Перейти к содержанию

Паспауул

Јурт
Паспауул
орустап Паспаул

51°56′15″ с. ш. 86°20′54″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Чоо
Јурт јеезе Паспауулдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1858
Баштапкы ады чыккан 1861
Бийиги 434[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы 1243[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 83 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649190
АТТК-ныҥ коды 84245840001
МТТК-ныҥ коды 84645440101
Номер в ГКГН 0154492
Паспауул (Россия)
Паспауул
Москва
Паспауул (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Паспауул (Алтай Республика)
Улалу
Паспауул
 Медиафайлдар Викискладта

Паспауул (орустап Паспаул ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чоо аймагында Паспауулдыҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Паспауул, Баспаул (орустап большой аул)[4].

Паспауул (орустап не ходи, парень)[4].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк келтейинде, Аба-Јыштыҥ ортозында, Албаган,Бактыган, Урчын деп сындардыҥ эдегинде, Кичӱ-Ыжы суу Паспауулдыҥ суузыла бириккенинде турат. Јурттыҥ јананда одор болотон јалаҥдар, кыра да, маала да салгадый јер, агаш бӱркеген јалаҥдар, састу да јерлер бар. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 434 метрге бийик[1].

Климады орто-континентал. Кыска, серӱӱн ле чыкту јай, кыш узун, јаан карлу, кӱрттерлӱ. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,5 °С, эҥ изӱ кӱнде +36 °С, эҥ соок кӱнде −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы ла калганчы соок тӱшкен кӱндер 05.06/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы 94, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 836 мм, салкынныҥ тӱргени 1,3 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 10,3 (тӱргени 15 м/с тыҥ).

Чоо аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[5], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик ле камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» база кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан, кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[6].

Тайга, кырлары туйук кара агашла туй ӧзӱп калган, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак агаштар ӧзӧт. Суујакалай тал, чиби, јодро, беле, толоно, каргана, чычыргана[6]. Тайганыҥ аш-тузы кижиге тузалу. Эрте јаста калба ла кӧжнӧ ӧзӱп, витаминдерле јеткилдейт. Јайыла мешке, јиилек: уй-кӧс, тожла, јерјиилек, койјиилек, торбос, карагат, кызылгат, тийиҥгат, тайа деп једим, кӱскиде дезе мӧштиҥ кузугы тынар-тындуларды азырап, кышка азык болот. Јӱзӱн эндемик ӧзӱмдер, эм ӧлӧҥдӧр: алтын тазыл, кызыл тазыл, јыдунак[6].

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 20 ором: Јараттай, Сӱӱнчилӱ, Олјондо, Ыжыныҥ, Карлаголдыҥ, Мӧштӱ, Агашту, Јалаҥду, Јииттердиҥ, Почтаныҥ, суулу, Совхозтыҥ, Трактыҥ, Трофимовтыҥ, Школдыҥ. Кош оромдор: Јажыл, Кӱнет, Карагайлу, Трофимовтыҥ, Школдыҥ.

Паспауул јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Паспауул 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Чоо 0 км
Республикан тӧс кала Улалу 50 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 150 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3800 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) 60 км

Јурт 1858 јылда тӧзӧлгӧн[7]. Л.П.Потаповтыҥ бичигениле, тубалар 19 чактыҥ 80-чи јылдарында Улалуда, Сайдыста, Чамалда, Паспауулда, Ыныргыда, Учак-Ыжы сууны јакалай јуртаган. Бу улус Южский (Јӱсский) волостьтоҥ таркаган. Кӧп тоолу сӧӧк комдоштор Кебезен, Ыныргы, Паспауул, Чопош, Ыжы, Кӱзе, Толон јурттарда јаткан, ого коштой Алтын-Кӧлди јараттай[8].


Эл-јонныҥ тоозы
2010[9]2011[10]2012[10]2013[10]2014[11]2015[12]2016[2]
1160116111891205122812211243

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1225 кижи болгон, олордыҥ 83 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[13].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • Н.У.Улагашевтиҥ мемориал-музеи, Алтай Республиканыҥ
    Национал музеиниҥ филиалы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • эмчилик;
  • культураныҥ байзыҥы;
  • библиотека;
  • стадион;
  • магазин;
  • пилорама;
  • пекарня;
  • ашкана;
  • турбаза.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы ла соок тумчукту мал азыраары. Агаш белетеери. Туризм.

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1985 ј. Тракта ором, 36а)[14][15];
  • Граждан јууда корогондордыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (Трафимовтыҥ оромы, 6а)[14][15].

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Каланаков Н. А. (1888—1960) — совет ӧйиндеги баштапкы алтай бичиктӧстиҥ авторы, баштамы класстарда кычырар бичиктердиҥ тургузаачызы, ӱлгерчи, поэт, прозаик, драматург ла кӧчӱреечи болгон.
  • Ойноткинова Ю.М. (07.11.1933) — Улалуда педучилищеде (1955), ГАГПИ-де ӱренген (1975).[17]. РСФСР-дыҥ нерелӱ ӱредӱчизи (1972), СССР-дыҥ јондык ӱредӱчизи (1982), кӧп тоолу кайралдар алган, оныҥ портреди Москвада ВДНХ-да ла ӱредӱликтиҥ Министерствозыныҥ галереязында кӧрӱде болгон.
  1. 1,0 1,1 Паспаул
  2. 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  6. 6,0 6,1 6,2 Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  7. Макошева А. А., Макошев А. П., Апенышева И. Н. Приложение 2: Список населенных пунктов Республики Алтай по переписям 1989 и 2002 гг. // Население Республики Алтай (системно-структурный анализ). — Горно-Алтайск: ГУ книжное издательство „Юч-Сюмер-Белуха“ Республики Алтай, 2007. (Электронная библиотека Горно-Алтайского государственного университета)
  8. Сайт «Чойский район».Традиции и обряды.
  9. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  11. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  12. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  13. Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  14. 14,0 14,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610035757. Архивировано 1610213696.
  15. 15,0 15,1 Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605363719. Архивировано јаҥар айдыҥ 4 кӱни, 8406 јыл.
  16. 16,0 16,1 16,2 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  17. Главная награда для учителя – благодарность учеников | СТАТЬИ