Ат

Ат

Ат

Ат

Ат

Аттар (орустап лошади; латиндап Equus) — эмдиги ӧйдӧ јаҥыс арткан тындулардыҥ угынаҥ: семейство лошадиных (Equidae), непарнокопытныйлардыҥ отрядына кирип турган тындулар. Кладистический анализ аайынча шиҥжӱ иштер чӧлдиҥ зебралары ла эштектер европей аттардаҥ (Стенонныҥ) бӱткен деп темдектейт. Филогенетиканыҥ эҥ калганчы једимдериле аттардыҥ бӱткен ӧйи 4,0—4,5 млн јыл.

Систематиказы

Аттардыҥ систематиказы эмдиге ле јакшы јарт эмес, былааш-тартышту. Эҥ ле таркаган систематика аайынча, аттардыҥ угы 7 бар бӱдӱм ле бир канча јоголгон бӱдӱмдерди тоолойт:

• Јерлик ат (Дикая лошадь) (Equus ferus);
• Айылдыҥ ады (Домашняя лошадь) (Equus ferus caballus);
• Пржевальскийдиҥ ады (Equus ferus przewalskii);
• Кианг (Equus kiang);
• Кулан (Equus hemionus);
• Јерлик эштек (Дикий осёл) (Equus asinus);
• Айылдыҥ эштеги (Домашний осёл) (Equus asinus asinus);
• Кырдыҥ зебразы (Горная зебра) (Equus zebra);
• Чӧлдиҥ зебразы (Пустынная зебра) (Equus grevyi);
• Бурчеллова деп зебра (Equus quagga);
• † Кӱнбадыш ат лошадь — тӱндӱк Америкада јӱрген ат, плейстоцен ӧйдиҥ учында јоголгон;
• † Стенонныҥ ады — Евразияда плиоцен — плейстоцен ӧйдиҥ бажында болгон, јоголгон;
• † Equus neogeus — Тӱштӱк Америкада плейстоценниҥ учында јоголгон ат, Amerhippus[en] укту ат.

Бу классификация јанынаҥ келишпей турган кӧрӱмдер бар. Эштек ле куланды кезикте башка ук (Asinus) эдип бӧлӱп, бу эки бӱдӱм арткандарынаҥ плиоцен ӧйдӧ айрылган деп јартайт. Пржевальскийдиҥ ады ла айылдыҥ ады эки башка бӱдӱм деп чотолот, нениҥ учун дезе хромосомаларыныҥ тоозы башка. Је кезикте олорды айылдыҥ аттарыла јаба чотойдылар. Палеогенетиктердиҥ айтканыла, Пржевальскийдиҥ аттары тӱбинде ботайский аттардыҥ јерликшиген ӱйези болор.

Куландар эки бӱдӱмге бӧлӱп јат, кезик зоологтор кажызын ла башка бӱдӱм дежет. Башкы классификацияларда куландар 7 бӱдӱмге јетире. Кезик зоологтор чӧлдиҥ зебралары, бурчелловый зебра (Equus burchellii) ла квагг (Equus quagga quagga)зебра деп бӧлийт. Бу ӱч бӱдӱм зебраны кезикте бирге бириктиредилер, је олордыҥ јуугы ондый ла тыҥ эмес.

Эволюциязыныҥ тӱӱкизи

Аттардыҥ эволюциязы казынтыларда чыккан сӧӧктӧрдӧҥ кӧрунет, сыны ийт ле кире агаш аразыныҥ тындузы пропалеотерий, туйгактардыҥ ордына сабарларлу болгон, 50 миллион јылга јаан сынду туйгактарлу ачык јерде јӱрер тынду боло берген. Мындый солыныш Тӱндӱк Америкада болгон, оноҥ бу аттар Евразияныҥ јерине јеткен Ол тушта Берингов пролив јок болгон. Аттардыҥ эволюциязы эоцен ӧйжӧ, 55 миллион јыл кайра башталган. Ол ӧйдӧ гиракотерий — эмдиги ӧйдиҥ аттарыныҥ башталганы болгон, сыны јабызак, ӧлӧҥ лӧ фрукты јиир тынду. Эмдики аттардаҥ чек башка: бажы, меези јаан эмес, кыска мойынду, коркок белдӱ, буттары кыска, узун куйрукту, оборы тӱлкӱнеҥ ле јаан эмес, буттарында тӧрт сабарлу.

50 миллион јыл кайра гиракотерйдеҥ Orohippus (орогиппус) деп бӱдӱм табылган. Эҥ ле озо буттары ла тиштери солунып баштаган, ол кату курсакка кӧчкӧн. Ӱч миллион јыл кийнинеҥ орогиппустар эволюция болуп, Epihippus (эпигиппус) деп база јаҥы бӱдӱм аттар табылган. Бу ӧйдӧ климат билдире кубулып, Тӱндӱк америкада чала кургак климат келген, агаш-таш астап, ачык саванналар кӧптӧгӧн. Бу айалга аттардыҥ эволюциязына сӱреен тыҥ салтарын јетирген, бу тындулар јаҥы айалгага ӱренижер учурлу болгон. Олордыҥ оборы јаанап, кыймыгы тӱргендеп, курсагы јаҥыс ӧлӧҥ боло берген. 40 млн јыл кайра Mesohippus (мезогиппус) деп бӱдӱмдӱ аттар болгон. Сыны 60 см, бели коркок эмес, буттары, мойны, тумчучы узаган. Туйгактары тыҥ слынган. 35 миллион јыл кайра аттар Miohippus деп бӱдӱмге кӧчӱп, оозы-мурды база узаган. 35 миллион јыл кайра олор Miohippusдеп бӱдӱмге кӧчкӧн. Тиштери кату курсакка тыҥып, тӱйгактары табынча солунып бараткан. Олордоҥ ары, Merychippusтардаҥ (мерикгиппус), парагиппустар болуп кубулган, Сыны 1 метрге јеткен. Бажы эмдиги аттардыҥ бажына тӱҥей боло берген, меези бир канчага јаанаган.

Merychippus (мерикгиппус) деп бӱдӱмдӱ аттар бир канча эволюционный линияга бӧлӱнген, олордыҥ кезиги јоголгон. Dinohippus доп ортодо бӱдӱм 4,4—4,5 млн јыл кайра, генетиктердиҥ айтканыла, Equus деп линия табылып, оноҥ ло ары эмдиги аттар, зебралар ла эштектер уулалган. 2,5 млн јыл кайра Equus деп бӱдӱмдӱ аттар Американаҥ Берингия ажыра Евразияга таркаган. Јуук Кӱнчыгышта (Ближнем Востоке) олор эштектер, онагралар ла аттар болуп, Ортодо Африкада зебралар болуп кубулган.

Эмдиги аттар (современным одомашненным лошадям (DOM2)) бойыныҥ гендериле Пржевальскийдиҥ аттары болуп 43,8 муҥ јыл кайра кубулган. Ленский деп линияныҥ аттары (Equus lensensis) — 118,6 муҥ јыл кайра. Equus lenensis леп линия Тӱштӱк Сибирге јайылган. Кийнинде Тыва Республиканаҥ MerzlyYar_Rus45_23789 табылган Бий Хем леп ӧзӧкто Тоджинский аймакта Јаан Энесай сууныҥ бажында 24 000 јыл кайра табылган образец (После анализа графика основных компонент (PCA), филогенетической и f3-аутгрупповой кластеризации) Новосибирскте табылганынаҥ (33 200 јыл кайра ӧйдиҥ) митохондриальный ДНК-зы торт ло башка болгоны кӧрӱнет.

Тӱндӱк Америкада аттар VI чактыҥ (до н. э.) ортозында јоголып калган, XVI чакта колонизация ӧйинде бери айылдыҥ ады ла эштекти экелгендер. Кийнинде, бу аттардыҥ јерликшигенин мустангтар деп адаган. Ондый ок айалга Австралияда болгон, алдында мында аттар качан да болбогон.

Эмдиги ӧйдиҥ аттары

Аттардыҥ буттарында «сӧӧлдӧр» («каштанов») тӧрт санында ба, айса јаҥыс алын буттарында болгонынаҥ, ӧҥи ле куйругыныҥ тӱгиниҥ бӱдӱминеҥ аттарды эки-ӱч бӱдӱмге бӧлийдилер. Баштапкызы: (Equus) тӧрт санында «сӧӧлдӧрлӱ», куйругыныҥ кылдары барбайа ӧзӧт, экинчизи: эштектер (Asinus) — сӧӧлдӧр јӱк ле алын сандарында, узун кылдар куйругыныҥ учында ла, (је квагги ле дауныҥ куйруктарыныҥ кылы тӧзинеҥ ала ӧзӧт). Эштектиҥ бӱдӱмдери: «тигровый аттар» (Hippotigris), квагга, бурчелдиҥ зебразы ла кырдыҥ зебразы, Чапманныҥ зебразы, Гревиниҥ зебразы, айылдыҥ эштеги, онагр, кулан (джигитей) (E. hemionus), кианг (Е. kiang) ла африкан эштек, Аттардыҥ бӱдӱмдери: айылдыҥ ады, тарпан, Пржевальскийдиҥ ады,

Айдарда аттар деп тындуныҥ 9—12 бӱдӱми бар. Бой бойыныҥ ортозына скрещиваться эдип, кайлыкталып јат, кайлыкталган мал балдар јок болор, је кезиги кайлыкталып кӧптӧйт. Айылдыҥ ады ла эштектиҥ кошмогы кулун јок болот, айылдыҥ ады + джигетай, + дау (эмезе квагга), + (эштек+зебра), + (а.ады + квагга), эштек ле ат, зебрала, о.ӧ. Олордыҥ кезиги јакшы темдектериле јаан учурлу болот.

Тамбелина деп бее 2006 јылда Миссури штатта Сент-Луис калада телекей ичинде эҥ ле кичинек ат деп чотолгон, сыны 44,5 см болгон.

США-да Висконти штатта Смоуки Холлоу деп ферманыҥ (Бельгийская упряжная лошадь) Большой Джэйк деп чололу ады телекейде эҥ јаан ат деп чотолгон, сыны 210,19 см.

Ат ээлемде

Јобожыдып, ӱредип алган аттар ла эштектер, паровой ло электрический двигательдер табылгалак тушта, кӧп сабада уур иштерди эдетен болгон. Ат транспортто јаан учурлу болгон, кош тартар, гужевой транспорт, таҥынаҥ јорторго керектӱ болгон.

Джеймс Уатт паровой машинаны сананып эдерде, оныҥ кӱчин аттыҥ кӱчиле теҥдеген, мощностьтыҥ кемин «лошадиная сила» деп кемјиир боло берген.

Экологиялык сурак

Јаан калаларда двигатель табылгалак тушта экологиялык сурак турган: аттардыҥ бок-сидиги. Бир ат конок туркунына 15 кг ӧтӧк лӧ 4 литр сидик салатан. XIX чакта Лондондо, Парижте ле Нью-Йоркто транспортто 200 муҥнаҥ ала 500 муҥга шыку аттар иштейтен, оромдордо сӱреен кӧп ӧтӧк болотон. Каланыҥ оромдорын арчып арутаары аттардыҥ ордына кӧӧликтер XX чакта келерде јаҥыс оҥдолгон.