Паспауул
Јурт | |
Паспауул | |
---|---|
орустап Паспаул | |
| |
51°56′15″ с. ш. 86°20′54″ в. д.HGЯO | |
Эл-тергее | Россия |
Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
Муниципал аймак | Чоо |
Јурт јеезе | Паспауулдыҥ |
Тӱӱкизи ле географиязы | |
Тӧзӧлгӧн јылы | 1858 |
Баштапкы ады чыккан | 1861 |
Бийиги | 434[1] м |
Климады | орто-континентал |
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
Эл-јонныҥ тоозы | |
Эл-јонныҥ тоозы | ↗1243[2] кижи (2016) |
Ук-калыктар | орустар 83 % (2002)[3] |
Окылу тил | алтай, орус |
Тоолорлу идентификаторлор | |
Телефонныҥ коды | +7 38841 |
Почтаныҥ индекси | 649190 |
АТТК-ныҥ коды | 84245840001 |
МТТК-ныҥ коды | 84645440101 |
Номер в ГКГН | 0154492 |
|
|
Медиафайлдар Викискладта |
Паспауул (орустап Паспаул ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чоо аймагында Паспауулдыҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Паспауул, Баспаул (орустап большой аул)[4].
Паспауул (орустап не ходи, парень)[4].
Физико-географиялык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Географиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк келтейинде, Аба-Јыштыҥ ортозында, Албаган,Бактыган, Урчын деп сындардыҥ эдегинде, Кичӱ-Ыжы суу Паспауулдыҥ суузыла бириккенинде турат. Јурттыҥ јананда одор болотон јалаҥдар, кыра да, маала да салгадый јер, агаш бӱркеген јалаҥдар, састу да јерлер бар. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 434 метрге бийик[1].
Климады
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Климады орто-континентал. Кыска, серӱӱн ле чыкту јай, кыш узун, јаан карлу, кӱрттерлӱ. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,5 °С, эҥ изӱ кӱнде +36 °С, эҥ соок кӱнде −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы ла калганчы соок тӱшкен кӱндер 05.06/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы 94, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 836 мм, салкынныҥ тӱргени 1,3 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 10,3 (тӱргени 15 м/с тыҥ).
Аҥ-куштары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Чоо аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[5], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик ле камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» база кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан, кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[6].
Ӧзӱмдери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тайга, кырлары туйук кара агашла туй ӧзӱп калган, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак агаштар ӧзӧт. Суујакалай тал, чиби, јодро, беле, толоно, каргана, чычыргана[6]. Тайганыҥ аш-тузы кижиге тузалу. Эрте јаста калба ла кӧжнӧ ӧзӱп, витаминдерле јеткилдейт. Јайыла мешке, јиилек: уй-кӧс, тожла, јерјиилек, койјиилек, торбос, карагат, кызылгат, тийиҥгат, тайа деп једим, кӱскиде дезе мӧштиҥ кузугы тынар-тындуларды азырап, кышка азык болот. Јӱзӱн эндемик ӧзӱмдер, эм ӧлӧҥдӧр: алтын тазыл, кызыл тазыл, јыдунак[6].
Јери ле јолдоры
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 20 ором: Јараттай, Сӱӱнчилӱ, Олјондо, Ыжыныҥ, Карлаголдыҥ, Мӧштӱ, Агашту, Јалаҥду, Јииттердиҥ, Почтаныҥ, суулу, Совхозтыҥ, Трактыҥ, Трофимовтыҥ, Школдыҥ. Кош оромдор: Јажыл, Кӱнет, Карагайлу, Трофимовтыҥ, Школдыҥ.
Паспауул јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
Администрациялык тӧс јер Паспауул | 0 км |
Аймактыҥ тӧс јери Чоо | 0 км |
Республикан тӧс кала Улалу | 50 км |
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 150 км |
Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3800 км |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) | 60 км |
Тӱӱкизи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт 1858 јылда тӧзӧлгӧн[7]. Л.П.Потаповтыҥ бичигениле, тубалар 19 чактыҥ 80-чи јылдарында Улалуда, Сайдыста, Чамалда, Паспауулда, Ыныргыда, Учак-Ыжы сууны јакалай јуртаган. Бу улус Южский (Јӱсский) волостьтоҥ таркаган. Кӧп тоолу сӧӧк комдоштор Кебезен, Ыныргы, Паспауул, Чопош, Ыжы, Кӱзе, Толон јурттарда јаткан, ого коштой Алтын-Кӧлди јараттай[8].
Эл-јон
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
1160 | ↗1161 | ↗1189 | ↗1205 | ↗1228 | ↘1221 | ↗1243 |
Ук-калыктары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1225 кижи болгон, олордыҥ 83 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[13].
Инфраструктуразы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- јурт јеезениҥ администрациязы;
- Н.У.Улагашевтиҥ мемориал-музеи, Алтай Республиканыҥ
Национал музеиниҥ филиалы; - орто ӱредӱлӱ школ;
- эмчилик;
- культураныҥ байзыҥы;
- библиотека;
- стадион;
- магазин;
- пилорама;
- пекарня;
- ашкана;
- турбаза.
Экономиказы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы ла соок тумчукту мал азыраары. Агаш белетеери. Туризм.
Кереестер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тӱӱкилик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1985 ј. Тракта ором, 36а)[14][15];
- Граждан јууда корогондордыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (Трафимовтыҥ оромы, 6а)[14][15].
Ар-бӱткендик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Чаптыган туу (1316)[16];
- Тоҥмок суу (1317)[16].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јарлу улузы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Каланаков Н. А. (1888—1960) — совет ӧйиндеги баштапкы алтай бичиктӧстиҥ авторы, баштамы класстарда кычырар бичиктердиҥ тургузаачызы, ӱлгерчи, поэт, прозаик, драматург ла кӧчӱреечи болгон.
- Ойноткинова Ю.М. (07.11.1933) — Улалуда педучилищеде (1955), ГАГПИ-де ӱренген (1975).[17]. РСФСР-дыҥ нерелӱ ӱредӱчизи (1972), СССР-дыҥ јондык ӱредӱчизи (1982), кӧп тоолу кайралдар алган, оныҥ портреди Москвада ВДНХ-да ла ӱредӱликтиҥ Министерствозыныҥ галереязында кӧрӱде болгон.
Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- ↑ 1,0 1,1 Паспаул
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Макошева А. А., Макошев А. П., Апенышева И. Н. Приложение 2: Список населенных пунктов Республики Алтай по переписям 1989 и 2002 гг. // Население Республики Алтай (системно-структурный анализ). — Горно-Алтайск: ГУ книжное издательство „Юч-Сюмер-Белуха“ Республики Алтай, 2007. (Электронная библиотека Горно-Алтайского государственного университета)
- ↑ Сайт «Чойский район».Традиции и обряды.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 . Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай . Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы . Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 14,0 14,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610035757. Архивировано 1610213696.
- ↑ 15,0 15,1 Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605363719. Архивировано јаҥар айдыҥ 4 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Главная награда для учителя – благодарность учеников | СТАТЬИ