Абайдыҥ чӧли

Аба́йдыҥ чӧли — (орустап Абайская степь)Тӧс Азияныҥ кырларыныҥ ортозында ӧзӧк. Бу чӧл тӱндук-кӱнчыгыш јанынаҥ Теректӱктинин сындары ла тӱштӱк- кӱнбадыш јанынаҥ Холзунныҥ сындарынын ортозында јаан тереҥ ӧзӧк болуп јат. Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагыныҥ јеринде јадат. Абайдын чӧлинде Амыр, Абай, Јӱс Тыт деп јурттар бар.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Мында Абай суу агып јаткан учун Абайдыҥ чӧли деп адалган. Алтай тилде "абаай" — адазыныҥ аказы; ӱйиниҥ јаан аказы — кайны; алтай фольклордо эпшиге баштанганы;"Абай" деп кижини де адап јат^[1]^[2].

Физико-географический темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јердиҥ аайы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Оймон чӧлиниҥ кӱнбадыш јанында 50км кире јердеҥ Абайдыҥ чӧли башталат. Чӧл талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1100 метрге бийик, узуны — 25 км, јалбагы 6—9 км. Кӧксуныҥ суузы Кадынга кирет, Абайдын суузы Коксунын суузына кирет. Ак Сас ла Кӧксунын суузы Кадын сууга кирет.

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Чӧлдиҥ климады орто-континенталдаҥ кезем-континенталга солунат. Оныҥ учун кышкы ла јайгы ӧйдӧги температура кезем башкаланат. Кышкыда кезик ойлӧрдӧ сооктор — 40° С градуска тӱжет. Кар јаан јаабайт, тыҥ салкындар ла шуургандар болот. Јай изӱ, тӱште кейдиҥ температуразы 30° С градустаҥ ажа берет. Ортојылдык јурт-чыктыҥ кеми 250 мм кире болот.

Геологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Абайдыҥ чӧли талайдыҥ кемјӱзинеҥ кӧрзӧ Оймонныҥ чӧлине кӧрӧ бир канча бийик. Оныҥ учун кӱнниҥ аайы да башка, эмеш соок. Чӧлдӧ ортојылдык јут-чыктын кеми 370мм. Айландыра турган туулары ла јаан јалаҥдары јылдыҥ кажы ла ӧйинде јӱзӱн-јӱӱр болуп кубалат. Абайдыҥ чӧли јаан городтордоҥ ыраак. Абайдыҥ суузыныҥ ол јанында, јабыстай јерде јаан јиткек сас бар. Бу сас эки сууныҥ ортозында.

Ан-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ан-куштары: тӱлкӱ, јоонмойын (орустап хорёк), койон, момон, ӧрко, чычкан; бӧднӧ, јелечи, каргаа, карлагаш, коокый кас, кӧктош (орустап синица), боро кушкаш, кӱӱк, кӱӱле, саҥыскан, талеҥко (орустап жаворонок), тейлеген (орустап коршун), ылаачын^[3].

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Абайдын чӧлин курчаган кырлар тыт агаштарла бӱркелген. Јайгыда Абайдын чӧлинде ӧскӧн койу ӧлӧҥ малга јакшы одор, чӧл кышка азырал белетеер јарамыкту јер.Чӧл јӱзӱн-јӱур ӧзӱмдерле, агаштарла, јырааларла, тайаларла бӱркелген. Чӧлдиҥ тӱндӱк ле кунбадыш јанында састу јерлер бар. Чӧлдиҥ кӧп саба јери кыраларлу. Бу кыраларда арба, сула, буудай, рапс ла оноҥ до ӧскӧ аш ӧзӧт. Мында ӧскӧн аш малга кышкыда јакшы азырал.

Јастаҥ ала чӧлдӧ ӧскӧн јӱзӱн-јӱӱр чечектер бой-бойын солуп, орой кӱске јетире чечектейт: адарткы (орустап клевер), ай-каајы (орустап альпийский мак, стародубка), баргаа, быркырууш, јыракы-ӧлӧҥ (орустап белена), ийт-тырмак, калаш-чечек, каҥзабаш (орустап медуница), кӧгӧзин, кыйгак-ӧлӧҥ, кылганак, кулун-чечек (английлап герань луговая), кӱн-келди (орустап огонек), кӱӱк-таман, маҥыр, саргай, убак, чалкан.

Јон јаткан јерлери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Абайдын чӧлинде Амыр, Абай, Јӱс Тыт деп јурттар бар.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Литература[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Рудой А. Н., Русанов Г. Г. Последнее оледенение в бассейне верхнего течения реки Коксы. — Бийск: «АГАО», 2010. — 148 с. ISBN 978-5-85127-594-4 (ја. эм.) (недоступная ссылка). Архивировано кандык айдыҥ 3 кӱни, 2012 јыл.

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

↑ Pospelov, Evgenij M. Geografičeskie nazvanija Rossii : toponimičeskij slovarʹ; bolee 4000 nazvanij geografičeskich obʺektov Rossii. — Spravočnoe izd. — Moskva: AST, 2008. — 523 Seiten с. — ISBN 978-5-271-20728-0, 5-271-20728-5, 978-5-17-054966-5, 5-17-054966-0, 978-5-17-054983-2, 5-17-054983-0, 978-5-271-20729-7, 5-271-20729-3.
↑ Поспелов, Евгений M. Географические названия России : топонимический словарь : более 4000 названий географических объектов России. — справочное издание. — Москва: АСТ, 2008. — 523 с. — ISBN 978-5-17-054966-5 (АСТ).
↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

[1] Pospelov, Evgenij M. Geografičeskie nazvanija Rossii : toponimičeskij slovarʹ; bolee 4000 nazvanij geografičeskich obʺektov Rossii. — Spravočnoe izd. — Moskva: AST, 2008. — 523 Seiten с. — ISBN 978-5-271-20728-0, 5-271-20728-5, 978-5-17-054966-5, 5-17-054966-0, 978-5-17-054983-2, 5-17-054983-0, 978-5-271-20729-7, 5-271-20729-3.

[2] Поспелов, Евгений M. Географические названия России : топонимический словарь : более 4000 названий географических объектов России. — справочное издание. — Москва: АСТ, 2008. — 523 с. — ISBN 978-5-17-054966-5 (АСТ).

[3] Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[1]

[2]

[3]