Оҥдой аймак

Википедия сайттаҥ
Россияныҥ јурт јеезези
Оҥдой аймак
Онгудай
Онгудай

50°44′38″ с. ш. 86°07′05″ в. д.
Эл-тергее: Россия
Федерацияныҥ тергеези: Алтай Республика
Муниципал тӧзӧлмӧзи: Оҥдой аймак
Кирет: 10 јурт јеезе
Тӧс јурт: Оҥдой
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги: 860м
Климады: орто континентал
Ойдиҥ поязы: UTC+7:00 (MSK+4)
Эл-јон
Эл-јонныҥ тоозы: 14312 кижи (2018)
Ук-калыктар: алтайлар,
о.ӧ.укту улус
Кудай јаҥы: кам јаҥ, ак јаҥ,
христиан јаҥ
Окылу тил: орус, алтай
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды: +7 38845
Почтаныҥ индекси: 6494ХХ
ОКАТО-ныҥ коды:
ОКТМО-ныҥ коды: 84620420


Оҥдой аймак

Оҥдой аймак (орустап Онгудайский район) Россияда Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧзи.

Администрациялык тӧс јери — Оҥдой јурт.

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Оҥдой аймак Туулу Алтайдыҥ ортозында јадат. Текши јериниҥ кеми 11 744 км². Тӱштӱк-кӱнчыгыш јанынаҥ Кош-Агаш аймактыҥ јерлери, тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде Кӧксуу-Оозы аймак ла Кан-Оозы аймактыҥ гран-кыйулары. Тундӱк-кӱнбадыш јанында Шабалин аймактыҥ јерлери болзо, тӱндӱктей Чамал аймактыҥ јерлери. Тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде Улаган аймактыҥ јерлери. 140 кӧл, јаан дегени Кеҥиниҥ кӧли. Кадын, Урсул, Чуй суулар аймактыҥ јериле агат[1]. Аймактыҥ јеринде 140 кӧл бар, јаан ла дегени Кеҥиниҥ кӧли.

Гидрографиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Оҥдой аймактыҥ суулары
№ алтайлап орустап узуны (км)
1 Урсул (Кадынныҥ кош суузы) Урсул 119
2 Короты (суу) Курота 50
3 Кеҥи (суу) Теньга 20
4 Тоотой (суу) Табатой 32
5 Јоло (Урсулдыҥ кош суузы) Ело 45
6 Кайырлык (Урсулдыҥ кош суузы) Каярлык 30
7 Каракол (суу) Каракол 30
8 Ӧлоти (суу) Улита 20
9 Кичӱ-Ӱлегем (суу) М. Ильгумень 30
10 Jаан-Ӱлегем (суу) Б. Ильгумень 53
11 Jаан-Jаламан (суу) Б.Яломан 45
12 Jаламан (суу) Яломан 35
13 Кичу Jаламан (суу) М.Яломан 30
14 Ийин (суу) Иня 40
15 Јайлугуш (суу) Айлагуш 56
16 Кадрин (суу) Кадрин 95
17 Челантай 30
18 Тейозен 20
19 Урусук 85
20 Јаан Сымылты (суу) Б.Сумульта 76
21 Кичӱ Сымылты (суу) М.Сумульта 56
22 Кадын Катунь 688

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Оҥдой аймактыҥ климады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы -4,2 °С, эҥ ле изӱ кӱнниҥ температуразы јыл ичинде +36 °С, јыл ичинде эҥ ле соок температура -54 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0°С, баштапкы ла калганчы соок кӱндер — 02.06/30.08, соок јок кӱндердиҥ тоозы — 87, чык-јуттыҥ ортојылдык кеми — 343 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми — 2,8, Тыҥ салкын (тӱргени 15 м/с кӧп) болгон кӱндер — 9,9.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймакта аҥдык јерлер кӧп. Туулу Алтайдыҥ тал ортозында јаткан јерлер канча сын-тайгаларла курчаткан Тӧгӧриктиҥ, Кулады-Бажы Ӱч-Эҥмек, Ӱлегемниҥ, Ийнегенниҥ, Кадринниҥ, Сымылтыныҥ тайгаларында марал, элик, тооргы[2]., какай, айу, айу, бӧрӱ бар.

Ӧзумдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймактыҥ текши јери 11 744 км²[3], Аймактыҥ јериле Чуйдыҥ трагы ӧдӧт, идентификационный темдеги Р–256. Чуйдыҥ трагынаҥ Нефтебазада оҥ јаны јаар тӱштӱк-кӱнбадыштӧн Туйакты — Јоло — Кан-Оозы — Кӧксу-Оозы деп регионал учурлу кӧӧлик јол айрылып барат. Чуйдыҥ трагында эки јаан боочы бар: Себи-Бажыныҥ боочызы (1717 м), Чике-Таманныҥ боочызы (.).

Экологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтайда экологияныҥ регионал институды( орустап Алтайский региональный институт экологии) туристтерге ӱч «экологиялык орык јолдор» ачарын белетеген (1.02.21). Ол тоодо Кӧксу-Оозы аймакта — Кадын-Бажында , Оҥдой аймакта — Ийнегенде, Улаган аймакта — Шаблада (орустап «Катунский», «Инегеньский, «Шавлинский»») болор. Бу проекттерди «Ӱч-Эҥмекте» ле «Шабланыҥ биологиялык корулу јеринде» јазагандар[4]

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Оҥдой аймак 1924 јылда тӧзӧлгӧн. Аймакка орус улус 19 чактыҥ ортозында келип баштаган, оноҥ ло бери јурт јеезе тыҥыда ӧскӧн. Киприянов деп орус капитан саду ӧткӱрер тура эткен, Хабаров деп кресттӱ алтай кижи мӱргӱйтен тура туткан, Капитан Кокорин дезе миссионерлерге тура јазаган. 1861 јылда јуртта церковно-приходской школ ачылган, Улалу, Шабалин ле оноҥ до ӧскӧ јурттардаҥ кресттӱ алтайлар школго ӱренерге јуулыжып баштаган. 80 јылдарда орус кӧчкӱндердиҥ тоозы кезем кӧптӧгӧн. 20-чи чактыҥ бажында Оҥдойдо 126 биле, 800 кире кижиниҥ ӱчинчи бӧлӱги орустар болгон.

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
1897[5]1916[5]1920[5]1926[5]1933[5]1939[5]1959[6]1970[5]1979[5]1989[5]2002[7]2003[8]2004[8]2005[9]2006[9]
5135↗6505↗8038↗10 901↗11 839↗16 056↘13 815↗15 340↘15 053↗16 308↘15 642↗15 710↗15 776↘15 700↘15 500
2007[9]2008[10]2009[11]2010[12]2011[10]2012[13]2013[14]2014[15]2015[16]2016[17]2017[18]2018[19]2019[20]2020[21]2021[22]
→15 500↘15 415↘15 352↘15 046↘14 678→14 678↘14 513↘14 505↘14 442↘14 339↘14 328↘14 312↘14 234↘14 142↘14 131


Эл-јонныҥ тоозы Россияныҥ экономӧзӱм министерствозыныҥ јетиргениле (орустап Минэкономразвития России)[23] мындый болор:

  • 2024 јылда — 13,74 муҥ. кижи.
  • 2035 јылда — 12,58 муҥ. кижи.

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймакта алтай, орус ла оноҥ до ӧскӧ укту улус јуртайт.

Муниципал јерлӱ тӧзӧлмӧлӧр[тӱзедер | кодты тӱзедер]

В районе 30 населённых пунктов в составе 10 сельских поселений[24].

Јурт јеезелер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

№ Јурт јеезези Администрациялык тӧс јер Кирет Эл-јонныҥ тоозы Текши јери, км²
1 Јолоныҥ јурт јеезези Јоло јурт 3 1188 кижи[25] 997[26]
2 Ийинниҥ јурт јеезези Ийин јурт 7 1594 кижи[25] 2993[26]
3 Караголдыҥ јурт јеезези Карагол јурт 3 969 кижи[25] 352[26]
4 Куладыныҥ јурт јеезези Кулады јурт 2 731 кижи[25] 520[26]
5 Кӱпчегенниҥ јурт јеезези Кӱпчеген јурт 2 779 кижи[25] 3466[26]
6 Алтыгы Талдуныҥ јурт јеезези Алтыгы Талду јурт 1 514 кижи[25] 297[26]
7 Оҥдойдыҥ јурт јеезези Оҥдой јурт 1 5721 кижи[25] 135[26]
8 Кеҥиниҥ јурт јеезези Кеҥи јурт 7 1635 кижи[25] 815[26]
9 Ӱлегемниҥ јурт јеезези Ӱлегем јурт 2 516 кижи[25] 613[26]
10 Шашыкманныҥ јурт јеезези Шашыкман јурт 2 665 кижи[25] 1508[26]

Јурт јеезеге кирет[тӱзедер | кодты тӱзедер]

№ Јурт
алтайлап		 Јурт
орустап		 Эл-јонныҥ тоозы Јурт јеезези
1 Ак-Боом Акбом 19 Ийинниҥ јурт јеезези
2 Алтыгы Талду Нижняя Талда 509 Алтыгы Талдуныҥ јурт јеезези
3 Бархатово Бархатово 9 Кеҥиниҥ урт јеезези
4 Бичиктӱ-Боом Бичикту-Боом 241 Караголдыҥ урт јеезези
5 Боочы Боочи 262 Куладыныҥ урт јеезези
6 Буландык Озёрное 261 Кеҥиниҥ урт јеезези
7 Јаан Јаламан Большой Яломан 232 Кӱпчегенниҥ урт јеезези
8 Јодро Иодро 268 Ийинниҥ урт јеезези
9 Јоло Ело 800 Јолоныҥ урт јеезези
10 Ийин Иня 730 Ийинниҥ урт јеезези
11 Ийнеген Инегень 176 Ийинниҥ урт јеезези
12 Кайырлык Каярлык 195 Јолоныҥ урт јеезези
13 Кайыҥчы Каянча 0 Шашыкманныҥ јурт јеезези
14 Карагол Каракол 411 Караголдыҥ јурт јеезези
15 Кеҥи Теньга 611 Кеҥиниҥ јурт јеезези
16 Кичӱ Ийин Малая Иня 181 Ийинниҥ јурт јеезези
17 Кыҥыраар Малый Яломан 219 Ийинниҥ јурт јеезези
18 Кор-Кобы Кара Кобы) 244 Јолоныҥ јурт јеезези
19 Короты Курота 346 Караголдыҥ јурт јеезези
20 Кулады Кулада 467 Куладыныҥ јурт јеезези
21 Кӱпчеген Купчегень 551 Кӱпчегенниҥ јурт јеезези
22 Нефтебаза Нефтебаза 62 Кеҥиниҥ јурт јеезези
23 Ӧлӧти Улита 266 Ӱлегемниҥ јурт јеезези
24 Оҥдой Онгудай 5586 Оҥдойдыҥ јурт јеезези
25 Талду Талда 98 Кеҥиниҥ јурт јеезези
26 Туйакты Туекта 329 Кеҥиниҥ јурт јеезези
27 Ӱлегем Хабаровка 274 Ӱлегемниҥ јурт јеезези
28 Чуй-Оозы Чуйозы 0 Ийинниҥ јурт јеезези
29 Шашыкман Шашикман 691 Шашыкманныҥ јурт јеезези
30 Шибее Шиба 301 Кеҥиниҥ јурт јеезези

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Аймактыҥ администрациязы — 1;
  • Орто ӱредӱлӱ школ — 10;
  • Толо эмес текши ӱредӱлӱ школ — 4;
  • Баштамы школ — 9;
  • Балдардыҥ туразы — 18;
  • Интернат – 4;
  • Доп.обр – 2;
  • Аймактыҥ библиотеказы — 1;
  • Аймактыҥ эмчилиги — 1;
  • Јурттар сайын эмчиликтер — 25;
  • Почта — 8;
  • Магазин — 32;
  • Ашкана — 7;
  • Конор тура — 6;
  • Кӧӧликтер јепсеер јер — 2;
  • АЗС — 8;
  • Турбазалар — 10.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Оҥдой аймак. Бархатово јурттаҥ Теректиниҥ сындарына кӧрзӧ

Мал азыраары (орустап животноводство): јылкы мал, уйлар, кой ло эчки, аҥ. Эткомбинаттар: аҥныҥ. јылкыныҥ, уйдыҥ эдинеҥ аш-курсак јазаары, сад ӧскӱрери. Агашла иштер: стройкага пиломатериалдар. Эмдиги ӧйдӧ аймактыҥ Кеҥи јуртында мӱӱстӱ аҥныҥ ла уйлардыҥ угын јарандырар СПК иштейт, «ак башту јеерен казак» уйлардыҥ угын јарандырып таркадат. Совет ӧйдӧ бу ээлем совхоз болгон, койдордыҥ угын јарандырар иш ӧткӱрип, 1959 јылда чыҥдый эт ле тӱк алатан «Горно-Алтайская» деп укту койлор ӧскӱреле таркаткан.

Ӱредӱлик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Школдо "тӧрӧл тил" 2020-2021 ӱредӱлӱ јылда 5-11 класстарда.

  • Оҥдойдыҥ орто ӱредӱлӱ школы.

Мӱргӱӱр јер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлаган кереес — 14;
  • Ийинниҥ кӱри (Цаплинниҥ кӱри).

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймактыҥ јеринде сӱреен кӧп археологиялык кереестер бар. Јоло, Каратӧҥӧш, Кеҥи, Толгойок, Арыкӧл, Короты деген јерлердиҥ јанында афанасьевский ӧйдиҥ мӧҥкӱсалгыштары ла јебрен јурттар (поселения) табылып, шиҥделген. Тегерик таш чедендер, тӧрттолукту сӧӧксалгыштар, тудунар кабынар немелер, тойбалкаштаҥ эткен (тӱби сӱӱри,тегерик тӱптӱ, јалбак тӱптӱ), јарангуштар. «Каракольская культура» ӧйинде туштап турган мӧҥкӱсалгыштар тӧрт толукту болор, таш кайырчактар, ташта кайкамчылу эп-аргала јуралган јӱзӱн-јӱӱр јуруктар. Мындый археологиялык кереестер Карагол,Буландык, Бичиктӱ-Боом јурттарды одоштой бар, онойдо ок Шабалин аймактыҥ Беш-Ӧзӧк јуртыныҥ јанында бар[27]

  • Аймактыҥ јеринде скиф ӧйиниҥ кӧп корумдар ла таш бичиктер бар. Јолоныҥ јурт јеезезиниҥ јеринде, «Кара-Боом» деп скиф ӧйдиҥ стоянказы бар[28];
  • Кыҥыраар јурттаҥ 12 км ыраакта куй таш (Малояломанская пещера), ӧйи — 38,5 муҥ јыл кайра болгон[29];
  • Каракол-Оозы (стоянка) ӧйи — орто палейстоценниҥ јарымы (282—133 муҥ јыл кайра);
  • «Кара-Боомныҥ» вариантты — ӱстӱги плейстоценниҥ баштапкы јарымы (120-50 муҥ јыл кайра) болзо, «Карагол-Оозыныҥ» варианты — ӱстӱги палеолит (50-40 муҥ јыл кайра)[30];
  • Башадардыҥ кургандары. «Калбак-ташта» 7 муҥнаҥ артык ташта јуруктар.

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • «Ӱч-Эҥмек» — ар-бӱткенниҥ аҥылу коруда турган јери;
  • Ӱстӱги ле Алтыгы Туйук кӧлдӧр[31][32];
  • Ак-Боом. Бу кыр известняктаҥ турат, бир канча куйларлу, ол тоодо Большая Белобомская пещера;
  • Кӱр-Кечӱ ӧзӧк.

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Калбак-Таш, Јурукта тындулар
    Калбак-Таш, Јурукта тындулар
  • Байлу Калбак-Таш
    Байлу Калбак-Таш
  • Алтарь Калбак-Таш
    Алтарь Калбак-Таш
  • Калбак-Ташта јурамалдар
    Калбак-Ташта јурамалдар
  • Калбак-Таш, Абра
    Калбак-Таш, Абра
  • Оҥдой аймак, Чуйдыҥ трагы
    Оҥдой аймак, Чуйдыҥ трагы
  • Ӱстӱги Туйук кӧл
    Ӱстӱги Туйук кӧл
  • Ӱстӱги Туйук кӧлдиҥ алдында ӧзӧк. Туйук сууныҥ бажы
    Ӱстӱги Туйук кӧлдиҥ алдында ӧзӧк. Туйук сууныҥ бажы

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ Алтай,географиязы
  2. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. – 3-е изд., перераб. и доп. – Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. – 368 с. – ISBN 978-5-93809-086-6. – Текст: электронный
  3. ↑ Республика Алтай. Общая площадь земель муниципального образования
  4. ↑ Республиканыҥ солундары, 12.02.21
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 5,8 Динамика численности населения по районам в 1897-2002 годы. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016. Архивировано кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016 јыл.
  6. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность наличного населения городов и других поселений, районов, районных центров и крупных сельских населенных мест на 15 января 1959 года по республикам, краям и областям РСФСР (орус.). «Демоскоп Weekly» (17 кӱӱк ай 2011). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2021. Архивировано кочкор айдыҥ 24 кӱни, 2021 јыл.
  7. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано кочкор айдыҥ 3 кӱни, 2012 јыл.
  8. ↑ 8,0 8,1 Республика Алтай. Численность постоянного населения 2003-2015 гг.. Дата обращения: куран айдыҥ 1 кӱни, 2015. Архивировано куран айдыҥ 1 кӱни, 2015 јыл.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Республика Алтай в цифрах. 2009. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. ↑ 10,0 10,1 Оценка численности населения на 1 января текущего года
  11. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Дата обращения: чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014. Архивировано чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
  14. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  15. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  16. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: куран айдыҥ 6 кӱни, 2015. Архивировано куран айдыҥ 6 кӱни, 2015 јыл.
  17. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
  18. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  19. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  20. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  21. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
  22. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  23. ↑ Стратегия пространственного развития Российской Федерации на период до 2025 года (проект)
  24. ↑ Устав муниципального образования «Онгудайский район»
  25. ↑ 25,00 25,01 25,02 25,03 25,04 25,05 25,06 25,07 25,08 25,09 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года
  26. ↑ 26,00 26,01 26,02 26,03 26,04 26,05 26,06 26,07 26,08 26,09 Федеральная служба государственной статистики (площадь земель Республики Алтай
  27. ↑ https://altai-republic.ru/about-the-region/archaeology/АР, археологиялык кереестер]
  28. ↑ Характер перехода от мустье к палеолиту на Алтае (по материалам стоянки Кара-Бом)
  29. ↑ 33 (Вишняцкий 2006, с. 25); 33,35 тыс. (EncArch 2008, p. 2000)
  30. ↑ Деревянко А. П., Шуньков М. В. Развитие палеолитических традиций на Алтае и проблема становления человека современного вида. Преемственность и трансформации в древних и средневековых обществах по археологическими антропологическим данным // Традиции и инновации в истории и культуре, 2015 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1598310833. Архивировано 1448072260.
  31. ↑ Туюкские-озера ООПТ России (недоступная ссылка). Дата обращения: 1612043454. Архивировано 1611289302.
  32. ↑ Приказ №104 от 25.02.2016 «Об утверждении Паспорта памятника природы республиканского значения "Туюкские озера» (недоступная ссылка). Дата обращения: 1612044068. Архивировано кандык айдыҥ 18 кӱни, 5450 јыл.
  33. ↑ Адаров А.А.стихи[https://stihi1941-1945.ru/item/
  34. ↑ Бедюров Ј.Т.[1]
  35. ↑ Бедюров Б.Я.[2]
  36. ↑ БД "Жертвы политического террора в СССР"; Книга памяти Республики Алтай[3]
  37. ↑ Енчинов Ч.И.[4]
  38. ↑ Ередеев А.Я.[5]
  39. ↑ Каташ С.С.[6]
  40. ↑ Јоргой Кыдыев[7]
  41. ↑ Горно-Алтайск инфо[8]
  42. ↑ Аржан Кезереков, youtube[9]
  43. ↑ Алта кайчылар[10]
  44. ↑ Малчиев К.Ф.[11]
  45. ↑ Палкин Э.М.[12]
  46. ↑ Пекпеев С.Т.[13]
  47. ↑ Саруева А.Ф.[14]
  48. ↑ Суркашев Б.К.[15]
  49. ↑ Тыбыкова А.Т.[16]
  50. ↑ Укачин Б.У.[17]
  51. ↑ БД "Жертвы политического террора в СССР"; Книга памяти Республики Алтай[18]
  52. ↑ Шатинов Ш.П.[19]
  53. ↑ Этенов Сорпоҥ[20]
  54. ↑ Карагыс Ялбакова

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Оҥдой_аймак&oldid=46401"