Эдил

Тайантыларды тӱзедери
Википедия сайттаҥ
Эдил
орус. Волга, мар. Юл, чуваш. Атӑл, тат. Идел, ног. Эдил, калм. Иҗил-һол, эрз. Рав
Ульяновск каланыҥ јанында Эдил сууУльяновск каланыҥ јанында Эдил суу
Характеристиказы
Узуны 3530 км
Бассейн 1 360 000 км²
Сууныҥ чыгымы 8060 м³/с (у Волгограда)
Водоток
Бажы  
 • Турган јери д. Волговерховье (Осташковский район Тверской области)
 • Бийиги 228 м
 • Координаталары 57°15′05″ с. ш. 32°28′05″ в. д.HGЯO
Оозы Каспийское море
 • Бийиги −28 м
 • Координаталары 45°41′50″ с. ш. 47°51′45″ в. д.HGЯO
Сууныҥ келтеҥи 0,07 м/км
Турган јери
Суузыныҥ системазы Каспийское море
Ороон
Региондор Тверская область, Московская область, Ярославская область, Костромская область, Ивановская область, Нижегородская область, Марий Эл, Чувашия, Татарстан, Ульяновская область, Самарская область, Саратовская область, Волгоградская область, Астраханская область, Калмыкия
Европейская часть России 
 ещё не имеет [[Ӱлекер:ПозКарта Европейская часть России
|позиционной карты]].
Код ГСР 08010100112110000000017, 08010400312112100000019, 08010100412110000000017, 08010400712110000000017, 11010002412110000000017, 11010000312110000000017, 08010100812110000000017 ла 11010002212110000000017
 Медиафайлдар Викискладта

Эдил (орустап Волга) — Россияныҥ европей јанында суу, Эдил сууныҥ оозыныҥ јаан эмес бӧлӱги Казахстанныҥ јеринде. Јер ӱстинде узун деген суулардыҥ бирӱзи, суузыныҥ кемиле телекейде эҥ јаан суу болуп јат, Европада узуныла, коолыныҥ јериниҥ кемиле јаан суулардыҥ бирӱзи, онойдо ок чыгара аккан суузы јок Каспий талайга кирген (орустап бессточный, внутренний водоём) телекейде јаан деген суулардыҥ бирӱзи.

Сууныҥ узуны 3530 км (водохранилище туткалакта — 3690 км), суу јайылар јердиҥ кеми — 1360 муҥ км²[1]. Јыл туркунына аккан сууныҥ кеми 254 км³ болот.

Эдил сууныҥ јарадында тӧрт миллионер-кала (бажынаҥ оозына јетире): Алтыгы Новгород, Казан, Самара ла Волгоград. 1930—1980-чи јылдарда Эдил сууда сегис гидроэлектростанция тудулган, олор Волжско-Камский каскадка (ГЭС) кирген.

Россияда Эдилди јакалай јерлер Поволжье деп адалат.

Сууныҥ орус ады Волга (јеб.-ор. Вльга) праславянский *Vьlga деп сӧстӧҥ келген болор, ср. во́лглый — волога — влага, чык деген учур бар. Сууныҥ адыныҥ славян версиязын Vlha деп суулар бары керелейт, Чехияда, Польшада [2] в Чехии и Ӱлекер:Iw в Польше[3][4].

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эдил сууныҥ бажы јаар гидронимия балт тилле колбулу учун, сӧстиҥ табылганын балтий тилдердеҥ бедирезе: ilga дегени узун, узак деп учурлу болот («длинный, долгий») → Волго кӧл → суу Волга[5]; valka «ручей, небольшая река»[6]. База ӧскӧ версиялар сууныҥ адын прибалтийско-финский тилдердеҥ (Ӱлекер:Lang-fi, эстондап valge ак «белый», Вологда (суу)) ла марий тилдеҥ Jylγ, тӱрк тилдеҥ (Јул), эмдиги Ӱлекер:Lang-chm; Ӱлекер:Lang-chm јарык «светлый»).

Географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эдил сууны Терра деп спутниктеҥ кӧрзӧ[7]
Эдилдиҥ бассейны

Эдил суу Валдай возвышенностьто (228 метр бийикте) башталып, Каспий талайга кирет. Бу сууныҥ оозы талайдыҥ кемјӱзинеҥ 28 метрге јабыс. Эдил — сӱреен јаан телекейлик теҥиске кирбей турган суу болуп јат.

Эдилдиҥ суу системазына 151 муҥ суу (текши узуныла 574 муҥ км) кирет. Эдилде 200-ке шыку кош суу. Сол јаныныҥ кош сууларыныҥ оҥ јанындазына кӧрӧ суузы да тоозы да кӧп. Камышинниҥ кийнинеҥ јаан кош суулар јок.

Эдил сууныҥ бассейны Россияныҥ европей келтейиниҥ јерлериниҥ ⅓ бӧлӱгинде јадат, кӱнбадышта Валдай ла Среднерусский возвышенностьтоҥ ала кӱнчыгышта Уралдыҥ кырларына јетире. Кӧп саба водосбор јери  — тӱндӱкте агашту јерде (сууныҥ субширотный ӱзӱги ле Москвага јетире, кырлу јаны база) — бассейнниҥ орто бӧлӱги Самара калага јетире — лесостепной зонада, тӱштӱк јаны  — степной зонада Волгоградка јетире, тӱштӱктей  — полупустынный бӧлӱкте. Эдил сууны ӱч бӧлӱкке бӧлийдилер ӱстӱги јаны — Оканыҥ бажынаҥ оозына јетире, орто јаны — от впадения Оканыҥ киргенинеҥ ала Каманыҥ оозына јетире, алтыгы јаны — Каманыҥ киргенинеҥ ала Каспий талайга киргенине јетире[8].

Бажы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эдилдиҥ бажы

Эдилдиҥ бажы — Тверской областьта Волговерховье деп деремнениҥ јанында кара суу. Эдил ӱстӱги агынында (Валдай возвышенностьто) Малое ле Большое Верхиты деп эки јаан эмес кӧлдӧр ажыра агат, оноҥ јаан кӧлдӧрдиҥ системазын кечет Верхневолжский кӧлдӧр: Стерж, Вселуг, Пено ло Волго, олор Верхневолжское водохранилище болуп бириккен.

Ӱстӱги Эдил[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эдилдиҥ Старица каланаҥ тӧмӧн ӱстӱги агыны

Верхневолжский кӧлдӧрдиҥ системазын ӧдӱп бараткан Эдил суу. 1843 јылда Верхневолжский бейшлот деп буунты (плотина) тудулган (керептер јӱрер тереҥди (меженьле) јеткилдеери ле сууныҥ чыгарын чотоорына керектӱ).

Эдилдиҥ башталганынаҥ баштапкы јаан кала — Ржев. Мынаҥ керептер јӱрер зона башталат[9]. Эдилдиҥ ӱстӱги агынында јаан деген кош суулары — Селижаровка, Вазуза, Тверца, Молога, Шексна, Кострома ла Унжа.

Орто Эдил[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Валерий Чкаловтыҥ Алтыгы Новгородто кереезиниҥ јанында смотровой площадканаҥ Эдил сууны кӧрзӧ. 2014 јыл, јаан изӱ ай
Алтыгы Новгородтыҥ јанында Эдил суу

Орто агыны, Ока суу киргениниҥ алды, Эдилдиҥ суузы оноҥ кӧп. Ол Приволжский возвышенностьтыҥ тӱндӱк кырыла агат. Сууныҥ оҥ јарады бийик, сол јарады јабыс. Чебоксары каланыҥ јанында Чебоксарский ГЭС тудулган, плотиназынаҥ ӧрӧ Чебоксарский водохранилище. Эдилдиҥ орто агынында јаан деген кош суулары — Ока, Сура, Ветлуга ла Свияга.

Алтыгы Эдил[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Райгород јурттыҥ јанында алтыгы Эдилдиҥ јараттары

Кама киргениниҥ алдында Эдилге ас суу кожулат. Мында ол Приволжский возвышенностьло агып јат. Тольяттиниҥ јанында Жигулёвский ГЭС-тиҥ буунтызы тудулган; оноҥ ӧрӧ Куйбышевский водохранилище. Балаково деп каланыҥ јанында Эдил сууда Саратовский ГЭС тудулган. Буунтынаҥ ӧрӧ Саратовский водохранилище бар. Алтыгы Эдилге јаан эмес кош суулар кирет — Сок, Самара, Јаан Иргиз, Еруслан. Волгоградта, Волжский ГЭС-тиҥ јанында Эдилдиҥ сол јеҥи (рукав) айрылат — Ахтуба (узуны 537 км), ол сууныҥ бойына коштой агат. Эдил ле Ахтубаныҥ ортозы элбек, ол Волго-Ахтубинский пойма деп адалат; алдында бу јерде суу 20—30 км-ге јайылатан. Ахтуба башталгалакта Эдил сууда Волжский ГЭС тудулган; оны ӧрӧ Волгоградский водохранилище бар. Буунтыныҥ 40 км алты јанында Эдилге Волго-Донской канал кирип, оны Донныҥ Цимлянский водохранилищезиле бириктирет.

Гидрологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Водохранилищелер Эдилде сууныҥ бийигин кубултат
Эдил Јаҥы јылда (Ярославльдыҥ тӱндӱк келтейи)
Эдилде јут-јулакай (Куйбышевский водохранилище Казанныҥ јанында)

Эдилди кардыҥ суузы толтырат (јылдык аккан сууныҥ 60 % ), јер алдында суулар (30 %) кожулат, јаҥмырдыҥ суузы — (10 %). Эдилдиҥ суу-режими јаскы кирӱӱ суу (кандык — јкичӱ изӱ ай), ас суулу јай ла кыш (межень) кӱски јаҥмырлардаҥ суу јайылганы (ӱлӱрген ай). Эдилде суу 1709, 1719, 1853, 1908 ла 1926 јылдарда тыҥ кирӱ болгон.

Водохранилищелер тудулгалакта Эдил оозына 25 млн т јер (нанос) ло 40—50 млн т чейилген минерал веществолор экелетен. Сууныҥ температуразы јайдыҥ ортозында (јаан изӱ ай) 20—25 °C болот. Эдилдиҥ тожы Астраханьныҥ јанында тулаан айдыҥ ортозында тӱжет, кандык айдыҥ баштапкы јарымында Ӱстӱги Эдилде тош тӱжет, арткан јерлерде — кандык айдыҥ ортозында. Эдилдиҥ тожы ӱстӱги ле орто агынында кӱчӱрген айдыҥ учында ла јаҥар айдыҥ бажында тура берет; суу тош јокко 200 кӱн болот, Астраханьга јууктай — 260 кире кӱн.

Эдил — Россияныҥ тӧс суу-тамыры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эдилдиҥ суу-бассейнине Россия Федерацияныҥ мындый јерлери кирет:

  • Новгород область;
  • Смоленский область;
  • Вологодский область;
  • Карелия;
  • Архангельский область;
  • Ленинград область;
  • Курский область;
  • Орлов область;
  • Брянский область;
  • Тульский область;
  • Калужский область;
  • Москва;
  • Рязан область;
  • Липецк область;
  • Тамбов область;
  • Пензенский область;
  • Пензенский область;
  • Мордовия;
  • Владимирский область;
  • Кировский область;
  • Удмуртия;
  • Пермский край;
  • Республика Коми;
  • Свердлов область;
  • Башкортостан;
  • Челябинск областьм
  • Оренбург область;
онойдо ок Казахстанныҥ јеринде Кӱнбадыш-Казахстан область ла Атырауский область база кирет.

Эдил бириккен:

  • Балтий талайла — Волго-Балтийский суу-јол, Вышневолоцкий суу-јол ло Тихвинский суу-јол;
  • Ак талай (Белое море) — через Северо-Двинская суу-система ла Беломорско-Балтийский канал ажыра;
  • Азов талай ла Кара талайла Волго-Донской канал ажыра.

Ӱстӱги Эдилдиҥ бассейнинде кӧп агаш ӧзӧт, орто ло алтыгы агынында јаан јерлерде аш (зерновые) ла технический культуралар ӧзӧт. Бахчеводство ло садоводство јакшы таркаган. Волго-Уральский аймак нефть ле газла байлык. Соликамсктыҥ јанында калийлӱ тус алар арбынду јерлер. Алтыгы Эдилде Баскунчак кӧл, Эльтон — поваренный тус.

Ӱлекер:Кратное изображение

Экологиязы ла балыкташ[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эдил сууда 70 бӱдӱм балык бар, олотдыҥ 40 бӱдӱми промысловый: вобла, лещ, судак, сазан, Обыкновенный сом, щука, осётр, стерлядь ла о.ӧ. Арасей империя тушта јыл ичинде балыктайтан 4 ӧй (сезон) болгон: јаскыда (тулаан айдыҥ учынаҥ кӱӱк айдыҥ 15—20 кӱнине јетире) судак, лещ ле сазан (карп) балыктарды тудатан; јайгыда (јаан изӱ айдыҥ 15 кӱнинеҥ ала) — осетровыйлар (белуга, севрюга, шип, стерлядь); кӱскиде (сыгын айдыҥ 1 кӱнинеҥ кӱчӱрген айдыҥ 1 кӱнине јетире), кышкыда тошты ойоло кандый ла балыкты тударга јараар болгон. Эҥ кӧп балыкты јаскыда, оноҥ кӱскиде тудатан болгон, кышкыды эҥ ле ас. Балык Ӱркене салар ӧйдӧ (нерест), кӱӱк айдыҥ 15 кӱнинеҥ ала јаан изӱ айдыҥ 15 кӱнине јетире, Эдил сууда балыктаарга јарабас болгон.

XIX чактыҥ учында промысловый балыктыҥ тоозы кезем астай берген. Кезиги ӧйи-кеми јок балыкташтаҥ астаган деп чотойт, кезиги керептер нефть одырулу учун суу тыҥ киртигенинеҥ улам дежет[10].

Эмдиги ӧйдӧ Эдилдиҥ суузы, оныҥ јаан кош суулары тыҥ киртиген[11]. 2017 јылда федерал программа чыккан «Сохранение и предотвращение загрязнения реки Волги»[12], согласно которой предполагается до 2025 года серьёзно сократить сброс загрязнённых сточных вод, построить и модернизировать 26 гидросооружений, при этом до 50 тыс. га сельскохозяйственных земель получат орошение, и такая же площадь будет отведена для нереста рыбы[13]. Онойдо ок сууларды арчыыр, тереҥжидер иштер, чӧҥгӧн керептерди кӧдӱрер (2018 јылдыҥ чодыла 3 муҥнаҥ артык) иштер темдектелген[14].

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јебрен аттары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эдил суу керегинде, айса болзо, јебрениранской «Авеста» (приблизительно конец 2-го — первая половина 1-го тысячелетия до н. э.), ондо «Видевдатта» ла «Яштыда» кандый да суу керегинде айдылган, ол телекейдиҥ кырыла агат деп («протекающая на краю света»), ады Рангха эмезе Ранха[15]Ӱлекер:Rp. Эдил суу керегинде јебрен грек бичиктер ортодо Геродоттыҥ иштеринде туштайт (V в. до н. э.). Персид каан Дарий I скифтерге јуулу барарда, Геродоттыҥ бичигениле, Дарий скифтерди Танаис сууны кечип (эмдиги Дон), Оар деген сууга токтогон[16]. Је оныҥ куучынында Оар суу Меотидага кирет (эмдиги Азов талай), шиҥжӱӱчилер Геродот Эдилдиҥ скиф адын бичиген деп бодоштырат (скифо-сармат эмезе иран тил)[15]Ӱлекер:Rp. Клавдий Птолемей деп античность ӧйдӧги автор (II чак) ло Аммиан Марцеллин (IV чак) — Эдил суу (Волга) Ра деп атту болгон[17], латиндап Rha (ср. Ӱлекер:Lang-mdf и Ӱлекер:Lang-myv эки ат экилези иран тилдеҥ бӱткен). Эмеш эрте античный ӧйдиҥ географтары (Эратосфен, Посидоний, Страбон) Каспий талай Тӱндӱк теҥистиҥ заливы, суу дезе — пролив деп теорияны јараткан. Је Птолемей тӱндӱктеҥ аккан Ра деп суу эки суу биригип бӱткен деп темдектейт. Бирӱзи Кӱнбадыш кырлардаҥ, экинчизи кӱнчышыштаҥ башталат деп айдат[15]Ӱлекер:Rp. Орто чактардыҥ ӱлекерлеринде темдектелген Ра суу Эдил ле оныҥ тӧс кош суузы Кама сууга келижет. Геродоттыҥ айткан Оару ла Птолемейдиҥ айткан Ра суузын шиҥжӱӱчилер Аракс суу деп бодойт. Бу ат Геродотто, Аристотель ле Диодор Сицилийскийде туштайт, античность тушта бу суу керегинде башка-башка шӱӱлтелер болгон Амударья эмезе Аракс (Закавказье). Кезикте бу сууны Каспий талайдаҥ тӱндӱк-кӱнчыгыштай дежет. Онойдо Геродот талайга кирген Аракс сууныҥ делльтазында «тӧртӧн оосту» (с сорока устьями) «чий балык јиир, тюленьниҥ терезинеҥ кийим эдер» улус јуртайт деп бичиген — бу текстти шиҥдеечилер Эдил сууныҥ дельтазына келиштирет, јаҥыс мында тюленьдер бар болгон[15]Ӱлекер:Rp. В. Д. Димитриевтиҥ бичигениле С. Т. Еремян ады јок армян географтыҥ ӱлекеринде (VII чак) Эдил Атл деп бичилген, јанында Ра деп суу бар, эмдиги ӱлекерлерде ол суу јок. Эдил ле Донныҥ ортозында кӧлдӧр, кайдаҥ билер, јоголып калган суунаҥ (айрылчыгы Донго кирген) арткан[18]Ӱлекер:Rp. Орто чактарда Эдил ле Кама, оныҥ кош суузы Белая Итиль деп адалган (эмдиги аттары татарлап Идел, Ӱлекер:Lang-nog, казахтап Еділ, Ӱлекер:Lang-cv, ойрот моҥголдоп Иҗил ). Византий хронист Феофан Исповедник (VIII—IX чактар), Тӱндӱк Причерноморьениҥ географияда аттарын тӱҥдештирип, бир канча катап теҥистеҥ тӧмӧн сарматтардыҥ јериле агып тӱшкен «Ατελ» деп улу сууны темдектеген[19].

Эдил — садуныҥ јолы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

«Повесть временных лет» деп јебрен орус эҥ ле эрте бичилген летописьте айдылган:

«Из того Волоковского леса (эмдиги Валдай возвышенность) потечёт Волга на восток и втечёт… в море Хвалисское (Каспий талай).

Эдилдиҥ географиялык эптӱ агыны, оныҥ кош суулары Эдилдиҥ саду јолдоры боло берген (волжский торговый путь). Донло колбонты ажыра Азов ло Кара талайга јол чыгатан. Араб халифаттаҥ бӧс, темир келетен, славян јерлердеҥ — јепсел (ӱлдӱлер), алу, воск, мӧт. IX—X чактарда хазар деп саду тӧс јерде, Эдилдиҥ оозында Эдил деп калада, булгарский (Болгар, Булгар) Эдилдиҥ орто агынында, орус Ростов, Суздаль, Муром ӱстӱги Поволжьеде јаан учурлу саду ӧдӧр тӧс јерлер болгон. Князь Святослав 965 јылда Эдилде турган кӧп хазар калаларды оодо согордо, саду да, јебрен калалар да бу јерлерде уйадаган. XI чактаҥ ала саду колбулар днепрдиҥ саду јолыла колбулу болгон, не дезе князьтардыҥ политиказы Византияла саду, ого коштой кудай јаҥы аайынча колбуларды тыҥыдары болгон. Бу ӧйдӧ Эдилдиҥ саду јолы торт уйадайт, XIII чакта монгол-татар табарулар ээлемдерди база уйадаткан. Је Эдил сууныҥ ӱстӱги агынында Улу Новгород, Тверь ле Владимиро-Суздальскийй јерлер тыҥ алдырбаган. XV чактаҥ ала бу саду јолдыҥ учуры ойто тыҥыган, Казан, Алтыгы Новгород, Астраханьда саду тӧс јерлер кӧптӧгӧн.

Степан Разин персид кысты Эдил сууга чачканы

Иван Грозный каан XVI чактыҥ ортозында Казанда ла Астрахан каандыктарды јаба тартып аларда, Эдил сууныҥ системазы Арасей каандыктыҥ колына кире берген учун в руках России, что способствовало расцвету волжской торговли в XVII чакта саду тыҥ ӧзӱм алынган. Јаҥы јаан калалар тудулган — Самара, Саратов, Волгоград (Царицын); Ярославль, Кострома, Нижний Новгород, Ульяновск (Симбирск). Эдил суула керептердиҥ каравандары јӱрет (500-ке шыку). Эдилдиҥ бассейнында XVII—XVIII чактарда Степан Разин ле Емельян Пугачёвко баштаткан тӱймеендӱ крестьяндар ла казактар кыймыраган.

Эдил суу Саратовтоҥ ала талайга киргенине јетире. Арасей империяныҥ атласы И. К. Кирилов, 1722—1737 јј.

XVIII чакта бастыра саду јолдор Кӱнбадыш јаар болгон, Эдил сууныҥ јанында экономикалык ӧзӱм кӧндӱкпей турганы јон јаткан јерлер ас болгоныла, кӧчкӱн калыктар улай табарып турганынаҥ камаанду болгон.

[[Файл:Ilia Efimovich Repin (1844-1930) - Volga Boatmen (1870-1873).jpg|мини|[[Илья Репин. «Бурлактар Эдил сууда», 1873 јыл]] XIX чакта Эдил сууда саду јол кӧнӱ иштеп баштаганы Мариинский суу системала бириккениле колбулу, Эдил ле Нева (1808); јаан суу-порт ачылат (1820 јылда — баштапкы пароход), Эдил сууда 300 муҥ кире тысяч бурлактар иштейт. Кӧп аш, тус, балык, нефть ле хлопок суу јолло јетирилет. Россияда Граждан јуу ӧйинде 1917—1922 јылдарда (1918) Поволжьениҥ бажына Комитет учредительного собрания турган. Большевиктер Эдил сууныҥ јерин колго кийдиргени Граждан јууда јеҥерге болушкан, аш ла Бакуныҥ нефти колдо болгон. Царицынди корулаганы Граждан јууда јаан учурлу болгон, мында И. В. Сталин эрчимдӱ турушкан учун, Царицын каланы Сталинград деп адап салган.

Совет ӧйдӧ социалистический строительство тушта индустриализацияла колбой бастыра ороондо Эдил сууда саду јол јаан учурлу боло берген. 1930-чы јылдардаҥ ала Эдил сууны гидроэлектроэнергия алар эдип тузаланган. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Эдил сууныҥ јанында канду јуу-согуштар болгон. Ржевте согуш, Сталинградта согуш. Јууныҥ кийнинде Эдилдиҥ экономикалык учуры тыҥ јаанаган, анчада Волжско-Камский каскад ГЭС ле бир канча јаан водохранилищелер ле гидроэлектростанциялар тудуларда.

Керептер јолы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эдил суула Ржев каланаҥ ала оозына јетире керептер јӱрер аргалу[9].

Эдилдиҥ ич бойында суу-јолдор: Ржевтеҥ ала Колхозник деп пристаньга јетире (589 км), Колхозник пристань — Бертюль (Красные Баррикады јурт) — 2604 км, онойдо ок сууныҥ дельтазында 40-километр јер[20].

Агын сууларла јӱрер эски керептер Алтыгы Новгородто («Музей речного флота», Волжский государственный университет водного транспорта) тургузылган.

Кӱрлер ле кечӱлер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Волгоградта Эдилди кечире кӱр

Эдилдиҥ бажында кыска кӱрлерди чотобозо, баштапкы јаан темирјолду кӱр Сызрань каланыҥ јанында Александровский темирјол кӱр под (1880). Кӱр јок тушта кошты суу кечире пароход-паромдорло кечирген, оноҥ озо «завозня» деп тӱби тӱс јаан кемелер кошты кечиретен. Самый длинный мост через Волгу, длиннейший в России до 2018 јылга јетире суу кечире эҥ узун кӱр — Ульяновск калада Президентский кӱр (5825 метр).

Культурада[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эдил сууда иллюстрированный спутник.

XIX чакта, XX чактыҥ бажында культурада Эдилле тудуш јайаандык иштӱ болгон јарлу улус Некрасов Николай Алексеевич, Максим Горький, Фёдор Шаляпин. Эдил суу эне-тӧрӧллӧ тӱҥделген, совет кижиниҥ јайым, кӱчтӱ, улу сӱр кеберин Эдил темдектеген. «Волга-Волга» деп киноны Григорий Александров соктырган, «Течёт река Волга» деп кожоҥды Людмила Зыкина кожоҥдойт. Совет кижиниҥ сӱр-кебери бу кинодо, кожоҥдо.

Рыбинск калада улу сууга кереес тургузылган «Эне Эдил» («Мать-Волга»). Бийиги 17,4 метр скульптура Рыбинский водохранилищениҥ шлюзына кирер јерде туруп, ӧдӱп бараткан керептерди уткыйт.

Литературада[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Литература ла кеендикте Эдил керегинде кӧп туштайт:

  • «Бесприданница», «Козьма Минин», «Гроза» — А. Н. Островскийдиҥ пьесалары;
  • «В лесах», «На горах» — А. П. Мельниковтыҥ дилогиязы;
  • «Егор Булычев и другие», «Достигаев и другие» — А. М. Горькийдиҥ пьесалары;
  • «За далью — даль», «Семь тысяч рек» деп бажалык — А.Т.Твардовскийдиҥ поэмазы;
  • «На Волге» — стихотворение Н. А. Некрасовтыҥ ӱлгери;
  • «Волга и Вазуза» — С. Я. Маршактыҥ ӱлгери;
  • «Обрыв» — И. А. Гончаровтыҥ романы.

Оос чӱмдемелдер ле кожоҥдордо[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • «Вазуза и Волга» орус калыктыҥ чӧрчӧги;
  • Эдил сууныҥ јарадында јыланду куй ташта јерлик улус («дивии люди») мифологиялык тынду бар деп кеп куучындар бар;
  • «Из-за острова на стрежень», «Утёс» — Эдил керегинде кожоҥдор, Степан Разин керегинде;
  • «Дубинушка» — Эдилдиҥ бурлактарыныҥ кожоҥы;
  • «Вниз по Волге-реке», «Меж крутых бережков» — орус калыктыҥ кожоҥдоры;
  • «Жигули» — орус калыктыҥ кожоҥы;
  • «Волга-реченька глубока / Бьёт волнами берега» (орус калыктыҥ кожоҥы);
  • «Волга-реченька глубока / Прихожу к тебе с тоской» (Н. Нолинский — М. Зубова);
  • «Волга, Волга» — Волга-Волга деп кинодо аташ кожоҥ (1938);
  • «Сормовская лирическая» — Б. Мокроусов, Е. Долматовский (1949);
  • «Течёт река Волга» — Л. Г. Зыкина кожоҥдойт (1962);
  • «Какая песня без баяна» — О. Анофриев, кожоҥ (1972);
  • «От Волги до Енисея» — группа «Любэ» кожоҥдойт;
  • «Волга-речка» — Надежда Кадышева кожоҥдойт;
  • «Бурлак» — «Аквариум» деп группа кожоҥдойт («Орус альбом», 1992).

Јуруктарда[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Алексей Саврасов. Ярославльдыҥ јанында Эдилдиҥ јайылганы. 1871
    Алексей Саврасов. Ярославльдыҥ јанында Эдилдиҥ јайылганы. 1871
  • Иван Айвазовский. Жигули кырлардыҥ јанында Эдил. 1887
    Иван Айвазовский. Жигули кырлардыҥ јанында Эдил. 1887
  • «Романов-Борисоглебск деп уезд-каланы тӱштӱк-кӱнчыгыш јанынаҥ кӧрзӧ» — И. М. Белоногов, 1838
    «Романов-Борисоглебск деп уезд-каланы тӱштӱк-кӱнчыгыш јанынаҥ кӧрзӧ» — И. М. Белоногов, 1838
  • «Ярославльда Крестный ход» — А. П. Боголюбов, 1863
    «Ярославльда Крестный ход» — А. П. Боголюбов, 1863
  • «Кечӱде бурлактар» — И. Е. Репин, 1872
    «Кечӱде бурлактар» — И. Е. Репин, 1872
  • «Эдилде мӧҥкӱ» — А. К. Саврасов, 1874
    «Эдилде мӧҥкӱ» — А. К. Саврасов, 1874
  • «Эдил сууда» — А. Е. Архипов, 1889
    «Эдил сууда» — А. Е. Архипов, 1889
  • «Ярославль. Стрелка» — Г. П. Сабанеев, 1904
    «Ярославль. Стрелка» — Г. П. Сабанеев, 1904
  • «Эдилде байрам» — Б. М. Кустодиев, 1909
    «Эдилде байрам» — Б. М. Кустодиев, 1909
  • «Степан Разин» — В. И. Суриков, 1910 јыл киреде
    «Степан Разин» — В. И. Суриков, 1910 јыл киреде
  • «Эдилде» — Б. М. Кустодиев, 1922
    «Эдилде» — Б. М. Кустодиев, 1922

Кинематографта[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • «Волга-Волга» (1938) — кӱӱлик комедия;
  • «Екатерина Воронина» (1957) — кинорежиссёр Исидор Анненскийдиҥ кинозы, снятый по одноимённому роману Анатолий Рыбаковтыҥ аташ романы аайынча;
  • «Строится мост» (1965) — Саратовто Эдилди кечире кӧӧлик кӱр тутканы керегинде художественный кино;
  • «Жестокий романс» (1984) — А.Н.Островскийдиҥ «Бесприданница» деп пьесазы аайынча режиссёр Эльдар Рязановтыҥ кинозы;
  • «День выборов» (2007) — режиссёр Олег Фоминниҥ инокомедиязы;
  • «Волга» (2016) — режиссёр Андрей Алёшинниҥ документал кинозы.

Эдилдиҥ байрамы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

2008 јылда кӱӱк айдыҥ 20 кӱнинде Эдилге учурлалган окылу эмес байрам калыктар ортодо «Улу суулар» деп X-чы билим-промышленный форум тушта («Великие реки — 2008») Алтыгы Новгородто ӧткӱрилген, оноҥ ол байрам Волгоградский, Астраханский, Ярославский, Самарский областьтарда, Татарстан Республикада темдектелип баштаган[21].

Эдил сууга учурлалган байрам тушта экологиялык мероприятиелер, билим дискуссиялар, кӧрӱ- выставкалар, јараттарын арчыыр, арутаар иштер ӧткӱрилет. Тӧс амадузы — биригип, Эдил сууны аргадаары.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Волгоградтыҥ јанында Эдил сууда круиз-керептер
    Волгоградтыҥ јанында Эдил сууда круиз-керептер

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ Волга // Вешин — Газли. — М. : Советская энциклопедия, 1971. — С. 293. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 5).
  2. ↑ В «Энциклопедии Отто» (т. 26, стр. 826) говорится: Vlha (немецтеп Flöha) — река длиной 78 км, берущая начало в чешских Рудных горах и текущая в Саксонию, где, сливаясь с Prießnitz Ӱлекер:L6e, впадает в Чопау.
  3. ↑ Ӱлекер:Фасмер
  4. ↑ Иванов В. Ф. Топонимический словарь Селигерского края (орус.). — Тверь, 2003.
  5. ↑ Топоров В. Н. Ещё раз о названии Волга (ru) // Языкознание. Литературоведение. История. История науки. К 80-летию С. Б. Бернштейна. — 1991. — С. 47—62.
  6. ↑ Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь (орус.). — М.: Русские словари, 2002. — С. 102. — 512 с. — 5000 экз. — ISBN 9785170013890.
  7. ↑ Показаны основные города на средней и нижней Волге.
  8. ↑ Россия. Большой лингвострановедческий словарь / Под общ. ред. Ю. Е. Прохорова. — М.: АСТ-Пресс Книга, 2007. — С. 107. — 736 с. — ISBN 978-5-462-00590-9.
  9. ↑ 9,0 9,1 Волга // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
  10. ↑ Лаббе, Поль. По дорогам России от Волги до Урала (орус.) / пер. с фр. А. Ш. Губайдуллиной и Л. Ф. Сахибгареевой под ред. И. В. Кучумова. — М.: Паулсен, 2017. — С. 90. — 224 с. — ISBN 978-5-9879-152-9.
  11. ↑ Сергей Ясинский, Николай Коронкевич. Почему «цветёт» Волга? (ru) // Наука и жизнь. — 2018. — № 10. — С. 14—20.
  12. ↑ Паспорт приоритетного проекта «Сохранение и предотвращение загрязнения реки Волги» (утв. президиумом Совета при Президенте РФ по стратегическому развитию и приоритетным проектам (протокол от 30 августа 2017 г. № 9)) (орус.). www.garant.ru. Дата обращения: тулаан айдыҥ 10 кӱни, 2020. Архивировано јаҥар айдыҥ 26 кӱни, 2019 јыл.
  13. ↑ Правительство РФ выделит на оздоровление Нижней Волги 30 млрд рублей. (орус.) (недоступная ссылка). ИА Регнум (4 кичӱ изӱ ай 2018). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 5 кӱни, 2018. Архивировано куран айдыҥ 25 кӱни, 2018 јыл.
  14. ↑ В Астраханской области на оздоровление Волги до 2025 года направят 98 млрд рублей. (орус.). ТАСС (28 тулаан ай 2018). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 2 кӱни, 2019. Архивировано јаҥар айдыҥ 26 кӱни, 2019 јыл.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Подосинов А. В. Ещё раз о древнейшем названии Волги // Древнейшие государства Восточной Европы. 1998 г. Ӱлекер:Wayback — М.: «Восточная литература» РАН, 2000. — С. 230—239.
  16. ↑ Геродот. История (IV, 123—124). Доватур А. И., Каллистов Д. П., Шишова И. А. Народы нашей страны в «Истории» Геродота (орус.). — М.: Наука, 1982. — С. 149.
  17. ↑ Бронштэн В. А. Клавдий Птолемей: II век н. э. — М.: Наука, 1988. — С. 144.
  18. ↑ Федотов М. Р. Этацизм и итацизм в свете тюркских названий реки Волги («Советская тюркология» № 4, Баку, 1978. С. 44—47.) // Духовное и научное наследие академика М. Р. Федотова / сост. В. М. Терентьев Ӱлекер:Wayback. — Чебоксары: «Новое Время», 2011. — С. 207—212. — 576 с.
  19. ↑ Чичуров И. С. Экскурс Феофана о протобулгарах // Древнейшие государства на территории СССР. 1975. — М.: Наука, 1976. — С. 65—80.
  20. ↑ Распоряжение Правительства Российской Федерации от 19.12.2002 г. № 1800-р (орус.). Перечень внутренних водных путей Российской Федерации. Правительство России. Дата обращения: кандык айдыҥ 24 кӱни, 2017. Архивировано кандык айдыҥ 25 кӱни, 2017 јыл.
  21. ↑ 20 мая - день великой реки Волга (орус.). Муниципальное бюджетное учреждение «Управление экологии города Чебоксары» (17 кӱӱк ай 2013). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 19 кӱни, 2017. Архивировано кочкор айдыҥ 8 кӱни, 2018 јыл.

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Эдил&oldid=46242"