Кӧксу-Оозы
Јурт | |
Кӧксу-Оозы | |
---|---|
орустап Усть-Кокса | |
| |
50°16′11″ с. ш. 85°36′54″ в. д.HGЯO | |
Эл-тергее | Россия |
Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
Муниципал аймак | Кӧксу-Оозы |
Јурт јеезе | Кӧксу-Оозыныҥ |
Тӱӱкизи ле географиязы | |
Тӧзӧлгӧн јылы | 1807 |
Бийиги | 974[1] м |
Климады | орто-континентал |
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
Эл-јонныҥ тоозы | |
Эл-јонныҥ тоозы | ↗4437[2] кижи (2016) |
Ук-калыктар | орустар 89 %[3] |
Окылу тил | алтай, орус |
Тоолорлу идентификаторлор | |
Телефонныҥ коды | +7 38841 |
Почтаныҥ индекси | 649490 |
АТТК-ныҥ коды | 84240875001 |
МТТК-ныҥ коды | 84640475101 |
Номер в ГКГН | 0013536 |
altay-ust-koksa.ru | |
|
|
Медиафайлдар Викискладта |
Кӧксу-Оозы (орустап Усть-Кокса ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
Этимологиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Кӧксу-Оозы орустап устье реки Кӧк-Суу, где кӧк суу орустап синяя (голубая) река[4][5].
Физико-географиялык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Географиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Ыйыктуныҥ сындарыныҥ эдегинде, Оймонныҥ чӧл јалаҥында, Кӧк-Суу Кадынга киргенинде турат. Казахстанныҥ гран кыйуларынаҥ тыҥ ла ырак эмес јерде. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 974 метрге бийик[1].
Климады
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска, кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/сек.
Аҥ-куштары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар[6]. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар[7]. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот: чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.
Ӧзӱмдери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Арка-туузын агаш бӱркеген, мӧш, тал, ыргай, терек, кайыҥ, тыт ла чиби агаштар ӧзӧт. Јердиҥ, мааланыҥ, кыраныҥ ажы јакшы бӱдер јер. Кырада буудай, арба, сула јакшы ӧзӧт[8]. Арка-јалаҥда мешкези јок, јиилеги јок јакшы таркаган, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тийиҥкат, тайабаш, чычрана ла јер јиилек. Кӧп ӧзӱмдер ачтаганыла колбой «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: марал тазыл, алтын тазыл, кызыл тазыл[9].
Јери ле јолдоры
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурттыҥ оромдороры 84: Шукшинниҥ, Лазурный, Јаҥы, Кӧксууныҥ, Комсомолдыҥ, Красковтыҥ, Кӱрлӱ, Ижемјиниҥ, Кӱнбадыш, Аламалу кош ором, Суулу кош ором ло о.ӧ. Улалу — Кан-Оозы — Кӧксу-Оозы деп јолдо турат. Бу јурттаҥ айры јолдор чыгат: Мыйтуга, Тӱҥӱрге, Карагайга, Талдуга…јетире. Республикан тӧс калага, Горно-Алтайскка, јетире Чакырдыҥ боочызы ажыра кыскарта барза, 324 км, узада Себиниҥ боочызы ажыра — 398 км болор.
Кӧксу-Оозы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
Республикан тӧс кала Улалу | 320 км |
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 410 км |
Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 240 км |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 210 км |
Тӱӱкизи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт 1807 јылда тӧзӧлгӧн. Алтайлар Арасейге бойыныҥ кӱӱниле 1756 јылда кирген. Каанныҥ «кабинеди» 1824 јылда инородцыларды башкарар ясачный устав јӧптӧгӧн, Оймонныҥ инородный управазын јараткан, бу управа Ӱстӱги-Оймондо болгон, мында 65 алтай кижи јуртаган. Онойдо ок бу управага Кӧксу-Оозыныҥ (Кузнецкий уездтеҥ келгендер) ла Катандуныҥ улузы кирген[10].
Геолог Григорий Гильмерсен 1834 јылда Алтайла јорыктап јӱрӱп, бичиген — Кӧксуныҥ бажында јурт болгон, јер тураларлу, олор бис мында јатканыс 50 јыл болор дешкен, айдарда, бу улус мында 1784 јылдаҥ ала јадып баштаган, айса болзо оноҥ до эрте[11].
Самаевтиҥ Г. П. шиҥжӱлӱ ижинде («Туулу Алтай Арасейге киргениниҥ айалгалары.17-19 чактар») архивте бичилгенин айдат «Оймон ичиниҥ јайзаҥы, Намжыл Тысов, бойыныҥ бир оток улузыла (120 кибиток) бу јерлерде јуртаган»[12]. В. В. Сапожников Оймонныҥ трагы керегинде, Оймон ичинде Кӧксу деп јуртта улус мал азырап, јерле иштеп, Кадынныҥ коолында јуртаган деп тӧкпӧй, чачпай бичиген[13]. Том-Тураныҥ 1904 јылда чыгарган «Памятная книжказында»[14] Оймонныҥ инородный волостинде, Кӧксу-Оозы јуртта 2 лавка ла волостьтыҥ башкарузы иштейт деп бичилген.
1926 јылдыҥ тооалыжы аайынча. Кӧксу-Оозы јурт Ойрот автоном областька кирген, Оймонныҥ окружной тӧс јери болгон. Јуртсовет, школ, агитпункт, 87 ээлем, 364 кижи (кӧп сабазы орустар) болгон[15].
Эл-јон
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Эл-јонныҥ тоозы | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1939[16] | 1959[17] | 1970[18] | 1979[19] | 1989[20] | 2002[21] | 2010[22] | 2011[23] | 2012[23] | 2013[23] | 2014[24] | 2015[25] |
1642 | ↗1995 | ↗2286 | ↗2913 | ↗3526 | ↗3986 | ↗4373 | ↗4382 | ↘4362 | ↘4357 | ↘4325 | ↗4361 |
2016[2] | |||||||||||
↗4437 |
Ӧрӧ айдылган јылдарда улустыҥ тоозы кӧптӧгӧни билдирет.
Ук-калыктары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 4437 кижиниҥ 89 % орустар болгон[3].
Инфраструктуразы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Аймактыҥ ла јурт јеезениҥ администрациялары;
- Орто ӱредӱлӱ школ;
- Баштамы школ;
- Сургалдыҥ туразы;
- ДЮСШ;
- Культура байзыҥы;
- Аймактыҥ библиотеказы;
- Аймактыҥ эмчилиги;
- Тӱрген болуш јетирер эмчилик;
- Музей;
- Стадион;
- Магазин;
- Конор тура;
- Турбаза;
- АЗС;
- Кӧӧликтер јазаар јер СТО;
- «Оймонныҥ солундары» деп газеттиҥ редакциязы.
Экономиказы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы мал азыраары, СПК «Абайский», аш ӧскӱрери, азырал белетеери, адару тудары, марал аҥ, уй кой, эчки тудары. Агаш белетеери. Туризм.
Кереестер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тӱӱкилик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Кадынныҥ биосферный заповеднигиниҥ тӧс јери[26];
- Е. Н. Рерихтиҥ јондык библиотеказы (1997 ј. ачылган)[26] ;
- 1918—1945 јј. јууларында корогон јерлештерге мемориал (1977 ј., Хоритошкинниҥ оромы,4 Б)[27][28];
- Агаш архитектура, тура (1550), Набережный ором[26];
- Малков деп којойымныҥ туразы, агаш архитектура (1552)[26];
- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1534) (1971, Совхозный ором)[27][28].
Археологиялык
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ар-бӱткендик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Кӧксуныҥ аржаны (1510);[26],
- Ӱч-Сӱмер байлу туу (1507)[26];
- Аржан суу (1509)[26];
- Ыйыктуныҥ боочызы (1507)[26].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[26].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]-
Кӧксу-Оозы
-
Почта
-
Суу кечире кемирӱ
-
Кӧксу-Оозында кӧӧликтер кечетен кӱрдеҥ кӧрзӧ
-
Кӧк сууны кечире кӱр
-
Кӧксу-Оозы
Јарлу улузы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- ↑ 1,0 1,1 Усть-Кокса
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ Поспелов, 2008, с. 463.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Кучин А. П. Птицы Алтая.- Горно-Алтайск: [б.и.], 2004.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Учебное пособие. История и культура Горного Алтая. — Горно-Алтайск: БУ ДПО РА, 2017.
- ↑ Сборник. За Алтаем Алтай. — Горно-Алтайск: БУ РА ЛитДом «Алтын-Туу», 2015 — issn= 978-5-93809-081-1
- ↑ Самаев Г. П. Горный Алтай в XVII — в середине XIX в. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1991 — isbn 5-7405-0568-2
- ↑ Сапожников В. В. Катунь и её истоки: путешествия 1897—1899 годов. — Томск: Паровая типо-литография П. И. Макушина, 1901.
- ↑ Памятная книжка Томской губернии на 1904 год/Том. губ.стат.ком.-Томск: Печатня С. П. Яковлева (Губернская типография).- 1904.
- ↑ Список населенных мест Сибирского края, 1928 г.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность сельского населения СССР по районам, крупным селам и сельским населённым пунктам - районным центрам . Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 13 кӱни, 2022. Архивировано чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу . Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2013. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров . Дата обращения: јаҥар айдыҥ 29 кӱни, 2013. Архивировано јаҥар айдыҥ 29 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность сельского населения РСФСР — жителей сельских населённых пунктов — районных центров по полу . Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 20 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более . Архивировано кочкор айдыҥ 3 кӱни, 2012 јыл.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 . Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 23,0 23,1 23,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай . Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы . Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 26,00 26,01 26,02 26,03 26,04 26,05 26,06 26,07 26,08 26,09 26,10 26,11 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ 27,0 27,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 26 кӱни, 5222. Архивировано 1610213696.
- ↑ 28,0 28,1 Список-объектов-культурного-наследия.pdf (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605305559. Архивировано 1699690606.