Перейти к содержанию

Абай (Кӧксу-Оозы аймак)

Википедия сайттаҥ
(Ууландырды мынаҥ Абай)
Јурт
Абай (Кӧксу-Оозы аймак)
орустап Абай
50°26′00″ с. ш. 85°03′20″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Кӧксу-Оозы
Јурт јеезе Амырдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 1270[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘362[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 34%, алтайлар 64%[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649482
АТТК-ныҥ коды 84240805002
МТТК-ныҥ коды 84640405106
Номер в ГКГН 0154048
Абай (Кӧксу-Оозы аймак) (Россия)
Абай (Кӧксу-Оозы аймак)
Москва
Абай (Кӧксу-Оозы аймак) (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Абай (Кӧксу-Оозы аймак) (Алтай Республика)
Улалу
Абай (Кӧксу-Оозы аймак)
 Медиафайлдар Викискладта

Абай (орустап Абай) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Амырдыҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Абай орустап дядя (брат отца)[4][5].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш јанында, Абайдыҥ чӧлинде, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ эдегинде, Абайдыҥ суузыныҥ јарадында турат. Абайдыҥ суузы Кӧк-Суу (Кадынныҥ кош суузы) кирерде, Кӧк-Суу Кадынга кожулат. Айбайдыҥ суузыныҥ тереҥи 1 −1,5 метр, јалбагы 3 метрдеҥ 6-га једет, јараттары кайыр эмес. Тоштыҥ кардыҥ кайылган суузы ла јаймырлар Абайдыҥ суузын толтырат. Јаскыда кандык айдыҥ ортозы киреде суу кӧдӱрилип баштайт, май айда суу тыҥыда јаанап јат[6]. Абайдыҥ чӧлиниҥ узуны 25 км, тууразы 6 км, агаш ӧспӧйт. Јӱс-Тыт јуртка јетире 15 км. Суузыныҥ сол јарады тӱп-тӱс, аш салар кыраларлу, телкем одорлу, оҥ јарадында, састалган јерде, малга азырал ӧлӧҥ чабылат. Јердиҥ рельефи тӱс. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1270 метрге бийик[1].

Аймактыҥ јерлери солун ла јараш[6]. Кӧксу-Оозы аймакта Кадын-Бажыныҥ, Актайганыҥ тайга-сындары талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1300 — 3300 метрге бийик, Ӱч-Сӱмер дезе 4506 метр, Сибирде эҥ бийик кыр.

Мында сӱреен кӧп суулар ла суучактар Кадынга келип кирет. Кадын-Бажыныҥ мӧҥкӱ-тошторынаҥ кӧп кӧлдӧр табылган. Мында Сибирде эҥ ле јаан јер бӱркеген мӧҥкӱ-тоштор јадат. Кӱнчыгыш јаар мӧҥкӱ-тоштор там ла калыҥжып, јаанап барат. Бийик сындар альпий бӱдӱмду тепсеҥдерлӱ, каскак кырларлу, карлу ла тошту.

Климады

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Абай јурттыҥ климады[6] орто-континентал, кырлаҥ ла ойык јерде торт башкаланып јат. Климат соок кыжыла, тыҥ салкын-шуурганыла, кӱс-јаста да тоҥырып ийериле, изӱ јайыла аҥыланат.

Кейдиҥ ортојылдык температуразы 1,9 °C. Эҥ ле соок ай — ол чаган, бир конокто кейдиҥ орто температуразы −23,3 °C, сыраҥай ла соогы — 56 °C. Эҥ ле изӱ ортоайлык температура јаан изӱ айда болот: 15,4 °C ла 34 °C. 95 ле соок јок кӱн болот. Јыл ичинде јердиҥ ӱстиниҥ температуразы — 10 °C, эҥ бийик ле эҥ јабыс температуралар јаан изӱ айда (60 °C) ла чаган айда (- 60 °C). Јердиҥ кыртыжыныҥ тоҥгоныныҥ тереҥи 1,9 м — 2,3 м. Јыл туркунына 517 мм јут-чык тӱжет, ол тоодо 416 мм јылу ӧйдӧ лӧ 101 мм јылдыҥ соок ӧйинде. Баштапкы кар ортокӱндик температура 0 °C болгон кийнинеҥ бир 3-9 конок ӧдӧлӧ, тӱжет. Ӱлӱрген айдыҥ бир 15 кирезинде тӱшсе, тулаан айдыҥ 22-чи кӱни киреде кайыла берет. Кардыҥ калыҥы кышкыда бир 26 см једип турат, а карда сууныҥ кеми 63 мм.

200 кӱн бир јылда салкындак болот. Кӱс-јас салкындар тыҥыйт, салкын јок айас кӱндер бир айда 5 — 10 ло болот. Шуургандар кӧп сабада кышкыда, ортоайлык салкынныҥ тӱргени 1,4 м/с ас болбойт, је тыҥыда соксо, салкынныҥ тӱргени 40 м/с кире бар. 4-х баллдаҥ тӱрген салкын (Бофорттыҥ международный шкалазы аайынча 8 м/с кӧп) ай сайын 2,52 % катап согот. Салкын кӧп сабада кӱнбадыштаҥ согот.

Аҥ-куштары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, марал, элик, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ, сыгырган, эрлен, корӱк ле о.ӧ. Талду — Карагай — Казахстанныҥ граны деп јолдо турат. Мындый куштар јӱрет: тайаларда; тытту кайыҥду аламык ӧскӧн агаштарда — талаҥ-келеҥ, сыҥыранчы (орустап щегол); бӧднӧ; кургак чӧлдӧ јолды экијандай; кара каргаа, саҥыскан — кыралар ла аламык агатардыҥ ортозында[6]. Мындый аҥдар јӱрет: јалаҥныҥ ла аралдыҥ чычкандары, кичинек башту чычкан, айылдыҥ ла кыралардыҥ, јалаҥдардыҥ чычкандары, узун куйрукту ӧркӧ, кыраларда ла јалаҥдарда; сууныҥ чычканы — суулардыҥ јарадыла, састалган јерлерле; јеерен ле борозымак јеерен чычкандар ла кӧрӱктер карагайлу ла кайыҥду карагайлу аралдарда, оноҥ суу јараттай јӱргилейт[6].

Ӧзӱмдери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ, тал, беле, каргана, агаш ӧзӧт[7], суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек[8]. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ.

Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра. Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра (орустап высокогорная тундра) туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат. Мында 700-теҥ артык ӧзӱмдердиҥ 20-деҥ артыгы Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген. Кырбаштай мында алтын тазыл (орустап золотой корень, родиола розовая) кӧп јайылган[6].

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурттыҥ текши јери 90,6 га[6]. Мынаҥ 36,5 га јерде јон јадар туралар, 2 га јерде эл-јондык зона, 2,7 га јерде коммунал амбарлар ла производстволык тудумдар, 0,5 га јерде јолдор, 3,6 га јерде мал-ашка керектӱ тудумдар. Абай јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 2 км 495 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 949 м[9]. Јуртта 4 ором: Јараттай, Партизандардыҥ, Советский, Трактта[10]. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 5,3 км. Јон јадар тудумдар[6] 5 тыс. м² болзо, улусты јадар јерле јеткилдегени кайда да 12,6 м². Улус јадар јерлер, таҥынаҥ јерлӱ јаҥыс кат агаш туралар (усадьба), јериниҥ кеми 2500-3000 м².

Ӧскӧ јурттарла колбу регионал учурлу јолло ӧдӧт. Јуртка једерге ӱч јол бар. «Кан-Оозы — Коксу-Оозы» деп јолло, «Тӱҥӱр — Абай» деп јолло. Јурт регионал учурлу кӧӧлик јолдо турат «Туура јол Талду — Тӱҥӱр („Белуха“ деп ар-бӱткен парк)», идентификационный темдеги 84К-134, узуны 185,1[11]. 2019 јылда Јеткер јок чыҥдыйы бийик јолдор деп национал проект аайынча Алтай Республика ичинде регионал јолдор јазаар иштер кӧндӱкти[12].

Абай јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Амыр 5 км
Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы 52 км
Республикан тӧс кала Улалу 270 км, 340 км
Јаш-Тураныҥ темирјолыныҥ вокзалы 330 км, 360 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ 190 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ 160 км

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1828 јылда тӧзӧлгӧн. Абайдыҥ чӧлинде озодоҥ бери алтайлар јаткан. 1850 јылдаҥ ала бери орус улус кӧчип баштаган. Кӧчкиндердеҥ Абайга эҥ ле озо Романовтор келген. Олордыҥ кийнинеҥ бого Поносовтор, Арляповтор, Шипулиндер келгендер. Абайды айландыра заимкалар, хуторлор, кичинек јурттар кӧптӧй берген. Совет ӧйдӧ Абай ла Амыр, коштой турган јурттар бир совхозко кирген.

Эл-јон

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Эл-јонныҥ тоозы
2010[13]2011[14]2012[14]2013[14]2014[15]2015[16]2016[2]
403↗404↘387↘375↘373↘372↘362

Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 436 кижи болгон, олордыҥ 34 % орустар, 64 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • эмчилик;
  • јурттыҥ клубы;
  • библиотека;
  • магазин — 4;
  • стадион;
  • АЗС;
  • пилорама;
  • почта.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта јаан ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдерлӱ. Јылкы мал ла аҥ азыраары. Туризм. СПК ПКЗ «Амурский», Сырозавод.

Кереестер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Карындаштык мӧҥкӱ, граждан јууныҥ геройлорына (1922 г.)[17][18].

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Јебрен корум (1490,1491)[19];
  • Мӧҥкӱсалгыш (1558)[19].

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Байлу туузы Ӱч-Сӱмер (1505)[19];
  • Тоҥмок суу (..)[19].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[19].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1,0 1,1 Абай
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Инструкция по русской передаче географических названий Горно-Алтайской автономной области / Сост. Г. И. Донидзе; Ред. Г. П. Бондарук. — М.: Наука, 1977. — С. 25. — 400 экз. (недоступная ссылка). Дата обращения: 1613224969. Архивировано 1612235020.
  5. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 Материалы по обоснованию Генерального плана села Абай Амурского сельского поселения Усть-Коксинского района Республики Алтай
  7. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  8. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  9. ↑ Карта села Абай
  10. ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
  11. ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
  12. ↑ Объемы ремонта дорог на Алтае вырастут втрое
  13. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  15. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  16. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  17. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 18 кӱни, 4621. Архивировано 1610213696.
  18. ↑ Список-объектов-культурного-наследия.pdf (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605360042. Архивировано 1699690606.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Абай_(Кӧксу-Оозы_аймак)&oldid=46730"