Кӱнниҥ системазы

Тайантыларды тӱзедери
Википедия сайттаҥ
Кӱнниҥ системазы

Бу јурукта Кӱн, сегис планета, беш карликовый планета ла карликовый планета болор аргалу тӧрт планета, анайда ок олордыҥ јаан спутниктери кӧргӱзилет. Кемилери масштабта, ортолоры масштабта эмес
Общие характеристики
Јаш 4,5682±0,0006 млрд јыл[1][2]
Турган јери Јербойыныҥ јылдыстар ортодо булут, Јербойыныҥ пузыри, рукав Орионныҥ јеҥи, Кардыҥ Јол, Јербойыныҥ галактикаларыныҥ группазы
Бескези 1,0014 M☉
Эҥ ле јуук јылдыс Центаврдыҥ Проксимазы (4,21—4,24 св. јыл)[3]
Центаврдыҥ Альфазыныҥ системазы (4,37 св. јыл)[4]
Ӱчинчи космический тӱргени (Јерге јуук) 16,65 км/с
Планетный система
Кӱннеҥ эҥ ле ыраак планета Нептун (4,503 млрд км, 30,1 а.е.)[5]
Койпердиҥ поязына јетире ыраагы ~30—50 а.е.[6]
Јылдыстардыҥ тоозы 1 (Кӱн)
Јарлу планеталардыҥ тоозы 8
Карликовый планеталардыҥ тоозы 5[7]
Спутниктердиҥ тоозы 639 (Кӱнниҥ системазыныҥ 204 планетазында ла 435 огош телозында)[8][9]
Огош телолордыҥ тоозы 1 000 000 кӧп (2020 j. кӱчӱрген ай)[8]
Кометалардыҥ тоозы 3690 (2020 j. кӱчӱрген ай)[8]
Галактический тӧс айландыра айланыштар
Кардыҥ Јолы јаар бӧкӧйӧри 60,19°
Галактический тӧско јетире ыраагы 27 170±1140 св. јыл
(8330±350 пк)[10]
Айланыштыҥ ӧйи 225—250 млн лет[11]
Орбита тӱргени 220—240 км/с[12]
Јылдыстыҥ аҥылулары
Спектральный класс G2 V[13][14]
Кардыҥ чийузи ~5 а.е.[15][16]
Гелиосфераныҥ кыйузы ~113—120 а.е.[17]
Хилл сфераныҥ радиузы ~1—2 св. лет
Планеталардыҥ система.
(Гимназиялардыҥ географический атлазы, 1898 јыл)

Кӱнниҥ системазы  — планеталардыҥ системазы, ортогызындагы Јылдыс Кӱн, анайда ок гелиоцентрический орбиталарда ӱзе ар-бӱткен космостыҥ объекттери ары кирип турган. Ол газопылевой булуттыҥ гравитациязы јаба базылганынаҥ улам кайда да 4,57 млрд јыл кайра бӱткен[2].

Кӱнниҥ системазыныҥ ӱзе бескези 1,0014 M☉. Бескениҥ кӧп јарымызы Кӱнге келижет; арткан бескези бой-бойынаҥ ыраак 8 планетага. Олордыҥ орбиталары тегерикке јуук, анайда ок олор бир плоскостьто — эклиптика плоскостьто јадып турган . Оноҥ улам Кӱн ле планеталардыҥ ортозында («моменттердиҥ сурагы» деп база адалат) моменттыҥ импульсыныҥ ӱлештирери айынча сурактар бар: јӱк 2 % Кӱнге келижет, качан Кӱнниҥ бескези ӱзе планеталардыҥ бескезинеҥ ~740 катапка кӧп, а арткан 98 % — ~0,001 Ӱзе Кӱнниҥ системазыныҥ бескезинеҥ[18].

Эҥ Кӱнге јуук тӧрт планета, анайда ок јердиҥ группазыныҥ планеталары деп адып турган, — Меркурий, Венера, Јер[19] и Марс — силикаттар ла металлдардаҥ турат. Эмеш Кӱннеҥ ыраак тӧрт планета, анайда ок олор гигант-планеталар деп адалат, — Юпитер, Сатурн, Уран и Нептун — Јердиҥ группазыныҥ планеталарына кӧрӧ олордыҥ бескези канча киреге кӧп. Кӱнниҥ системазына кирип турган эҥ ле јаан гигант-планеталар — Юпитер ла Сатурн — водород ло гелийдеҥ турат, оноҥ улам олор газовый гиганттардыҥ тоозына кирет; эмеш огош гигант-планеталар — Уран ла Нептун — водород ло гелийдеҥ башка, анайда ок суу, метан ла аммиактаҥ турат, андый планеталар «тош гиганттардыҥ» клазына кирип јат[20]. Сегис планетаныҥ алтызында ла тӧрт карликовый планетада естественный спутниктер бар. Юпитер, Сатурн, Уран ла Нептунды айландыра тоозынныҥ тегеликтери бар, анайда ок башка частицалар бар.

Кӱнниҥ системазында ичинде огош телолорлу эки бӧлӱк јер бар. Марс ла Юпитердыҥ ортозында астероидтердыҥ поязы составыла Јер группазыныҥ планеталарыныҥ составына тӱҥей, нениҥ учун дезе анда силикаттар ла металлдар бар. Астероидтардыҥ поязыныҥ эҥ јаан объекттери болуп карликовый планеталар Церера ла Паллада, Веста ла Гигея астероидтер туруп јат. Нептунныҥ орбитазыныҥ кийнинде транснептуновый объекттер бар. Олор тоҥуп калган суунаҥ, аммиак ла метаннаҥ туруп јат, олордыҥ тоозынаҥ эҥ јаандары Плутон, Хаумеа, Макемаке, Квавар, Орк, Эрида лаСедна. Кӱнниҥ системазында башка да огош телолордыҥ популяциялары бар, темдектезе, планетный квазиспутниктер ле троянецтер, Јерди айландыра астероидтар, кентаврлар, дамоклоидтер, анайда ок системада јӱрӱп турган кометалар, метеороидтер ле космический тоозын.

Кӱнниҥ салкыны (Кӱннеҥ келген плазманыҥ кара-бајыртты) јылдыстардыҥ ортозында кӧбӱкти тӧзӧп јат, гелиосфера деп адалат, ол туш-башка чачылган дисктыҥ учына јетире чӧйилет. Гипотетический Оорта булутгелиосферанаҥ бир муҥ катапка ыраакка чӧйилерге аргалу.

Кӱнниҥ системазы Кар Jол галактиканыҥ структуразына кирип јат.

Структура[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кӱнниҥ системазыныҥ объектериниҥ орбиталары, масштабта (часовой стрелкала, баштаганы ӧрӧ сол јанынаҥ)

Кӱнниҥ системазында ортогызындагы объект болуп Кӱн турат — G2V спектральный класстыҥ тӧс ээчий-деечий болорыныҥ јылдызы, анайда ок ол сары карлик деп адалат. Ӱзе системаныҥ кӧп саба массазы (99,866 % кире) Кӱнге келижет, ол бойыныҥ тарытыжала кӱнниҥ системазыныҥ планеталарын ла оноҥ до ӧскӧ телолорын тудат[21]. Тӧрт эҥ ле јаан объект — газовый гиганттар — олорго массаныҥ 99 % келижет (кӧп јарымызы Юпитер ле Сатурнга келижет — 90 % кире).

Кӱнди айландыра айланып турган јаан объекттердиҥ кӧп јарымызы бир плоскостьто јурет — эклиптика плоскостьто. Ол ло ӧйдӧ кометалар ла Койпердыҥ поязыныҥ объекттеринде бу плоскостько эҥчейиш толыктары јаан[22][23].

Ӱзе планеталардыҥ ла башка да объекттердиҥ кӧп јарымызыныҥ Кӱнди айландыра ууландыралары Кӱнниҥ айланыжыныҥ ууландыралыла тӱҥей (часовой стрелкага удура). Тоого албастары да бар, темдектезе Галлейдыҥ кометазы. Эҥ ле јаан толыктыҥ тӱргени Меркурийге келижет — ол 88 јердиҥ сутказы кире ӧйгӧ Кӱнди айланат. Эҥ ле узаак планетага — Нептунга — бир айланышка 165 Јердиҥ јылдары кирей ӧй керек.

Кӧп саба планеталар бойыныҥ озин айландыра Кӱн ле чылап айланат. Тоого албастары: Венера ла Уран.

Кӱнниҥ системазыныҥ кӧп модельдери планеталардыҥ орбиталарыҥ ортозын тӱҥей кӧргӱзет, је чындапка айтса, канча кире планета эмезе пояс Кӱннеҥ ыраак, анча кире олордыҥ ортозы јаан. Темдектезе, Меркурийге кӧрӧ Венера кайда да 0,33 а.е. Кӱннеҥ ыраак, ол ло ӧйдӧ Сатурн 4,3 а.е. Юпитердеҥ ыраак, Нептун 10,5 а.е. Ураннаҥ ыраак. Орбиталардыҥ ортолорыныҥ корреляцияларын да чыгарарга ченелтерлер болгон, (темдектезе, Тициустыҥ теориязы — Боде)[24], је јаҥыс кажы да теория текши јӧптӧлбӧгӧн.

Кӱнди айландыра объекттердиҥ орбиталары Кеплердыҥ закондорыла темдектелгилейт. Бу закондор айынча, кажы ла объект эллипсле айланат, оныҥ фокустарыныҥ бирӱзинде Кӱн турат. Кӱнге эмеш јуук объектерде (огош јаан полуосьту) толыктыҥ тӱргени јаан, оныҥ учун айланыштыҥ ӧйи кыска (јыл).Эллиптический плоскостьто Кӱн ле объекттиҥ ортозы јылдыҥ туркунына солунат.Объекттиҥ орбитазыныҥ Кӱнге эҥ ле јуук точказы перигелий деп адалат, эҥ ле ыраагы — афелий деп. Кажы ла объект бойыныҥ перигелийинде эҥ ле тӱрген јӱрет, эҥ ле араай — афелийде.

Кӱнниҥ системазыныҥ кӧп саба планеталарында бойлорыныҥ камаанду системалары бар. Кӧбизинде спутниктер бар, кезик спутниктер Меркурийдеҥ де јаан. Јаан спутниктердиҥ кӧп јарымызы синхрон айланышта јӱрет, олордыҥ бир јаны планетага удура болот. Тӧт эҥ ле јаан планетада — газовый гиганттарда — јӱстӱктер бар, олор огош частицалардыҥ чичке чийӱлеринеҥ турат.

Терминология[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кезикте Кӱнниҥ системазын ороондорго ӱлеп јат. Кӱнниҥ системазыныҥ ичи јанында јердиҥ группазыныҥ тӧрт планетазы ла астероидтердиҥ поязы турат. Тыш јаны астеродитердыҥ поязыныҥ ары јанынаҥ башталат, ары тӧрт газовый гигант кирет[25]. Астеродитердиҥ орооныныҥ ичинде планеталарын кезикте ичиндеги деп адайт, пояска кирбей турганын — тыштындагы деп[26]. Је кезикте бу терминдерле тӧмондӧги (јердиҥ орбитазында ичиндеги) ле ӱстиндеги (јердиҥ орбитазына кирбей турган) планеталарды темдектейт[27]. Койпердыҥ поязын ачкан кийнинеҥ, Кӱнниҥ системазында эҥ ле ыраак деп Нептунныҥ ары јанында объекттеринеҥ туруп турган ороон чотолот[28].

Кӱнниҥ системазында Кӱнди аландыра айланып турган объекттерди ӱч категорияга бӧлӱп јат: планеталар, карликовый планеталар ла Кӱнниҥ системазыныҥ огош телолоры. Планета — ол сферический бӱдӱм аларга јеткедий массалу, је ол ло ӧйдӧ массазы термоядерный јарылышка јетпей турган, бойынын орбитазын планетезимальдардаҥ арчырга кӱчи јеткен Кӱнди айландыра орбитада тело. Бу јартамал айынча, Кӱнниҥ системазында сегис јарлу планета бар: Меркурий, Венера, Земля, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран ла Нептун. Плутон (2006 јылга јетире планета деп чотолгон) бу јартамалга келишпей јат, нениҥ учун дезе бойыныҥ орбитазын Койпердыҥ поязыныҥ айландыра объекттеринеҥ арчыбаган[29]. Карликовый планета — Кӱнди айландыра орбитала айланып турган теҥериниҥ телозы, бескези кеминде јаан, оныҥ учун ол бойыныҥ гравитациязыныҥ алдында бӱдӱмин болчок этире тудар аргалу, јаҥыс бойыныҥ орбитазын планетезимальдардаҥ арчырга кӱчи јетпеген, анайда ок планетаныҥ спутники болбой турган[29]. Бойыныҥ јартамалы айынча, Кӱнниҥ системазында беш карликовый планета бар: Церера, Плутон, Хаумеа, Макемаке ле Эрида[30]. Келер ӧйдӧ башка объекттер карликовый планеталар деп чотолор аргалу, темдектезе, Седна, Орк ло Квавар[31]. Орбиталары транснептун объекттердиҥ ороонына кирип турган карликовый планеталар плутоидтер деп адалат[32]. Кӱнди айландыра айланып турган арткан объекттер, — Кӱнниҥ системазыныҥ огош телолоры[29]. 

Газ, тош ло таш деп терминдерле Кӱнниҥ системазында башка-башка класстарга кирип турган немелерди јартап јат. Таш бийик температуларлу колбуларды конденсацияларды эмезе протопланетный туманностьто јаантайын кату бӱдӱмдӱ артып калып турган кайыларындарды  јартап јат[33]. Таш колбуларга кӧп сабазында силикаттар ла металлдар кирип јат, темдектезе, темир ле никель[34]. Олор кӧп саба Кӱнниҥ системазыныҥ ичи јанында болот, анда олор јердиҥ группазыныҥ кӧп саба планеталарын ла астероидтерди тӧзӧп јат. Газтар —  кайыларыныҥ температуразы сӱрекей јабыс ла койу пардыҥ давлениези бийик веществолор, олордыҥ ортозына молекулярный водород, гелий ле неон кирип јат[33]. Олор кӧп саба Кӱнниҥ системазыныҥ орто бӧлӱгинде болуп јат, олордоҥ Юпитер ле Сатурныҥ кӧп јарымызы турат.  таких веществ, как суу, метан, аммиак, сероводород и углекислый газтыҥ[34] тошторында кайыларыныҥ температуразы кельвин јӱстерге једет , ол ло ӧйдӧ олордыҥ термодинамический фазазы айландыра давление ле температуранаҥ[33] каманду.

Состав[тӱзедер | кодты тӱзедер]

КÿнМеркурийВенераJерМарсЮпитерСатурнУранНептун
Планеты Солнечной системы

Кӱн[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӧс статья: Солнце
Прохождение Венеры по диску Солнца

Кӱн — ол Кӱнниҥ системазыныҥ јылдызы, тӧс компонент. Бойыныҥ ӧзӧгинде термоядерный реакцияларды тударга Бескези (332 900 Јердиҥ бескези)[37] кеминде бийик[38].

Јылдыстардыҥ классификациязы айынча, Кӱн — јаантайын учурап турган G2 класстыҥ сары карлигы. Јылдыстыҥ клазы бойыныҥ Герцшпрунг — Расселдыҥ диграммазында турган јериле јарталат. Ол јылдыстардыҥ јарыгынаҥ ла олордыҥ температуразынаҥ каманын кӧргӱзет. Кӧп сабазында изӱ јылдыстар эҥ ле јарыктары болуп јат.

Кӱн — јылдыстар ортодо I типтыҥ јылдызы. Вселенный тӧзӧлгӧнниҥ ӧйиле кӧрзӧ, Кӱн эмеш ороой тӧзӧлгӧн, оныҥ учун II типтыҥ карган јылдыстарына кӧрӧ ондо водород ло гелийдеҥ уур (астрономияда андый элементтер «металлдар» деп адалат) кӧп элементтер бар[39]. Эҥ ле карган јылдыстарда ас металлдар бар, эмеш јаштарында олор кӧп[40].

Јылдыстар ортозында среда[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӧс статья: Межпланетная среда
Гелиосферный токовый кат

Јарык ла кожо, Кӱннеҥ бир де токтобой заряженный частицалар (плазма) чыгып јат, анайда ок ол кÿн салкын деп адалат. Бу частицалардыҥ кара-бајыртыныҥ тӱргени кайда-да 1,5 млн км бир часта кире[41], олор Кӱнди айландыра јерди толдыртып јат, анайда ок анда планетарный атмосферага (гелиосфера) тӱҥей неме тӧзӧп јат, бу гелиосфера Кӱннеҥ кайда-да 100 а.е. ыраакка чӧйилет[42]. Ол jылдыстар орто среда деп јарлу. Кӱнниҥ ӱстинде болуп турган активностьтор, темдектезе, Кӱнниҥ јаркындалгадары ла массаныҥ корональный таштанчылары, гелиосфераны кыймыктадып јат, оноҥ улам космический кӱн-ай тӧзӧлӧт[43].

Jердиҥ магнит полезы Кӱн салкынга Јердиҥ атмосферазын бузарга бербей јат. Венера ла Марста магнит поле јок, оныҥ учун кӱн салкын араайынаҥ олордыҥ атмосферазын комсостен јайат[44]. Массаныҥ Корональный выбросторы ошкош немелер магнит полены солуп јат, сӱреен кӧп веществолорды Кӱнниҥ ӱстинеҥ апарат — кайда-да 10 кире9—1010 тонна часта[45].

Космостыҥ чокторы Кӱнниҥ системазыныҥ тыштынаҥ келет. Гелиосфера ла планетарный магнит поле Кӱнниҥ системазын коршунаҥ корулап јат. Космтостыҥ излучениезиныҥ уровени јаантайын солунып јат[46].

Јылдыс орто средада эки дискке тӱҥей космический тозынныҥ областьтары тӧзӧлӧт . Баштапкызы, зодиакальный тозынныҥ булуды, Кӱнниҥ системазыныҥ ичи јанында турат, оноҥ улам зодиакальный jарык бӱдет. Экинчи область 10 40 jетире а.е. ыраакка чӧйилет[47][48].

Кӱнниҥ системазыныҥ ич јаны[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ич јанынга јердиҥ группазыныҥ планеталары ла астероидтер кирет. Олор силикаттар ла металлдардаҥ турат.

Јердиҥ группазыныҥ планеталары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӧс статья: Планеты земной группы
Јердиҥ группазыныҥ планеталары. Сол јанынаҥ: Меркурий, Венера, Jер ле Марс

Кӱнге эҥ ле јуук Јердиҥ группазыныҥ планеталары уур элементтердеҥ турат, состоят преимущественно из тяжёлых элементов, спутниктердиҥ тоозы јабыс (0—2), анайда ок олордо јӱстӱктер јок. Олор кӱч кайылып турган минералдардаҥ турат, темдектезе, мантия ла кора тӧзоп турган силикаттар, металлдар, темдектезе, темир ле никель олордыҥ ядрозын тӧзоп јат. Бу планеталардыҥ ӱчизинде — Венера, Јер ле Марста — бойыныҥ атмосферазы бар; ӱзезинде ударный кратерлер ле рельефтыҥ тектонический детальдары бар Солнечная система. Дата обращения: тулаан айдыҥ 16 кӱни, 2010. Архивировано сыгын айдыҥ 7 кӱни, 2011 јыл.</ref>[49][50][51][52][53].

Меркурий[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӧс статья: Меркурий

Меркурий (0,4 а.е. Кӱннеҥ ала) Кӱнге эҥ ле јуук планета, анайда ок ол системаныҥ эҥ ле огош планетазы (0,055 Јердиҥ бескезинеҥ) болуп турат. Бу планетада спутниктер јок.

Венера[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӧс статья: Венера

Венера бескезиле Јерге јуук (0,815 Јердиҥ бескезинеҥ), ондо Јерде ошкош темир ядро айландыра калыҥ силикат оболочка ла амтосфера бар. Оноҥ улам оны Јердиҥ «эјези» деп адайт. Анайда ок оныҥ ичинде геологический активностьтор бар. Је Венераныҥ ӱстинде бар суу канчи кире Јердийинеҥ ас, атмосферазы 90 катапка калыҥ. Венерада спутниктер јок. Ол Кӱнниҥ системазында эҥ ле изӱ планета, ӱстинде температуразы 400 °C ӧрӧ болот.

Јер[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӧс статья: Земля

Јер Јердин групаазыныҥ планетарыныҥ ортозында эҥ ле калыҥы болуп турат. Јерде плиталардыҥ тектониказы бар. Јердеҥ ӧскӧ база кайда-кайда јӱрӱм бар ба деп суракка эмдиге ле јетире каруу јок[54]. Јердиҥ группазыныҥ планеталарыныҥ ортозында Јер уникальный болуп турат (гидросфера учун). Јердиҥ атмосферазы башка планеталардыҥ атмосферазынаҥ башка Земли — ондо јайым кислород бар[55]. Јерде бир спутник бар — Ай, Кӱнниҥ системазыныҥ Јер группазыныҥ планеталарыныҥ эҥ ле јаан спутниги.

Марс[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӧс статья: Марс

Марс Јер ле Венеранаҥ огош (0,107 Јердиҥ бескезинеҥ массы). Ондо углекислый газтаҥ туруп турган атмосфера бар, ӱстиндеги давлениези 6,1 мбар (0,6 % Јердийинеҥ)[56]. Оныҥ ӱстиндеги вулкандарынаҥ эҥ ле јааны Олимп. Ол ӱзе Јердиҥ вулкандарынаҥ јаан, бийиги 21,2 км[57]. Анайда ок рифтовый ойдыктар (Маринердиҥ öзöктöри) бар. Сӱреен кӧп темирдиҥ оксиды бар учун Марстыҥ öҥи кызыл[58]. Планетада эки спутник — Фобос ло Деймос. Олор тутурттып алган астероидтер болгон деп теория бар[59]. Тургуза ӧйдӧ Марс (Јердиҥ кийнинеҥ) Кӱнниҥ системазында эҥ ле јакшы шиҥделген планета болуп јат.

Астероидтердыҥ куры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӧс статья: Пояс астероидов
Астероидтердиҥ куры (ак öҥ) ила троянский астероидтер (јажыл öҥ)
Ӱчинчи каталогтыҥ калганчы версиязы айынча 150 000 кӧп астероидтердиҥ орбиталары (английлап Data Release 3, Ӱлекер:Нп5) Gaia, башка-башка öҥдӱ кодторлу Кӱнниҥ системазыныҥ ичи јандарынаҥ ала Юпитердиҥ троянский астероидтерине јетире. Ортогызындагы сары болчок — Кӱн. Кӧк öҥ — Кӱнниҥ системазыныҥ ич јаны, анда Марс ла Јердин группазыныҥ планеталарын кечире барып турган Јерди айландыра турган астероидтер бар. Марс ла Юпитер ортозында тӧс кур јажыл öҥдӱ. Юпитердыҥ трояндары кызыл öҥдӱ
2022 јыл кичӱ изӱ айдыҥ 12 кӱни. кажы ла астероидтиҥ јери јуралып калган. Кажы ла астероид бойыныҥ 10 кӱнге ӧткӧн јолын кӧргӱзип турган сегмент болуп турат. Ичиндеги телолор Кӱнди айландыра тӱрген айланат (ортогызындагы јажыл болчок). Кӧк öҥ — Кӱнниҥ системазыныҥ ич јаны, анда Марс ла Јердин группазыныҥ планеталарын кечире барып турган Јерди айландыра турган астероидтер бар. Марс ла Юпитер ортозында тӧс кур јажыл öҥдӱ. Кызыл-сары öҥдӱ эки «булут» — Юпитердыҥ троянский астероидтери

Астероидтер — эҥ ле элбеде таркаган Кÿнниҥ системазыныҥ огош телолоры.

Астероидтердиҥ куры Марс ла Юпитердыҥ ортозында орбитада турат. Тургуза ӧйдӧ астероидтер болуп Кӱнниҥ системазыныҥ тӧзӧлгӧнинеҥ артып калган (планетозимальдер), Юпитердыҥ гравитациязы учун олордо кожо биригер арга јок[60].

Астероидтердиҥ јааны тоолу метрдаҥ ала јӱс километрга јетире. Ӱзе астероидтер Кÿнниҥ системазыныҥ огош телолоры деп чотолот, је кезик телолор, тургуза ӧйдо астероидтер деп чотолып турган, темдектезе, Веста ла Гигея, кийниде карликовый планеталар болор аргазы бар (олордо гидростатический теҥ болоры бар деп јарлаза[61].

Курда миллиондорго јетире объекттер бар[62].

Астероидтердиҥ группалары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Бойыныҥ орбитазы айынча астероидтер группаларга ла билелерге бӧлӱнет. Астероидтердиҥ спутниктери — башка астероидтердиҥ орбиталарында айланып турган астероидтер. Олор планеталардыҥ спутниктери деп чокым темдектелбей турган[63].

Троянский астероидтер Юпитерда Лангражтыҥ точкаларында бар. Анайда ок Кӱнниҥ системазыныҥ ич јанында Меркурийдеҥ ала Марска јетире орбиталарлу астероидтердиҥ группалары бар. Кӧп саба олордыҥ орбиталары ич планеталардыҥ орбиталарын кечип јат[64].

Церера[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӧс статья: Церера

Церера (2,77 а.е.) — карликовый планета ла астероидтердиҥ поязыныҥ эн ле јаан телозы. Диаметры 1000 км кире, сферический бӱдӱм тударга јеткил бескелӱ. Церераны ачарда, оны планета деп адаган, је кийнинде оныҥ јанында астеродтер бар деп шиҥдеген, оноҥ улам 1850 јылда оны астеродитерге кӧчӱрген[65]. Такып карликовый планета деп ол 2006 јылда јарлалган.

Кӱнниҥ системазыныҥ тыш јаны[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кӱнниҥ системазыныҥ тыш јанында газовый гиганттар бойлорыныҥ спутниктериле кожо јӱрет, анайда ок анда транснептуновый объекттер, Койпердыҥ астероидно-кометно-газовый куры, туш-башка чачылган диск ла Оорта булут бар. Анайда ок кӧп кыска ӧйдиҥ кометаларыныҥ ла астероид-кентаврлардыҥ орбиталары мында ӧдӱп јат. Кӱннеҥ ала ыраагы, оноҥ улам јабыс температуразы учун кату объеттерде тоштыҥ суузы, аммиак ла метан бар. Анайда ок тыш јанында Тюхе планета ла, анайда ок башка «Планет X» ла Кӱнниҥ спутниги Немезида болор аргазы бар деп теория бар.

Гигант-планеталар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӧс статья: Планеты-гиганты
Гигант-планеталар. Сол јанынаҥ: Юпитер, Сатурн, Уран ла Нептун

Тӧрт гигант-планета, анайда ок олор газовый гиганттар деп адалып турган, ӱзези кожо Кӱнди айландыра орбиталарда айланып турган веществоныҥ бескезинеҥ 99 % алып јат. Юпитер ле Сатурн кӧп саба водород ло гелийдеҥ турат; Уран ла Нептунда кӧп тош бар. Оныҥ учун кезик астрономдор олорды башка «тош гиганттардыҥ» категориязына кийдирип јат[66]. Узе тӧт гигант-планетада јӱстӱктер бар, је јаҥыс Сатурнныҥ јӱстӱк системазын Јердеҥ кӧрӧрго јарар.

Юпитер[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӧс статья: Юпитер

Юпитердыҥ бескези Јердийинеҥ 318 катапка кӧп, анайда ок ӱзе планеталардыҥ бескезинеҥ 2,5 катапка кӧп. Ол кӧп саба водород ло гелийдеҥ турат. Јаантайын бийик температура учун оныҥ атмосферазында булуттардыҥ јолдоры ла Jаан кызыл темдекбар.

Юпитерде 95 спутник. Эҥ јаан тӧрт спутникте — Ганимед, Каллисто, Ио ло Европа — Јердиҥ группазыныҥ планеталарында ошкош вулканический активностьтор ло ичиндеги изидери бар[67]. Ганимед, Кӱнниҥ системазыныҥ эҥ јаан спутниги, Меркурийдеҥ јаан.

Сатурн[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӧс статья: Сатурн

Сатурн бойыныҥ элбек јӱстӱктердиҥ системазыла јарлу. Оныҥ атмосфераныҥ ла магнитосфераныҥ структуразы Юпитердийине тӱҥей. Сатурн — Кӱнниҥ системазыныҥ эҥ ле кату койу эмес планетазы (оныҥ койузы суу ла бензинныҥ койузынаҥ ас).

Сатурнда 83 спутник[68]; эки спутникте — Титан ла Энцелад — геологический активность кӧрӱнет. Титан, Меркурийдеҥ јаан, — Кӱнниҥ системазыныҥ соок јаҥыс койу атмосфералу планетазы.

Уран[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӧс статья: Уран

Уран бескези Јердийинеҥ 14 катапка кӧп, гигант-планеталардыҥ ортозына эҥ ле јеҥил бескелӱзи[69]. Башка планеталарды айланып турган болчокторго тӱҥейлерге јараар болзо, Уран тоолонып турган болчокко тӱҥей. Башка газовый гиганттарга кӧрӧ, Уранныҥ ӧзӧги соок, оноҥ улам космоско ийип турган јылузы сӱреен ас[70].

Уранада 27 спутник бар; эҥ ле јаандары — Титания, Оберон, Умбриэль, Ариэль ле Миранда.

Нептун[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӧс статья: Нептун

Нептун, Ураннаҥ эмеш огош то бозо, је бескези јаан (Јердиҥ 17 бескези), оноҥ улам ол кату[5].

Нептунда 14 спутник. Эҥ ле јааны — Тритон геологически активный, ондо суйук азоттыҥ гейзерлери бар[71]. Тритон — соок јаҥыс јаан спутник тескери јанынден јӱрет. Нептунла кожо јӱрӱп турган астероидтер бар, анайда ок олорды Нептунныҥ троянецтеры деп база адайт, бу астероидтер оныла кожо 1:1 резонанста јӱрет .

Тогузынчы планета[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӧс статья: Девятая планета

2016 јылда чаган айдыҥ 20 кӱнинде Калифорнийский технологический институттыҥ астрономдоры Майкл Браун ла Константин Батыгин Кӱнниҥ системазыныҥ кырында Плутонныҥ орбитазыныҥ ары јанында болгодый тогузынчы планета бар деп јарлаган. Бу планета кайда-да 10 катапка Јердеҥ уур, Нептунга кӧрӧ Кӱннеҥ 20 катапка ыраак (90 миллиард километр), Кӱнди бир катап 10 000—20 000 јыл айланат[72]. Майкла Браунныҥ санаазы айынча, бу планета «90 %» чын бар[73]. Тургуза ӧйдӧ билимчилер оны болгодый «Тогузынчы планета» деп адагылайт[74] (английлап Planet Nine).

Кометалар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӧс статья: Комета
Комета Хейла — Боппа

Кометалар — Кӱнниҥ системазыныҥ огош телолоры, кӧп саба олордыҥ јааны тоолу километр болот. Олордыҥ орбиталарында јаан эксцентриситет бар.

Кентаврлар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӧс статья: Кентавры (астероиды)

Кентавры — кометага тӱҥей тош объекттер, олордыҥ орбиларыныҥ полуоси Юпитердийине кӧрӧ јаан (5,5 а.е.), Нептундыйына кӧрӧ огош (30 а.е.). Эҥ ле јарлу јаан кентавдрыҥ Харикло диаметры кайда-да 250 км кире[75]. Баштапкы ачылган кентавр, Хирон, анайда ок как комета (95P) деп адалган[76].

Транснептуновый объекттер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӧс статья: Транснептуновый объект

Нептунныҥ кийнинде јер, эмезе «транснептуновый объекттердиҥ регионы», тургуза ӧйгӧи јетире јазап шиҥделбеген. Тош ло таштаҥ турган огош телолордоҥ турган деп аргазы бар. Бу регион Этот регион иногда также включают во «Тыштындагы Кӱнниҥ системазынден» кирип јат.

Пояс Койпера[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӧс статья: Пояс Койпера
Койпердыҥ курыныҥ јарлу объекттери Известные объекты пояса Койпера (зелёные), показанные относительно четырёх внешних планет. Масштаб показан в астрономических единицах. Тёмный участок внизу картинки — область, расположенная для земного наблюдателя на фоне Млечного Пути, яркость звёзд которого не позволяет различить тусклые объекты

Пояс Койпера — область реликтов времён образования Солнечной системы, является большим поясом осколков, подобным поясу астероидов, но состоит в основном изо льда[77]. Простирается между 30 и 55 а.е. от Солнца. Составлен главным образом малыми телами Солнечной системы, но многие из крупнейших объектов пояса Койпера, такие как Квавар, Варуна и Орк, могут быть переклассифицированы в карликовые планеты после уточнения их параметров. По оценкам, более 100 000 объектов пояса Койпера имеют диаметр больше 50 км, но полная масса пояса равна только одной десятой или даже одной сотой массы Земли[78]. Многие объекты пояса обладают множественными спутниками[79], и у большинства объектов орбиты располагаются вне плоскости эклиптики[80].

Пояс Койпера может быть примерно разделён на «классические» и резонансные объекты (главным образом плутино)[77]. Резонансные объекты находятся в орбитальном резонансе с Нептуном (например, совершая два оборота на каждые три оборота Нептуна, или один на каждые два). Ближайшие к Солнцу резонансные объекты могут пересекать орбиту Нептуна. Классические объекты пояса Койпера не находятся с Нептуном в орбитальном резонансе и располагаются на расстоянии примерно от 39,4 до 47,7 а.е. от Солнца[81]. Элементы классического пояса Койпера классифицированы как кьюбивано, от индекса первого обнаруженного объекта — Ӱлекер:Mpl («Ӱлекер:Mp» произносится как «кью-би-ван»); и имеют близкие к круговым орбиты с малым углом наклона к эклиптике[82].

Плутон[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӧс статья: Плутон

Плутон — карликовая планета, крупнейший известный объект пояса Койпера. После обнаружения в 1930 году считался девятой планетой; положение изменилось в 2006 году с принятием формального определения планеты. У Плутона умеренный эксцентриситет орбиты с наклонением в 17 градусов к плоскости эклиптики, и он то приближается к Солнцу на расстояние 29,6 а.е., оказываясь к нему ближе Нептуна, то удаляется на 49,3 а.е.

Неясна ситуация с крупнейшим спутником Плутона — Хароном: продолжит ли он классифицироваться как спутник Плутона или будет переклассифицирован в карликовую планету. Поскольку центр масс системы Плутон — Харон находится вне их поверхностей, они могут рассматриваться в качестве двойной планетной системы. Четыре меньших спутника — Никта, Гидра, Кербер и Стикс — обращаются вокруг Плутона и Харона.

Плутон находится с Нептуном в орбитальном резонансе 3:2 — на каждые три оборота Нептуна вокруг Солнца приходится два оборота Плутона, весь цикл занимает 500 лет. Объекты пояса Койпера, чьи орбиты обладают таким же резонансом, называют плутино[83].

Хаумеа[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӧс статья: Хаумеа

Хаумеа — карликовый планета. Кебери узун, бойыныҥ осиле кайда-да 4 час киреге айланат. Эки спутник, анай да ок миллиард јылдар кайра Хаумеаныҥ тош мантиязы табарунаҥ улам оодылган кийнинеҥ тош оодыктардаҥ бӱткен кайда-да 8 транснептуновый объект Хаумеа билеге кирип турган. Карликовый плантенаныҥ бӧкӧйижи јаан  — 28°.

Макемаке[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӧс статья: Макемаке

Макемаке — первоначально обозначался как Ӱлекер:Mp, в 2008 году получил имя и был объявлен карликовой планетой[30]. В настоящее время является вторым по видимой яркости в поясе Койпера после Плутона. Крупнейший из известных классических объектов пояса Койпера (не находящихся в подтверждённом резонансе с Нептуном). Имеет диаметр от 50 до 75 % диаметра Плутона, орбита наклонена на 29°[84], эксцентриситет около 0,16. У Макемаке открыт один спутник: S/2015 (136472) 1[85]. Ӱлекер:ТНО imagemap

Јайрадылган диск[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӧс статья: Рассеянный диск

Јайрадылган диск Койпердиҥ курынаҥ канча кире ыраак јерге чӧйилет, анайда ок анда кыска ӧйдиҥ кометаларыныҥ бӱдӱп турган јери деп теория бар.

Эрида[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӧс статья: Эрида

Эрида (68 а.е.) — јайрадылган дисктыҥ эҥ јаан объектти. Озо баштап оныҥ диаметры 2400 км деп чотолгон, Плутонноҥ кайда-да 5 % кӧп, оноҥ улам нени планета деп адаарыныҥ сурагы кӧдӱрилген. Эрида эҥ ле јарлу јаан карливовый планеталардыҥ бирӱзи болуп турат[86]. Эридада бир спутник — Дисномия.

Farout (Ыраактагы)[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӧс статья: 2018 VG18

Farout (Ыраактагы) — транснептуновый объект, Кӱннеҥ 120 а. е. ыраак. 2018 јылда кӱчӱрген айда ачылган. Кӱнниҥ системазыныҥ эҥ ле ыраак јарлу объектты. Farout канча киреге Плутонноҥ огош: оныҥ диаметры — 500 км кире. Сферический бӱдӱм тударга бескези јеткил. Оноҥ улам Ыраактагы карликовый планета деп адалар аргалу[87].

Ыраактагы областьтар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кӱнниҥ системазы кайда божоп турганы ла анайда ок јылыстар ортодо пространство кайда башталып турганы тургуза ӧйдӧ јартты јок.

Гелиосфера[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӧс статья: Гелиосфера

Кӱнниҥ системазындагы јылдыстар ортозында среда тӱҥей эмес. Јербойындагы јылыстар ортозында булут кечире Кӱнниҥ тӱргени кайда-да 25 км/с, 10 муҥ јылдаҥ анаҥ чыгар аргалу. Кӱнниҥ системазы ла јылдыс ортозында вещество ортозында Кӱн салкынныҥ чӱми јаан. Бистиҥ планетный системана кӱн салкынныҥ ортолоры сӱреен ыраак «атмосферазында» турат. Кӱн салкынныҥ орто тӱргени 450 км/с. Ол магнитогидродинамический толкулар јайылган тӱргенине кӧрӧ бийик. Канча кире Кӱннеҥ ыраак, анча кире кӱн салкынныҥ койузы астап јат, учы-учында оныҥ јылдыстар ортозында веществоныҥ тебӱзин тударга арга јок болот. Табаруныҥ кийнинеҥ тоолу ӧдӧр область бӱдӱп јат.

Озо баштап кӱн салкын токынайт, оноҥ улам ол койу, јылу ла турбулентный болуп јат[88]. Бу кечӱ моменттыҥ ады озочыл толкуныҥ кыйузы (английлап termination shock), Кӱннеҥ ыраак турганы 85—95 а.е. кире[88] («Вояджер-1»[89] ла «Вояджер-2 космический станциялардыҥ јетиргени айынча»[90], бу кыйуны олор 2004 јылда јаҥар айда ла 2007 Дылда кураан айда кечкен).

База кайда-да 40 а.е. ӧткӧн кийнинеҥ кӱн салкын јылдыстар ортозында вещестоны табарып јат, оноҥ улам учы-учында токтойт. Бу јылдыстар ортозында среда ла Кӱнниҥ системазыныҥ веществозыныҥ ортозында турган кыйуныҥ ады гелиопауза[42]. Бӱдӱмиле ол кӧбӱкке тӱҥей.

Облако Оорта[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӧс статья: Облако Оорта
Рисунок, иллюстрирующий предполагаемый вид облака Оорта

Гипотетическое облако Оорта — сферическое облако ледяных объектов (вплоть до триллиона), служащее источником долгопериодических комет. Предполагаемое расстояние до внешних границ облака Оорта от Солнца составляет от 50 000 а.е. (приблизительно 0,75 светового года) до 100 000 а.е. (1,5 св. лет). Полагают, что составляющие облако объекты сформировались около Солнца и были рассеяны далеко в космос гравитационными эффектами планет-гигантов на раннем этапе развития Солнечной системы. Объекты облака Оорта перемещаются очень медленно и могут испытывать взаимодействия, нехарактерные для внутренних объектов системы: редкие столкновения друг с другом, гравитационное воздействие проходящей рядом звезды, действие галактических приливных сил[91][92]. Есть также неподтверждённые гипотезы о существовании у внутренней границы облака Оорта (30 тыс. а. е.) планеты-газового гиганта Тюхе и, возможно, каких-либо других «Планет X» в облаке, в том числе согласно гипотезе о вытолкнутом пятом газовом гиганте.

Седна[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӧс статья: (90377) Седна

Седна (525,86 а.е.) — Плутонго тӱҥей јаан кызылсымак объект, сӱреен чӧйилип калган эллиптический орбиталу, кайда-да перигелийде 76 а.е. афелийде 1000 а.е. јетире, 11 500 јыл ӧй. Седнаны 2003 јылда ачкан Майкл Браунныҥ айткныла, ол туш-башка чачылган дискке эмезе Койпердыҥ курына кирер аргазы јок, нениҥ учун дезе оныҥ перилегийи коркышту ыраак. Оныҥ, анай да ок башка астрономдодыҥ сананганыла, бу объект јап-јаҥы популяцияныҥ баштапкы ачылган объектты болуп турат, ары кирер аргалу объект Ӱлекер:Mpl- 45 а.е. перигелийлӱ , 415 а.е. афелийлӱ, орбитальный ӧйи 3420 јыл[93]. Браун бу популяцияны популяцию «ичиндеги Оорта булут» деп адайт, нениҥ учун ол Оорта булут ошкош бӱткен[94]. Седнаны кебери јарт болгон болзо, ол карливовый планета деп адалар эди.

Кыйу јанындагы областьтар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ӱлекер:См. также

Бистиҥ Кӱнниҥ системазыныҥ кӧп јарымызы јарт јок. Кӧп объекттер ачылган да болзо, је андый да болзо Койпердыҥ курыныҥ ла Оорта булуттыҥ канча муҥ а. е. радиусту ортозындагы јер де шиҥделбеген, Оорта булут ла оныҥ кийнинде не бар база јарт јок. Кыйу јанындагы јерде (Оорта булуттыҥ ӱстиндеги кыйуларыныҥ ары јанында) Кӱнниҥ јылдыс-спутниги Немезида бар деп гипотеза бар. Анайда ок Меркурий ле Кӱнниҥ ортозында областьта болор аргалу астероидтер вулканоидтер шиҥдеп јат[95].

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ Bowring S., Housh T. The Earth's early evolution (en) // Science. — 1995. — Vol. 269, no. 5230. — P. 1535—1540. — doi:10.1126/science.7667634. — Ӱлекер:Bibcode. — PMID 7667634.
  2. ↑ 2,0 2,1 Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Bouvier не указан текст
  3. ↑ Cosmic Distance Scales — The Nearest Star. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 2 кӱни, 2012. Архивировано чаган айдыҥ 18 кӱни, 2012 јыл.
  4. ↑ Planet Found in Nearest Star System to Earth. European Southern Observatory (16 ӱлӱрген ай 2012). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2012. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 23 кӱни, 2012 јыл.
  5. ↑ 5,0 5,1 Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Podolak не указан текст
  6. ↑ Alan Stern; Colwell, Joshua E. Collisional Erosion in the Primordial Edgeworth-Kuiper Belt and the Generation of the 30—50 AU Kuiper Gap (en) // The Astrophysical Journal : journal. — IOP Publishing, 1997. — Vol. 490, no. 2. — P. 879—882. — doi:10.1086/304912. Архивировано 14 јаан изӱ ай 2014 года.
  7. ↑ Mike Brown. Free the dwarf planets!. Mike Brown's Planets (self-published) (23 куран ай 2011). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 24 кӱни, 2012. Архивировано јаҥар айдыҥ 25 кӱни, 2012 јыл.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок JPLbodies не указан текст
  9. ↑ Wm. Robert Johnston. Asteroids with Satellites. Johnston's Archive (28 ӱлӱрген ай 2012). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 9 кӱни, 2012. Архивировано јаҥар айдыҥ 4 кӱни, 2012 јыл.
  10. ↑ Gillessen, S.; Eisenhauer; Trippe; Alexander; Genzel; Martins; Ott. Monitoring Stellar Orbits Around the Massive Black Hole in the Galactic Center (en) // The Astrophysical Journal : journal. — IOP Publishing, 2009. — Vol. 692, no. 2. — P. 1075—1109. — doi:10.1088/0004-637X/692/2/1075. — Ӱлекер:Bibcode. — Ӱлекер:Arxiv.
  11. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Cosmic Year не указан текст
  12. ↑ Жизни на Земле угрожают «галактические нырки». Грани.Ру. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 24 кӱни, 2012. Архивировано кочкор айдыҥ 25 кӱни, 2013 јыл.
  13. ↑ ESO — Astronomical Glossary. Дата обращения: сыгын айдыҥ 8 кӱни, 2013. Архивировано кочкор айдыҥ 1 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ The Solar System. Дата обращения: чаган айдыҥ 20 кӱни, 2014. Архивировано кӱӱк айдыҥ 30 кӱни, 2013 јыл.
  15. ↑ M. J. Mumma, M. A. DiSanti, N. Dello Russo, K. Magee-Sauer, E. Gibb, R. Novak. Remote infrared observations of parent volatiles in comets: A window on the early solar system (en) // Ӱлекер:Нп3 : journal. — Elsevier, 2003. — Vol. 31, no. 12. — P. 2563—2575. — doi:10.1016/S0273-1177(03)00578-7.
  16. ↑ Kaufmann, William J. Discovering the Universe. — Ӱлекер:Нп3, 1987. — С. 94. — ISBN 0-7167-1784-0.
  17. ↑ NASA’s Voyager Hits New Region at Solar System Edge 12.05.11. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 24 кӱни, 2012. Архивировано тулаан айдыҥ 8 кӱни, 2015 јыл.
  18. ↑ Андреев В. Д. Распределение моментов в планетарной системе Солнца //Новейшие проблемы теории поля 2005—2006 (под ред. А. В. Аминовой), Изд-во Казанск. ун-та, Казань, 2007, с. 42-56. //также в кн. Андреев В. Д. Избранные проблемы теоретической физики. — Киев: Аванпост-Прим, 2012.
  19. ↑ Величко К. И., Витковский В. В., Поленов Б. К., Собичевский В. Т. Земля // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  20. ↑ В структуре ледяных гигантов должен быть мощный слой суперионной воды. Компьюлента (3 сыгын ай 2010). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 9 кӱни, 2011. Архивировано сыгын айдыҥ 5 кӱни, 2010 јыл.
  21. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок M Woolfson не указан текст
  22. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Harold F. Levison не указан текст
  23. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Jupiter-Family Comets не указан текст
  24. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Dawn не указан текст
  25. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Overview не указан текст
  26. ↑ Ӱлекер:Из БСЭ
  27. ↑ П. Г. Куликовский. Справочник любителя астрономии. — 4-е изд. — М: Наука, 1971. — С. 252. — 635 с. — ISBN 9785458272117.
  28. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок New Horizons не указан текст
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок FinalResolution не указан текст
  30. ↑ 30,0 30,1 Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Dwarf Planets не указан текст
  31. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Definition Committee не указан текст
  32. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок IAU0804 не указан текст
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Podolak2000 не указан текст
  34. ↑ 34,0 34,1 Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Podolak1995 не указан текст
  35. ↑ До 24 августа 2006 года Плутон считался девятой планетой Солнечной системы, но был лишён этого статуса решением XXVI Генеральной ассамблеи МАС в связи с открытием нескольких схожих небесных тел.
  36. ↑ IAU names fifth dwarf planet Haumea (англ.). International Astronomical Union. Дата обращения: куран айдыҥ 3 кӱни, 2014. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 30 кӱни, 2015 јыл.
  37. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Sun Facts не указан текст
  38. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Jack B. Zirker не указан текст
  39. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Two Groups не указан текст
  40. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Metallicity не указан текст
  41. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Solar Wind не указан текст
  42. ↑ 42,0 42,1 Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Voyager не указан текст
  43. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок SunFlip не указан текст
  44. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Erosion by Wind не указан текст
  45. ↑ Schrijver, Carolus J.; Zwaan, Cornelis (2000). Solar and stellar magnetic activity Ӱлекер:Wayback. Cambridge University Press. ISBN 0-521-58286-5.
  46. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Langner et al 2005 не указан текст
  47. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Shortlist stars не указан текст
  48. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Dust beyond Jupiter не указан текст
  49. ↑ Марс. Дата обращения: тулаан айдыҥ 16 кӱни, 2010. Архивировано кочкор айдыҥ 6 кӱни, 2010 јыл.
  50. ↑ Поверхность Марса. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2020. Архивировано куран айдыҥ 6 кӱни, 2020 јыл.
  51. ↑ Поверхность Венеры. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2020. Архивировано сыгын айдыҥ 29 кӱни, 2020 јыл.
  52. ↑ Венера — кривое зеркало Земли. Дата обращения: тулаан айдыҥ 16 кӱни, 2010. Архивировано куран айдыҥ 24 кӱни, 2010 јыл.
  53. ↑ Астрономия: Учеб. для 11 кл. общеобразоват. учреждений/ Е. П. Левитан. — 9-е изд. — М.: Просвещение. С. 73—75.
  54. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок life не указан текст
  55. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Earths Atmosphere не указан текст
  56. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Mars Atmosphere не указан текст
  57. ↑ Ж. Ф. Родионова, Ю. А. Илюхина. Новая карта рельефа Марса Ӱлекер:Wayback
  58. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Kids Eye не указан текст
  59. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Satellites of Mars не указан текст
  60. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Petit не указан текст
  61. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Planet Definition не указан текст
  62. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Twice asteroids не указан текст
  63. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Earths Water не указан текст
  64. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок MorbidelliAstIII не указан текст
  65. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок History of Asteroids не указан текст
  66. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Giant Planets не указан текст
  67. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Galilean Satellites не указан текст
  68. ↑ MPEC 2021-W14 : S/2019 S 1. www.minorplanetcenter.net. Дата обращения: куран айдыҥ 14 кӱни, 2022. Архивировано јаҥар айдыҥ 21 кӱни, 2021 јыл.
  69. ↑ Seidelmann, P. Kenneth; Archinal, B. A.; A’hearn, M. F.; et al. Report of the IAU/IAGWorking Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006 (en) // Celestial Mech. Dyn. Astr. : journal. — 2007. — Vol. 90. — P. 155—180. — doi:10.1007/s10569-007-9072-y. Архивировано 19 кӱӱк ай 2019 года.
  70. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Hawksett не указан текст
  71. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Geysers on Triton не указан текст
  72. ↑ https://www.caltech.edu/news/caltech-researchers-find-evidence-real-ninth-planet-49523 Ӱлекер:Архивировано Caltech Researchers Find Evidence of a Real Ninth Planet
  73. ↑ Achenbach, Joel New evidence suggests a ninth planet lurking at the edge of the solar system (англ.) (20 January 2016). Дата обращения: чаган айдыҥ 20 кӱни, 2016. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2019 јыл.
  74. ↑ Обнаружена новая планета Солнечной системы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2020. Архивировано куран айдыҥ 9 кӱни, 2020 јыл.
  75. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок spitzer не указан текст
  76. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Chiron biography не указан текст
  77. ↑ 77,0 77,1 Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Physical не указан текст
  78. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Delsanti не указан текст
  79. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Satellites KBO не указан текст
  80. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Trojan не указан текст
  81. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок M. W. Buie не указан текст
  82. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Beyond Neptune не указан текст
  83. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Fajans et al 2001 не указан текст
  84. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Buie не указан текст
  85. ↑ «Хаббл» обнаружил луну у карликовой планеты Макемаке Ӱлекер:Wayback // РИА Новости, 27 апреля 2016.
  86. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Eris не указан текст
  87. ↑ Самый дальний объект Солнечной системы (21 кандык ай 2019). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2019. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2019 јыл.
  88. ↑ 88,0 88,1 Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок fahr не указан текст
  89. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Voyager 1 не указан текст
  90. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Asymmetric shock не указан текст
  91. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Collisional evolution не указан текст
  92. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Oort Cloud не указан текст
  93. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Jewitt Sedna не указан текст
  94. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Brown Sedna не указан текст
  95. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Vulcanoids не указан текст
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Кӱнниҥ_системазы&oldid=46092"