Саратан јурттыҥ тӱӱкизи
Саратан јурттыҥ тӱӱкизи (орустап История села Саратан). Саратан Арасей тергееде Алтай Республиканыҥ Улаган аймагында јурт. Бу јуртта алтай, орус ла оноҥ до ӧскӧ укту улус јуртап јат. Башкуш сууныҥ јарадында туруп јат. Јурттыҥ ортозыла Саратан деп кичинек суу агып јат.
Јурттыҥ тӧзӧлгӧни[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Саратан јурттын тӧзӧлгӧни арткан јурттарга кӧрӧ эмеш бойыныҥ аҥылузы бар. Бу јурт тӧзӧгӧн јерде алдында Акчин Семен Федорович деп кижинин јайлузы болгон. 1924 јылда бу кижи бойынын Егорий деп уулына эки кыпту тура туткан. Оноҥ бу турада ол кижи айландыра кӧчип јӱрген малчылардыҥ балдарына школ ачкан. Баштапкы ӱредучи Маркитанов Степан Маркитанович деп кижи болгон. Ол Чолушмандагы церковно-приходской школ школдо ӱренген бичикчи кижи, оныҥ учун балдарды ӱредип баштаган. Акчин Семен Федорович бойы база бичикчи кижи, орус тилле бичип ле куучындап турган.
Баштапкы алтамдар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
1929 јылдын учы јаар «Јарыш јазы» деп коммуна тӧзӧлгӧн. Оны баштаган улус Акчин Семен Федорович ле Чейнин Василий Владимирович. Баштап тарыйын коммунага 11 кижи кирген: Акчин С. Ф., Чейнин В. В., Акчин Макар, Акчин Павел, Акчин Алексей, Укаа Петр, Чейнин Антон, Чейнин Константин, Асканаков Георгий, Асканаков Трифон, Юстуков Михаил. Коммунада улус аш ӧскурген, мал азыраган. 1930—1931 јылдарда коммуна колхозко кӧчкӧн. Баштап ол «колхоз имени Эйхо» деп адалган. Колхозтыҥ баштапкы башкараачызына Чейнин Василий Владимирович кӧстӧлгӧн. Колхозто 40 уй, 200 койлор ло эчкилер, 60 ат болгон. Колхозтыҥ баштапкы фермазы Каа-Кујур деп ӧзӧктӧ болгон. Анда уйлар малдаган, ферманыҥ мастери болуп Чейнина Евдокия Владимировна иштеген. Колхозто комсомолдордыҥ ӧмӧлигин тӧзӧгӧн, оныҥ башчызына Асканакова Софья Захаровна јӧптӧлгӧн. 1935 јылдаҥ колхозчыларга туралар тудуп баштаган. Бу ла ӧйдӧ ӧскӧ јердеҥ келген ишмекчилер школ тудуп баштаган.1937 јылда 17 октябрьда јаҥы школдыҥ ачылтазы болгон, балдар бу школдо ӱренип баштаган.1935 јылда Саратанга телефонныҥ эмиктерин тартып, улус телефонло куучындажар арга боло берген. 1938 јылда больница ла пекарня тудып салган. 1937јылдаҥ бери колхоз Калининниҥ адыла адалган. Јуртта эмчилик 1938 јылда ачылган. Ондо баштап медик болуп Чайкина Парасковья иштеген, 1941 јылда ол јууга атанган.Ол кижиниҥ кийнинеҥ Кольчикова Дарья Николаевна иштейле, 1943 јылда база Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга аткарылган. Оноҥ ары јууныҥ јылдарында јуртта медишчи јок болгон. 1948-49 јылдарда медишчи болуп орус келин Назарова Надежда Андреевна иштеген.1949-50 јылдарда Манеева Мария Николаевна иштеген. 1951 јылда Чеконов Иван Николаевич иштеген. Јадар јер јок, иштеер айалга кӱч учун медишчилер узак иштебей, јӱре берип турган. 1954 јылда кураан айдыҥ 9 кӱнинде Суразакова Ольга Алексеевна иштеп келген. Ол јаҥ ла эмчилик училищени божоткон болгон. Акчин Семен Федорович туткан турада медпункт болгон, коштой кыпты јадарга берген болгон. Мында иштеп јуреле Чейнин Ким Антоновичле биле тӧзӧп , ӧбӧкӧзи Чейнина боло берген. Медик болуп кийнинде јылдарда Тельденова Мария Николаевна, Асканаков Николай Георгиевич кожо иштеген.Кийнинде медпункка база јаҥы тӧрт кыпту тура тутткан.
Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Ада Тӧрӧл учун Улу јуу Саратан јурттын тӱӱкизинде бойыныҥ карыкчылду, кородошту изин артыскан. Саратан, Јазылу, Кызыл-Мааны јурттардаҥ канду јууга Тӧрӧлин коруп 96 кижи, ол тоодо эки медишчи Кольчикова Д. Н. ла Чайкина П. И. аткарылган.[1]. Ол ӧйдо кӧӧлик јӱрер јол јок болгон, улусты фронтко аттарла апарып турган. Эр улус јууга атанарда, ончо иштерди ӱй улуска бӱдӱрерге келишкен. Ол ӧйдо иштеген келиндер:јылкычылар Юстукова А.Л, Манзырова А.О; Чейнина Е.Ф, Акчина А.С, Бойдоева Е.А, Кончубаева А. Т.-мал кабырган; уй саачылар Акчина С, МанзыроваЕ, Юстукова Т, Акчина В, Акчина А. Онойдо ок јер кыралап, арба ӧскӱрген. Аттар једишпей турза уйларла кыралап турган. Фронтко эт, арба, тӱк, сарју аткарып турган[2]. Онойдо ок аттар база аткарылган. Ол аттарды бир аай Тожонтыда јууп, Јаш Турага айдап јетирип турган. Ол аттарды айдажып турган улус бистиҥ јурттаҥ Манзыров Пантелей Самсонович и Бойдоева Аграфена Кирилловна. Аттарды табыштырган кийнинде ойто 20 кӱнге јуук јойу базып јанып турган.
Јуунаҥ келбеген туружаачылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Акчин Алексей Павлович;
- Акчин Иосиф Павлович;
- Акчин Макар Павлович;
- Асканаков Георгий Иванович;
- Асканаков Иван Трофимович;
- Асканаков Николай Иванович;
- Асканаков Юрий Захарович;
- Баранов Степан Георгиевич;
- Белеев Кирилл Григорьевич;
- Бурмалов Трифон Прокопьевич;
- Карабашев Самсон Лукич;
- Кензин Андрей Ильич;
- Кензин Василий Ильич;
- Кензин Григорий Ильич;
- Элемент маркированного списка
Јуунаҥ јанган туружаачылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јууга аткарылган 96 кижидеҥ ойто Тӧрӧлине јанганы јук ле 31 кижи, ол тоодо 17 кижи Саратан јурттаҥ болгон[3]. Ол тоодо: Акчин Исак Алексеевич, Кончубаев Павел Чоколович, Манзыров Поликарп Васильевич, Койдушев Георгий Степанович, Юстуков Иван Михайлович, Баграшев Алексей Степанович, Асканаков Георгий Иванович, Манзыров Георгий Данилович, Мешкеев Карман Кудайбергенович, Белеев Макар Григорьевич, Акчин Андрей Захарович, Темдеков Матвей Павлович, Тойдонов Николай Трифонович, Табаев Кирилл Тихонович, Акчин Яков Павловичле оноҥ до ӧскӧлӧри[4].
Јууныҥ кийни[тӱзедер | кодты тӱзедер]
1950 јылдарда деремнеде клуб тудулган, кино кӧргӱзип баштаган. 1959 јылда Саратан јуртка јетире кӧӧликтер јоруктаар јол јазалган. Баштапкы тискинчилер: Баранов Георгий Степанович, Чейнин Ким Антонович, Тандин Степан Георгиевич, Юстуков Самсон Лукич. 1964 јылда јуртка дизельный электростанция экелген, айылдарда электрический оттор кӱйӱп баштаган. Калинниниҥ адыла адалган колхозтыҥ ишмекчилериниҥ 1968 јылда сыгын айдыҥ 15 кӱнинде ӧткӧн текши јуунында колхозты «Улаганский» совхозтыҥ «Саратанский» деп фермазына кӧчӱрер деп јӧп чыгарылган. Колхоз болордо ол бай колхоз болгон. «Улаганский» совхозтыҥ фермазы болгон кийнинде, кӧп техника, мал-ашты тӧс совхозко апарган болгон. 1974 јылдаҥ ол таҥынаҥ эчки азыраар совхоз «Саратанский» боло берген. Бу совхозто 1993 јылга јетире 50 турлулар болгон, ондо койлор, эчкилер, уй мал, аттар, сарлыктар кичееп азыраган. Јурттыҥ школы 1968 јылга јетире сегисјылдык болгон. Уренчиктер сегизинчи классты божоткон кийнинде, ӱредӱзин улалтып Улаганныҥ орто ӱредӱлӱ школына барып тургандар. 1971-72 ӱредӱлӱ јылда балдар јаҥы туткан шолдо ӱредӱзин баштаган. Саратанныҥ школы 1975 ӱредӱлӱ јылда орто ӱредӱлӱ боло берген. 1980 јылдан бери јурттын улузы телеберилтелер кӧрӱп баштаган.1992 јылда јаҥар айда Саратан јурттыҥ албатызына государственный электроэнергия келген.
Перестройканыҥ ӧйи (1990 јылдар)[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Бӱгӱнги Саратан[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- ↑ Белеков И.И.. Олор Тӧрӧли учун јуулашкан. — г. Горно-Алтайск, 1995.
- ↑ Адагызов В.М. «Сказание о земле Улаганской».— Барнаул: АОА «Алтайский дом печати», 2010.— 281 С281
- ↑ Белеков И.И.. Олор Тӧрӧли учун јуулашкан. — г. Горно-Алтайск, 1995.
- ↑ Санина Н Н ла Конушева Д.В. «Улдалар јуртаган Улаган».—Бийск «Экспресс»,2008.—122 С122