ 23-чи кӱнинде тургузылган), онойдо ок ӱч јанынаҥ российско-азербайджано-казахстанский Јӧптӧжӱ Каспийдиҥ тӱбинде грандар бириккен точка керегинде (от 14 мая 2003 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 14-чи кӱнинде) тургузылган, ондо тӱбин бӧлӱген чийӱлердиҥ географический координаттарын минерал ресурстардыҥ разведказын эдерге чикелеген.

Каспий талайдыҥ ар-бӱткендик айалгазын корулаары јанынаҥ Конвенция[тӱзедер | кодты тӱзедер]

2003 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 4-чи кӱнинде Тегеранда (Иран) Каспий эбире ороондордыҥ: Азербайджан Республиканыҥ, Ислам Республика Иранныҥ, Республика Казахстанныҥ, Российский Федерацияныҥ ла Туркменияныҥ «Рамочная конвенция по защите морской среды Каспийского моря деп јасакка» элчилери кол салгандар.

Конвенцияныҥ амадузы: Каспийдиҥ ар-бӱткендик айалгазын кирдеҥ корулап алары, байлыгын чебер ле кыракы тузаланары («защита морской среды Каспийского моря от загрязнения, включая защиту, сохранение, восстановление, устойчивое и рациональное использование его биологических ресурсов»). Конвенция 2006 јылдыҥ куран айыныҥ 12-чи кӱнинде јӧптӧлгӧн.


Јеткер болбозыныҥ сурактары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Глава службы стратегического планирования Ассоциации приграничного сотрудничества (Москва) российский пропагандист Александр Собянин (Глава службы стратегического планирования Ассоциации приграничного сотрудничества (Москва) российский пропагандист) SalamNews-информационный агентствого берген интервьюзында айткан: Каспийде јеткер болбозыныҥ гарантиязы российский флот башкарганынаҥ камаанду болор. А.Собянин:

«Хрупкое равновесие и отсутствие войны возможно только и исключительно при подавляющем превосходстве одной страны — России. Любой шаг в сторону приближения возможностей флотилий остальных стран к возможностям Каспийской флотилии будет нарушать неустойчивое равновесие и усиливать возможность военных действий. Такая задача пока выполняется — возможности Каспийской военной флотилии (России) превышают совокупные возможности флотилий остальных каспийских стран»

[31].

Элдер ортодо јеткер болбозыныҥ эксперти (Высшая школа экономики) Александр Симонов бойыныҥ интервьюзында (Институту каспийского сотрудничествада) айткан: «Каспийдиҥ байлыгы телекейлик јеткер болбозыныҥ јаан учурлу факторы»[32].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Побережье Каспийского моря в Туркмении
    Побережье Каспийского моря в Туркмении
  • Почтовая марка Азербайджана
    Почтовая марка Азербайджана
  • Северный Каспий зимой
    Северный Каспий зимой
  • Сравнительная схема трёх озёр планеты – Каспийского моря, Байкала и Танганьики.
    Сравнительная схема трёх озёр планеты – Каспийского моря, Байкала и Танганьики.

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 КАСПИЙСКОЕ МОРЕ • Большая российская энциклопедия — электронная версия (недоступная ссылка). Дата обращения: кандык айдыҥ 13 кӱни, 4273. Архивировано кандык айдыҥ 13 кӱни, 4277 јыл.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Д. В. Магрицкий. Каспийское море. — статья из научно-популярной энциклопедии «Вода России».
  3. ↑ Каспийское море // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  4. ↑ Resolution of conference «Climate and Water Balance Changes in the Caspian Region» (October 2010) (англ.). www.caspinfo.net. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019.
  5. ↑ Бартольд В. В. Работы по исторической географии (орус.). — М.: Вост. лит, 2002. — 367 с.
  6. ↑ Абдулгаффар Кырыми. Умдет ал-ахбар. Книга 2: Перевод. Серия «Язма Мирас. Письменное Наследие. Textual Heritage». Вып. 5 / Пер. с османского Ю. Н. Каримовой, И. М. Миргалеева; общая и научная редакция, предисловие и комментарии И. М. Миргалеева. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2018. — 200 с
  7. ↑ Гусейнов Г.-Р., Султан-Мут и западные пределы кумыкского государства, материалы научной конференции, 2008
  8. ↑ Имена Каспия (орус.) (недоступная ссылка). www.baku.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019. Архивировано чаган айдыҥ 20 кӱни, 2019 јыл.
  9. ↑ Azerbaijan — Каспийское Море (недоступная ссылка). www.azerbaijan.az. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019. Архивировано чаган айдыҥ 14 кӱни, 2019 јыл.
  10. ↑ Особенности недропользования на территории Республики Калмыкия (орус.). books.google.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019. / Сангаджиев М. М. — М.-Берлин: Директ-Медиа, 2015.
  11. ↑ 11,0 11,1 Ӱлекер:Из КНЭ
  12. ↑ Steffen Mischke. Large Asian Lakes in a Changing World (англ.) (2020). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 6 кӱни, 2021.
  13. ↑ Пропавшая река (орус.) (недоступная ссылка). GingerTea.ru. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 18 кӱни, 2019. Архивировано кӱӱк айдыҥ 18 кӱни, 2019 јыл.
  14. ↑ Путешествие по уснувшей реке (орус.). kungrad.com. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 18 кӱни, 2019.
  15. ↑ Толстов С. П. По следам древнехорезмийской цивилизации (орус.). — Москва: АН СССР, 1948.
  16. ↑ 16,0 16,1 Межправительственная экономическая конференция Прикаспийских государств — Астрахань 2008 год. (орус.) (недоступная ссылка). www2.investinginrussia.ru. Дата обращения: тулаан айдыҥ 2 кӱни, 2014. Архивировано тулаан айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
  17. ↑ Деревянко А. П., Анойкин А. А., Казанский А. Ю., Матасова Г. Г. Новые данные по обоснованию возраста раннепалеолитического комплекса артефактов местонахождения Рубас-1 (Приморский Дагестан) // Известия Алтайского государственного университета. Выпуск № 3 (87) / том 2 / 2015. (орус.). cyberleninka.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019.
  18. ↑ Анойкин А. А., Зенин В. Н., Кулик Н. А., Рыбалко А. Г. Раннепалеолитические индустрии памятника Дарвагчай-1 (орус.). cyberleninka.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019. // Известия Алтайского государственного университета, 2014
  19. ↑ The Search Engine that Does at InfoWeb.net (англ.) (недоступная ссылка). www.iran-daily.com. Дата обращения: сыгын айдыҥ 12 кӱни, 2007. Архивировано сыгын айдыҥ 12 кӱни, 2007 јыл.
  20. ↑ История (Геродот), 1:203
  21. ↑ seleucus1 (орус.). www.seleucus.narod.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019.
  22. ↑ Росгидромет (орус.). caspianmonitoring.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019.
  23. ↑ Месторождение им. В. Филановского (орус.) (недоступная ссылка). lukoil.ru. Дата обращения: 1627050977. Архивировано 1603920944.
  24. ↑ Лукойл ввёл в эксплуатацию пятую скважину на второй очереди месторождения им. В. Филановского (орус.) (недоступная ссылка). lukoil.ru (12 ӱлӱрген ай 2018). Дата обращения: 1627050977. Архивировано 1603920037.
  25. ↑ The other side of sea level change (англ.).
  26. ↑ Пятый каспийский саммит (орус.). www.kremlin.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019.
  27. ↑ Заявление Владимира Путина по итогам Пятого каспийского саммита (орус.). www.kremlin.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019.
  28. ↑ Лидеры пяти прикаспийских государств подписали конвенцию о правовом статусе Каспия (орус.). www.interfax.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019.
  29. ↑ Почему Каспийское море нельзя назвать ни морем, ни озером? (орус.). www.aif.ru. Дата обращения: куран айдыҥ 14 кӱни, 2018.
  30. ↑ Поможет ли Транскаспийский газопровод экономике Туркмении? (орус.). www.dw.com. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019. Архивировано 1536850309.
  31. ↑ Александр Собянин: «Мир на Каспии не может быть нарушен в угоду реваншистским планам» (орус.). www.geopolitics.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019.
  32. ↑ Александр Симонов. Каспийский регион представляет собой сосредоточение весьма запутанного клубка как экономических, так и геополитических интересов (орус.) (недоступная ссылка). Институт каспийского сотрудничества (8 сыгын ай 2014). Дата обращения: сыгын айдыҥ 22 кӱни, 2014. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2014 јыл.

Литературазы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Каспий_талай&oldid=45334"