Дали, Сальвадор

Википедия сайттаҥ
Сальвадор Дали
кат. Salvador Dalí i Domènech
Энедеҥ чыгарда ады испандап Salvador Domingo Felipe Jacinto Dalí i Domènech
Чыккан ӧйи кӱӱк айдыҥ 11 кӱни 1904(0005-11-1904)[1][2][3][…] или кӱӱк айдыҥ 21 кӱни 1904(0005-21-1904)[4]
Чыккан јери
Божогон ӧйи чаган айдыҥ 23 кӱни 1989(0001-23-1989)[5][6][1][…] (84 јаш)
Божогон јери
Ороон
Иш-тоштыҥ бӱдӱми художник, скульптор, бичиичи, актёр, кинорежиссёр, сценарист, фотограф, киноактёр, сценограф, иллюстратор, дизайнер украшений, художник-график, голографист
Адазы Salvador Dalí i Cusí[d]
Энези Felipa Domènech i Ferrés[d]
Эш-нӧкӧри Гала Дали[d]
Кайралдары ла премиялары
Большой крест ордена Карлоса III Большой крест ордена Изабеллы Католической золотая медаль Туристических заслуг
медаль Парламента Каталонии
золотая медаль «За заслуги в изобразительном искусстве»
Кол салганы
Сайт salvador-dali.org (англ.)

Сальвадо́р Дали́ (толо ады —Сальвадор Доме́нек Фелип Жасинт Дали-и-Доме́нек, маркиз де Дали де Пу́боль, кат. Salvador Domènec Felip Jacint Dalí i Domènech, Marqués de Dalí de Púbol, испандап Сальвадор ДалиSalvador Domingo Felipe Jacinto Dalí i Domènech, Marqués de Dalí y de Púbol; 1904 jылда кÿÿк айдыҥ 11 кÿнинде , Фигерас — 1989 jылда чаган айдыҥ 23 кÿнинде, ондо ло) — испан jурукчы , график, скульптор, режиссёр ло бичиичи. Сюрреализмде эҥ jаркынду jурукчы.

«Андалузский пёс», «Золотой век» деп кинолор согорында турушкан (режиссёр — Луис Бунюэль), «Заворожённый» (режиссёр — Альфред Хичкок). « Сальвадор Далиниҥ jажытту jÿрÿми, бойы куучындаган» деп бичиктиҥ авторы (1942), « Бир генийдиҥ дневниги» (1952—1963), Oui: The Paranoid-Critical Revolution (1927—1933) ле эссе «Анжелюс Миллениҥ кородошту сооjыны».

Биографиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Jаш тужы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Фигераста Гала ла Сальвадор Далниҥ музей-туразы

Сальвадор Дали Испанияда 11 мая 1904 jылда кÿÿк айдыҥ 11 кÿнинде, Фигерас калада, провинция Жиронада, аргалу-чакту нотариустыҥ билезинде чыккан. Каталонец укту болгон. Оныҥ сыйны, Анна Мария Дали (6.01. 1908 — 16.05. 1989), jаан аказы (12.10.1901 — 1.08 1903), ол менингиттеҥ божогон[10].

В детстве Дали jаш тушта шыраҥкай, jе токтобос, кылыкту, бажына чыгар арга jок бала болгон[11]. Чöрчöктöп, кылыктанып, тöгÿнденип, кырдаланып, керектеген немезин ал соготон болгон.

Кöп тоолу комплекстер ле фобияларлу, темдектезе, секирткиштеҥ коркыыр (кузнечик)[12], школдо балдарла таныжып ойноорго, нöкöрлöжöргö мындый öчöш, тескери, баштак ла калjу кылыгы бербейтен. Саҥ башка уулчак болгон. Jаҥыс класстыҥ балдары оны сÿÿбейтен, ачындырып, секирткишти jиткезине салып, ый-сыгытка кийдиретен.

Кийнинде ол керегинде бир бичигинде куучындаган. («Тайная жизнь Сальвадора Дали, рассказанная им самим»)[13].

Дали jуранарына муниципал художественный школдо ÿренген. 1914 jылдаҥ ала 1918 jылга jетире ÿренген jери Академия братьев ордена маристов в Фигерасе болгон. Jаш тужыныҥ бир нöкöри футболист (Барселона) Хосеп Самитьер болгон. 1916 jылда Рамон Пишо́ныҥ билезиле кожо, каникулга Кадаке́с деп кала jаар барып, ондо эмдиги öйдиҥ искусствозыла танышкан.

Jиит тужы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1921 jылда 47 jаштыҥ ичинде энези jаан орудаҥ jада калган. Дали тыҥ карыккан. Ол ло jылда Дали Сан-Фернандодо Королевский академия изящных искусствка кирген. Экзаменге белетеген jуругы öткÿре кичинек деп адазына jетиргендер, адазы уулына айткан. Сальвадор ÿч ле кÿнниҥ туркунына меҥдебестеҥ jаҥыдаҥ jураган. Адазы канча јылга уулыныҥ кылыгынаарайдаҥ чыдажып јӱрген кижи санааркаган. Учы учында Дали јурук белен деген. Ӱредӱчилер бийик чыҥдыйлу эдилген иш дейле, оны академияга ӱредӱге алган.

1922 јылда Дали «Резиденцияга» (испандап Residencia de Estudiantes) барган, ол Мадридте јайалталу студенттердиҥ общежитиезине јадып, ӱредӱзин баштаган[14]. Ондо Дали Луис Бунюэльле, Федерико Гарсиа Лоркала, Педро Гарфиасла танышкан. Фрейдтиҥ иштерин јилбиркеп кычырган. 1926 јылда ол Академиянаҥ ӱредӱчилерине бийиркеп, јаман кӧргӧн деп чыгара сӱрдӱрген. за высокомерное и пренебрежительное отношение к преподавателям. В том же году он впервые едет в Ол ло јылда ол баштапкы катап Париж барып, Пабло Пикассоло танышкан. 1929 јылда Бунюэльле кожо «Андалузский пёс» деп сюрреалистический фильм эдеринде турушкан.

Ол ло тушта баштапкы катап Галага туштаган. Поль Элюар нӧкӧриниҥ ӱй кижизин былаап алган учун, оныҥ портредин «компенсация» эдип јураган.

Јиит јылдары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Дали 1934 јылда

Дали текши јарлу боло берген. Адазыла ачынышкан. Јурукчыныҥ провокациялу, эпатажный, коркымчылу кылынганын аайлаар арга јок болгон. Кийнинде, јажы јаанап ол адазы керегинде јылу сӧстӧр бичиген («Дневник одного гения»).

1934 јылда ол Галала биригип јурт туткан[15]. Бу ла јылда СШАга баштапкы катап барган[16].

США-да јӱрӱми[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1940 јылдаҥ ала 1948 јылга јетире Экинчи телекейлик јуу ӧйинде Дали Галала кожо США-да јаткан.

1942 јылда беллетризованный автобиография «Тайная жизнь Сальвадора Дали» деп бичик чыгарган. Ол Уолт Диснейле кожо иштеген. Дали режиссёр Альфред Хичкокло «Заворожённый» деп киноныҥ декорацияларын јазаган.

Орто јажы ла јаандай берген тужы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Сальвадор Дали со своим оцелотом по кличке Babou в 1965 году
Сальвадор Дали 1972 јылда

Испанияга јанып келеле Дали кӧп лӧ сабада Каталонияда јаткан.

1958 јылда Жирона деп испан калада ӱйи Галала кожо венчание эткен.

1965 јылда Париж келип, выставкаларыла, эпатаж кылынганыла кайкаткан. Гала бажынаҥ ала ого болужып, јуруктарын садыжып туратан. Экӱниҥ ортодо јӱрӱм тегин эмес, кӱч ле болгон. Гала кату кылыкту, эдер-тудар келин болгон, ӧгӧниниҥ арлык-берлик кылыгына кӧрӧ. Гала оныҥ мастерскойыныҥ ичин ӧрӧ салып, айры-тейри Дали чачып салган холст, будук, сувенирлерди эптеп салатан.

1968 јылда Дали Галага Пуболь деп замок садып берген. 1981 јылда Дали Паркинсонло оорыган. 1982 јылда Гала божогон.

Калганчы јылдары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Файл:Mogila Dali.JPG
Далиниҥ сӧӧги салынган кыпта стенеде доско

Ӱйи божогон кийнинеҥ Дали депрессияга кирген. Јуруктарында толтыра кунук. Паркинсон оору Далиге јуранарга бербейт. Калганчы ижи («Петушиные бои») тегин ле тыйрык чийӱлер.

Jуруктардыҥ кöмзöзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • 1969—1979 — Коллекция Клота — 44 кÿлер статуя, jурукчы Порт Лигатта айлында jазаган.

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. 1,0 1,1 Salvador Dalí (англ.)OUP, 2006. — ISBN 978-0-19-977378-7
  2. Kunstindeks Danmark (дат.)
  3. Internet Speculative Fiction Database (англ.) — 1995.
  4. Deutsche Nationalbibliothek Record #118523481 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
  5. Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): ачык кӧргӱзӱлердиҥ платформазы — 2011.
  6. Salvador Dalí (нидерл.)
  7. Museum of Modern Art online collection (англ.)
  8. Дали Сальвадор // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
  9. 9,0 9,1 The Fine Art Archive
  10. http://www.mir-dali.ru/library/balandin-salvador-dali4.html%7Ctitle=Р. Баландин. Сальвадор Дали | Дважды рождённый?|website=www.mir-dali.ru|access-date=2023-01-06|archive-date=2023-01-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20230106083029/http://www.mir-dali.ru/library/balandin-salvador-dali4.html%7Cdeadlink%3Dno%7D%7D
  11. Ӱлекер:Ru-RU
  12. Баландин, 2010, Глава 3. Кошмар кузнечика, с. 120—124.
  13. =https://www.rulit.me/books/tajnaya-zhizn-salvadora-dali-rasskazannaya-im-samim-read-47538-58.html%7Ctitle=Читать онлайн "Тайная жизнь Сальвадора Дали, рассказанная им самим" - Дали Сальвадор - RuLit - Страница 58|website=www.rulit.me|access-date=2023-01-06|archive-date=2023-01-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20230106083028/https://www.rulit.me/books/tajnaya-zhizn-salvadora-dali-rasskazannaya-im-samim-read-47538-58.html%7Cdeadlink%3Dno%7D%7D
  14. Llongueras, Lluís. (2004) Dalí, Ediciones B — Mexico. ISBN 84-666-1343-9
  15. Петряков, Александр Михайлович. Сальвадор Дали. Частная жизнь и творчество. СПб.: Нева, 2005. С. 139
  16. Ibid. C. 151.

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]