Саруева, Александра Фёдоровна

Александра Фёдоровна Саруева
Александра Фёдоровна Саруева
Чыккан ӧйи	јаҥар айдыҥ 5 кӱни 1914
Чыккан јери	Оҥдой, Оҥдой аймак;
Божогон ӧйи	кӱчӱрген айдыҥ 11 кӱни 1980 (65 јаш)
Божогон јери	Улалу, Горно-Алтайская автономная область[d], Алтай кырай, Российский Советский Федеративный Социалистический Республика[d], СССР[d];
Ороон	Арасей империя[d]; СССР[d];
Иш-тоштыҥ бӱдӱми	ӱлгерчи

Александра (Эмил) Фёдоровна Саруева (јаҥар айдыҥ 5 кӱни 1914, Оҥдой — кӱчӱрген айдыҥ 11 кӱни 1980, Улалу) — поэтесса. СССР-диҥ бичиичилер Биригÿзиниҥ турчызы (1958). Ленинградтыҥ блокадазыныҥ туружаачызы. Сӧӧги — меркит.

Биографиязы

Александра Саруева 1914 јылда кышкы куран айдыҥ 5-чи кӱнинде Оҥдой јуртта чыккан. 1930 јылда крестьян јашӧскӱримниҥ школын божодып, педтехникумда ӱренген. Ӱредӱниҥ кийнинде, Оҥдойдыҥ школында качы болуп иштейт. Ол ӧйдӧ оныҥ ӱренчиктериниҥ тоозында јарлу критик С. С. Каташ болгон. Отличник-качылардыҥ баштапкы областной јуунында турушкан.

1936 јылда оны райкомныҥ апарадыныҥ комсомол ижине алдыргандар, кийнинде Улалуга бичик чыгарар издательствоныҥ баш редакторы эдип тургускан. Бу ӧйлӧрдӧ Александра Федоровна ээчий бичиичилерле таныжат: П. Кучияк, А. Смердов, И. Мухачев ло о.ӧ. Бу таныштар, оныҥ јаайандыгыныҥ ӧзӱмине тем берип јат.

Анайып, 1940 јылда Ленинградта А. И. Герценныҥ адыла адалган тергеелик пединституттыҥ литературалык факультедине ӱренерге кирген. Је јуу башталганынаҥ улам оны божотпогон.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу

Јуу башталарда Александра Федоровна бойыныҥ кӱӱниле ӧштӱге удурлажар албатыныҥ кӧдӱрилип чыккан рядтарына кирген^[1].

1941 јылдыҥ кӱзинде контузия алып, јарымдай укпас болуп калган. 1942 јылда «Јӱрӱмниҥ јолыла» Ленинградтаҥ чыгып, эмденеле, Алтайына јанып ийген. Тӧрӧлинде литература ижиле коштой национал рабфакта, оноҥ областной радиокомитетте редактор болуп иштеген.

1980 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 11-чи кӱнинде Горно-Алтайскта јада калган.

Јайаандык ижи

Александра Саруева ӱлгерлерди 30-чы јылдарда бичип баштаган.

1950 јылда баштапкы туујы «Колхозчы Јыргал» чыгат. Мында автор тегин колхозчы ӱй кижиниҥ сӱр-кеберин аҥылу кӧргӱзип јат.
1952 — алтай ла орус калыктыҥ најылажы керегинде «Ырыс керегинде кожоҥ» деп экинчи туујызы чыгат.
1960 — «Сырга» деп јаан туујы. Бу чӱмдемелде автор ойто такып революциядаҥ озо алтай калыктыҥ кӱч салымы керегинде теманы кӧдӱрет.
1964 јылда поэт прозала чыгат, оныҥ «Кӧктийектер» (орустап "Синички")деп бичиги кепке базылат.
1968 — повесть «Кижи ырыска туулган» (орустап "Человек родился для счастья").

Александра Федоровнаныҥ поэзиязы јӱрӱмди јартаганынаҥ, оҥдогонынаҥ салынат. Оныҥ кӧрӱми јаан, бӱдӱп калган; чӱмделгезинде айдылган темалары: Тӧрӧли, албатылар ортодо најылык, иш керегинде, амыр-энчӱ учун тартыжу ла о.ӧ. Поэт кандый бир суракты чике јартап, оныҥ тӧс учурына ајару салат^[1]. Анайда ок, Александра Саруеваныҥ аҥылузы — телекейде болуп турган учурлу керектерге ајару салып, ол керегинде ӱлгерлер ле кожоҥдор бичийт: «Ю. Гагарину», «Космонавтам», «Куба», «Ленинграду» ла о.ӧ.

Адакыда, Александра Федоровна Саруева канча бир ӱлгерлик јуунтылардыҥ, балдарга учурлалган куучындар ла чӧрчӧктӧрлӱ јуунтылардыҥ авторы. Оныҥ бичигени — балдарга, балдар керегинде, килемји, јараш, кӧгӱстиҥ байлыгы.

Александра Федоровна Саруева 1958 јылда СССР бичиичилериниҥ Биригӱзине алылып, баштапкы турчыларыныҥ бирӱзи болгон.

Тизим

Таҥынаҥ бичиктери

Чечектел, Тӧрӧлис: ӱлгерлер / ред. С. С. Каташ. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1953. — 64 с.
Мениҥ Алтайым: ӱлгерлер / ред. Л. В. Кокышев. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1958. — 47 с.
Сырга: ӱлгерлер ле туујылар / А. Ф. Саруева. — Горно-Алтайск: Горно-Алтайское книжное издательство, 1960. — 84 с.
Алмас: ӱлгерлер ле поэма / ред. Л. В. Кокышев. — Горно-Алтайск: Туулу Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возы, 1961. — 41 с.
Энемниҥ чолмоны (орустап Звезда моей матери): ӱлгерлер / А. Ф. Саруева. — Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1965. — 46 с.
Туулар чечектериниҥ кожоҥдоры (орустап Песни горных цветов): ӱлгерлер / А. Ф. Саруева. — Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1970. — 69 с.
Кӱни карыкпас орооным (орустап Страна высокого солнца): ӱлгерлер ле туујылар / А. Ф. Саруева. — Горно-Алтайск : Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1974. — 96 с.
Карагана: стихи / А. Ф. Саруева; пер. Г. Володина. — Барнаул : Алтайское книжное изд-во, 1975. — 64 с.

Јӱрӱми ле јайаандыгы керегинде

Тюхтенев, Т.с. Александра Саруева // Алтай литература керегинде статьялар. — Горно-Алтайск, 1962. — С. 159—169.
Каташ, С. С. Первая поэт Горного Алтая // Звезда Алтая. — 1964. — 5 дек.
Саруева Александра Федоровна // Писатели Горного Алтая: библиогр. справочник / сост. Л. Т. Баштыкова. — Горно-Алтайск, 1988. — С. 157—163.
Киндикова, А. В. А. Саруеваныҥ энчизи // Алтай литератураныҥ тӱӱкизи: учеб. пособие. Ч.1. — Горно-Алтайск: РИО ГАГУ, 2008. — С. 106—110.
Канарина, В. П. Алтай эпшилердиҥ прозазы // Чуйские зори. — 2015. — 19 авг.
Коровина, Г. Война в судьбе семьи: [о Саруевых, участниках ВОВ] // Звезда Алтая. — 2015. — 25 нояб.

Кайралдары

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Ајарулар

↑ ^1,0 ^1,1 Писатели Горного Алтая: библиографичесский словарь / сост. С. В. Моможокова, Э. П. Чинина, М. М. Алушкина, А. В. Бобокова; БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова». — Горно-Алтайск: БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова», 2019. — С. 64—65.

Литература

Кебеделдӱ келин кеп. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-Издательский Дом «Алтын-Туу», 2011. — 376 с.: с ил.
Писатели Горного Алтая: библиографичесский словарь / сост. С. В. Моможокова, Э. П. Чинина, М. М. Алушкина, А. В. Бобокова; БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова». — Горно-Алтайск: БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова», 2019. — С. 64—65.
Тюхтенев, Т.с. Александра Саруева // Алтай литература керегинде статьялар. — Горно-Алтайск, 1962. — С. 159—169.
Каташ, С. С. Первая поэт Горного Алтая // Звезда Алтая. — 1964. — 5 дек.
Саруева Александра Федоровна // Писатели Горного Алтая: библиогр. справочник / сост. Л. Т. Баштыкова. — Горно-Алтайск, 1988. — С. 157—163.
Киндикова, А. В. А. Саруеваныҥ энчизи // Алтай литератураныҥ тӱӱкизи: учеб. пособие. Ч.1. — Горно-Алтайск: РИО ГАГУ, 2008. — С. 106—110.
Канарина, В. П. Алтай эпшилердиҥ прозазы // Чуйские зори. — 2015. — 19 авг.
Коровина, Г. Война в судьбе семьи: [о Саруевых, участниках ВОВ] // Звезда Алтая. — 2015. — 25 нояб.

Тайантылар

[Ајару-1] 1,0 ^1,1 Писатели Горного Алтая: библиографичесский словарь / сост. С. В. Моможокова, Э. П. Чинина, М. М. Алушкина, А. В. Бобокова; БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова». — Горно-Алтайск: БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова», 2019. — С. 64—65.

[1]