Улагашев, Николай Улагашевич
| Николай Улагашевич Улагашев | |
|---|---|
 | |
| Чыккан ӧйи | тулан айдыҥ 17 кӱни 1861 |
| Чыккан јери | |
| Божогон ӧйи | чаган айдыҥ 30 кӱни 1946 (84 јаш) |
| Божогон јери | |
| Ороон | |
| Иш-тоштыҥ бӱдӱми | бичиичи |
| Кайралдары ла премиялары |
 |
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Никола́й Улага́шевич Улага́шев (17 марта 1861, Кам-Тыт деп јерде — 30 января 1946, Улалуда) — Туулу Алтайдыҥ эл кайчызы, СССР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (1936). Сӧӧги — кӱзен.
Биографиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Николай Улагашев Чоо аймакта Сары-Кӧкшин деп ӧзӧктӧ, Кам-Тыт деп јерде тулаан айдыҥ 17-чи кӱнинде чыккан. Адазы кӱзен сӧӧктӱ Улагаш деп атту аҥчы кижи болгон, энези ―јаврук сӧӧтӱ Паачак деп кижи.
Тогус јаштаҥ ала Николай Улагашев адазыла кожо аҥдап барар болгон. Анда ол Кыскаш деп ады јарлу кайчыны баштапкы катап кӧрӱп, оныҥ Алтай-Куучын деп баатыр керегинде кай чӧрчӧгин уккан. Бу чӧрчӧк јиит аҥчыныҥ сагыжына бастыра артып калган. Ол сюжет, содержаниезиле кожо бӱдӱн поэтикалык тирада ла эпикалык формулаларды сананып алган. «Алтай Куучын» кай чӧрчӧкти ол сӧслӧ айдып берерде, ого Кыскаш кайлаарга алкыш берген.
Николай Улагашевтиҥ кайына јаан камаанын Сылганду деп јердеҥ ады јарлу ээлӱ-кайчы ― Кабак Тадыжеков јетирген. Он беш јаштуда Н. Улагашев јарлу, кӧп чӧрчӧктӧр билер кайчы болгон.
Он алты јаштуда трахома деп оорудаҥ улам кӧзи кӧрбӧс болуп калган. Оныҥ кийнинеҥ Алтайдыҥ ичиле јорыктап, кай чӧрчӧктӧр кайлап јӱрген. 1937 јылда алтай бичиичи Павел Васильевич Кучияк ла Москваныҥ фольклористы А. Л. Гарф оныҥ кай чӧрчӧктӧрин бичип баштаган.
1939 ј. Н. У. Улагашев СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ Јарлыгыла «Знак Почета» орденле кайралдаткан. Орденди аларга, Москва јаар јол-јорукта кайчыны облисполкомныҥ ишчизи Василий Кокышев ле барказы Улагашева Ӱренчи ӱйдежип јӱргендер.
1939 ј. Ойрот облисполкомныҥ јӧбиле Н. У. Улагашевке аҥылу пенсия тӧлӧлип башталган. 1940 ј. ого Ойрот-Турада (Горно-Алтайскта) јадар тура берилген. Николай Улагашевич Улагашев 1946 јылда Горно-Алтайскта 85 јаштуда јада калган.
Јайандык ижи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
1937 јылдаҥ ала П. В. Кучияк ла А. Л. Гарф Николай Улагашевтеҥ одус кире кай-чӧрчӧктӧр бичип алгылаган. Бу алтай калыктыҥ коркышту јаан байлыгы болуп арткан. Кайчынаҥ бичилген фольклор алтай калыктыҥ оос чӱмдемелиниҥ тӧзӧлгӧзи болуп јат. Туулу Алтайда Н. Улагашев эмдиги де ӧйдӧ эҥ ле јарлу кайчы болуп јат. Н. Улагашевтеҥ бичилген оос чӱмдемелдиҥ бӱдӱмдери школ ло вузтардыҥ бичиктерине кирген.[1]
Кыска ӧйдиҥ туркунына кайчынаҥ 31 кай чӧрчӧк, бир канча куулгазынду чӧрчӧктӧр лӧ кожоҥдор бичилген. Кайчыныҥ чӧрчӧктӧрин Н. Куранаков, бичиичи П. Кучияк, оныҥ кызы А. Кучияк, анайда ок С. Суразаков, П. Маскачакова, А. Роголева бичигилеген. Н.У. Улагашев ӱлгерлер де чӱмдеген: «Ойно, ойно, топшуурым», «Эки закон», «Октябрьдыҥ кожоҥы», «Коммунистический партия керегинде кожоҥ».
Н. У. Улагашевтиҥ эҥ баштапкы бичиги «Алтай чӧрчӧктӧр» 1939 ј. Ойрот-Турада кепке базылып чыккан. Оны ээчий «Алып-Манаш»(1940), «Алтай чӧрчӧктӧр»(1941), «Малчы-Мерген»(1945) ле о.ӧ. бичиктери кепке базылган.
1941 ј. Новосибирскте Н. У. Улагашевтыҥ «Алтай Буучай» деп бичиги, 1947 ј. Ойрот-Турада – «Малчи-Мерген», 1961 ј. – «Героические сказания» деп бичиктери орус тилле чыккан. Улагашевтиҥ чӧрчӧктӧрин П. Кучияк, А. Гарф, Новосибирсктиҥ бичиичилери Е. Березницкий, А. Коптелов, И. Мухачев, В. Непомнящих, Е. Стюарт, А. Смердов кӧчӱргилеген.
1941 ј. Ойроттыҥ эл театры Н. У. Улагашевтиҥ «Ӱч кыс» деп чӧрчӧги аайынча спектакль тургускан. Чӧрчӧкти сценага тургузарга П. В. Кучияк јазаган. Спектакльдыҥ баштапкы ойыны 1941 ј. кичӱ изӱ айдыҥ 22-чи кӱнинде кӧргӱзилген.
Улу кайчынаҥ бичилген кай чӧрчӧктӧр «Алтай баатырлар» деген тизӱ бичиктерге кирген. Кайчы керегинде ле оныҥ чӧрчӧктӧриле шиҥжӱ иштер бичилген.
Тизим[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Алтай чӧрчӧктӧр / от. ред. А. Саруева. ― Ойрот-Тура: Ойрот. нац. изд-возы, 1939. ― 23 с.
- Николай Улагашевтиҥ чӱмдемелдери «Сибирские огни» деп журналда чыгатан. 1939 јылда оныҥ баштапкы бичиги ― «Алтай чӧрчӧктӧр» чыккан. Анайда ок, ол ээчий кай-чӧрчӧктӧрлӱ бичиктердиҥ авторы:
- «Алып-Манаш» (1940)[2].
- «Алтай-Буучай» (1941).
- «Малчы-Мерген» (1945)[3].
- «Кай чӧрчӧктӧр» (1961), оноҥ до ӧскӧлӧри (Н. Улагашевтиҥ кайлаганыла, ӱзе јаба он кире чӧрчӧктӧр лӧ кай чӧрчӧктӧрлӱ бичиктер чыккан. Ол бичиктер алтай, орус тилле Горно-Алтайскта, Новосибирскта кепке базылган).
Кайралдары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- «Знак Почета» орден, СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ Јарлыгы, (1939)
Кереес[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Горно-Алтайскта Н. У. Улагашевке ак мрамордоҥ эдилген кереес ачылган, 1989 ј., (скульптор П. И. Богомолов)
- Оныҥ адыла Алтай Республика ичинде башка-башка јурттарда ороомдор адалган.
- 1961 јылда Горно-Алтайскта Кирпичная деп ороом, Н. У. Улагашевтиҥ адына солылган.
- 2011 јылда Н. У. Улагашевтиҥ 150 јажы Алтай Республикада телкем ӧткӱрилген.
- Сыгын айдыҥ 23-чи кӱнинде 2010 јылда улу кайчыныҥ энчизин корыыры, шиҥдеери ле јартап таркадары аайынча билим тӧзӧлгӧ эдип, Н. У. Улагашевтиҥ адыла адалган музей ачар деп јӧп эдилген..
- Тулаан айдыҥ 17-чи кӱнинде 2013 јылда Чоо аймактыҥ Паспаул јуртында Улагашевтиҥ мемориал музейи ачылган, бу Алтай Республиканыҥ Национал музейиниҥ филиалы болуп јат.[4]
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- ↑ Журнал «Сибирские огни». Литературный календарь
- ↑ Н. У. Улагашев. Алтай-Буучай. / под ред. А. Коптелова. ― ОГИЗ, Новосибирск, 1941. ― 402 с.
- ↑ Малчы-Мерген ― алтай албатыныҥ ат-нерелӱ чӧрчӧги (недоступная ссылка). Дата обращения: 1612774756. Архивировано 1653292152.
- ↑ В Чойском районе республики открылся музей им. Н. У. Улагашева