Шодоев, Иван Васильевич
| Шодоев Иван Васильевич | |
|---|---|
| Чыккан ӧйи | сыгын айдыҥ 25 кӱни 1914 |
| Чыккан јери | |
| Божогон ӧйи | јаҥар ай 2006[1] (92 јаш) |
| Ороон | |
| Иш-тоштыҥ бӱдӱми |
прозаик, ӱлгерчи, детский писатель, журналист, главный редактор |
| Кайралдары ла премиялары |
   |
.svg){kind=small}
Ива́н Васи́льевич Шодо́ев (сыгын айдыҥ 25 кӱни 1914 ― јаҥар ай 2006) ― алтай бичиичи, журналист, тӱӱкичи, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветераны, СССР-диҥ журналисттер Биригӱзиниҥ турчызы (1957), СССР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (1969), Алтай Республиканыҥ калыгыныҥ бичиичизи (2004). Сӧӧги ― иркит.
Биографиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Иван Васильевич Шодоев[2] сыгын айдыҥ 25-чи кӱнинде 1914 јылда Кан-Оозыда Ойбок деп ӧзӧктӧ чыккан.
Билези[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Иван Васильевич эки-јаҥыс атту, эки јаҥыс уйлу јокту биледе ӧскӧн. Адазы, Василий Антонович, ады-јарлу темир сулачы, тура тудаачы, агашла узанарында ус кижи болгон. Энези, Темеш (Пелагея), тере ужап, киис базып, кийим кӧктӧӧр ус болгон.
Олор крестке тӱшкен алтайлар болгон, је ого улай ӧбӧкӧлӧриниҥ јаҥын јаҥданып тургылаган. Билезинде он бир кижи болгон. Адазы, јоктулардыҥ комитединиҥ баштапкы председатели, Кан-Оозындагы јурт советтиҥ, баштапкы коммунаныҥ, кийнинде «Экинчи бешјылдык» (орустап «Вторая пятилетка») деп колхоз тӧзӧлӧрдӧ, оныҥ председатели болгон. Адазыныҥ јондык иште эрчимдӱ болгоны уулыныҥ кӧрӱм-шӱӱлтезине камаанын јетирген.
Јӱрӱмдик јолы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јӱрӱмге јаан јолын 14 јаштуда базарда неме кемјиир иштеҥ баштаган. «Мениҥ јӱрӱмим»(«Мною пройденный путь») деп, эске алыныштарынаҥ Иван Васильевич бичийт, базар коркышту јаан болгон, садуга јууктай аймактардаҥ, Алтай крайдаҥ, Моҥгол ло Кыдат јерлердеҥ којойымдар келип садыжатан деп.
Баштамы школды божодып, кийинде, 1930-чы јылдардыҥ баштапкызында Ойрот-Турадагы совпарт школдо јиитерле иштейтен курстар ӧткӧн. Оноҥ Кан-Оозыныҥ райком комсомолыныҥ аппарадында, октябрят, пионер ле комсомол организацияларды тӧзӧӧриниҥ инструкторы болгон. 1934 јылда ВКП(б)-га кирерде јадарда, оныҥ адазы актарга болушкан дейле, оны албай, ВЛКСМныҥ инструкторынаҥ јайладып ийген. Бир айдаҥ оны Јабагандагы «Јылкычы» деп газеттиҥ кӧчӱреечизи болуп тургаскандар. Ол ӧйдӧ эки ле кижи (редактор ло кӧчӱреечи) бир канча газеттиҥ экземплярларын чыгарып туратан.
Јаскыда 1935 јылда комсомолдыҥ јол-јорыкка берген тап-эрикле (путевказыла), Одесса калада ЦК ВЛКСМ-ныҥ јарымјылдык курстарына аткарылган, деткомкыймыгуныҥ Бастырасоюзный школын божоткон.
Черӱ[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Кӱскиде 1936 јылда Рабоче-крестьян Кызыл Черӱниҥ рядтарына алдырткан. Черӱниҥ јылдарын Уссурийск калада, Краснознаменный кавалерийский полкта, јерлежи Ч. К. Кыдрашевле кожо ӧткӱрген.
Черӱниҥ кийнинеҥ кӧп тиражту газеттиҥ редакторы болгон, кӱӱк айдыҥ 1939 јылынаҥ ала јаан изӱ айдыҥ 1941 јылдарында «Ойроттыҥ комсомолы» деп газеттиҥ редакциязында иштеген, оноҥ «Кызыл Ойрот» эмдиги ӧйдӧ «Алтайдыҥ Чолмоны».
Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јаан изӱ айдыҥ 1941 јылынаҥ ала 1946 јылдыҥ јаан изӱ айына јетире Иван Васильевич Ада Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан. Тӱштӱк-Кӱнбадыш фронттыҥ аҥылу Сибир-Омск кавалерийский дивизиянда болгон. Јаан изӱ айдыҥ 1941 јылынаҥ взводтыҥ командири болгон, «Кызыл Чолмон (Красная Звезда)» деп орденди 1942 јылда јайгыда, Сталинградта алган, Курсктагы јуу-согуштыҥ туружаачызы. Донбасста, Сталинградта, Орловско-Курский дугада турушкан, шыркаладып, госпитальда јадып, ойто ло оноҥ ары јуулашкан. Оныҥ эдинде ле сӧӧк-тайагында 17 осколоктор артып калган. 1943 јылда кӱчӱрген айда ВКП(б)-ныҥ рядтарына алынган. «Ада-Тӧрӧл учун јууныҥ I степень» ордениле кайралдаткан. Јуу божогон кийнинде, 1946 јылдыҥ јаан изӱ айында гвардии старший лейтенант Шодоев тӧрӧлине јанып келген.
Јууныҥ кийнинде[тӱзедер | кодты тӱзедер]
1946 јылда келеле, Кан-Оозындагы партияныҥ райкомында пропаганда ла агитация эдер отделдиҥ башкараачызы, кийнинде ВКП(б)-ныҥ секретари болуп иштеген. 1947 јылда Иван Васильевичти Ойрот-Турага «Кызыл Ойрот» газеттиҥ кӧчӱреечизиниҥ ижине алдырткан. 1954—1955 jj. Улаган аймактагы райисполкомныҥ председатели болуп тургузылган. 1955 јылда «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баш редакторына тургузылып, амыралтага чыкканча бу иште иштеген. Баш редактор болуп, журналисттердиҥ кӧрӱмјилӱ плеядазын ӧскӱрген.
- 1957 јылда И. В. Шодоев СССР-диҥ журналистер Биригӱзиниҥ туружаачызы.
- 1969 јылда РСФСР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ туружаачызы
- 1971 јылда журналистер Биригӱзиниҥ III съездыныҥ делегады болуп чыккан, 1975 јылда бичиичилердиҥ Биригӱзиниҥ IV съездына.
Ол кӧп катап район ло областной Советтиҥ депутады болуп чыккан, он јети јыл областной газетиҥ редакциязыныҥ журналистердиҥ организациязыныҥ секретари болуп иштеген.
Бичиичи-фронтовик јуудагы ла ижиндеги једимдери учун тӧрт орден ле он јети медальдарла кайралдаткан.
1987 јылда, узак ла јамылу бичиичи ле журналист ижи учун, Алтай Республиканыҥ ла каланыҥ эл-јондык иштери учун, «Горно-Алтайсктыҥ кӱндӱлӱ кижизи» деп ат адалган.
Иван Васильевич Шодоев јаҥар айда 2006 јылда јада калган. 1933 јылда аймактыҥ газеттеринде болгон. Оныҥ баштапкы балдарга чыккан чӱмдемелдерлӱ бичиги «Койонок»[3] 1958 јылда чыккан. Ээчиде јылдарда ӧскӧ дӧ бичиктер чыгып баштайт ол ортодо эки роман ла канчада повесть. Анчада ла чӧрчӧк «Ак-Боро атту Алтын-Сӱме баатыр» (1959), тӱӱкилик повесть «Ирбизек» (1964)[4], романдар «Кызалаҥду јылдар» (1967)[5], «Таҥ алдында» (1972), «Ӧлӱмди јеҥип» (1981), «Кемлейдиҥ эрјинези» (1987), «Качук» (1989)[6], «Ӧткӧн јолымнаҥ» (1995).
Иван Васильевич алтай тӱӱкилик прозаныҥ баштаачызы болуп јат.
Эҥ јаан тӱӱкилик роман «Кызалаҥду јылдар» (орустап «Трудные годы») тӧрт катап чыккан (1973, 1984, 1999, 2019 јылдарда). Јеҥил ле бай литературный тилле ол алтай калыктыҥ кӱч ӧйин кӧргӱскен. Романныҥ тӧзӧлгӧзинде — XVII чакта алтай калык кыдаттардыҥ олјолоп келгенине удурлашканы керегинде.
Экинчи роман «Таҥ алдында» (орустап «Перед рассветом») Туулу Алтайдагы Граждан јуу ла Совет јаҥныҥ тургузылганы керегинде. Јууга учурлалган эки повесть: «Ӧлӱмди јеҥип» (автобиографиялык), «Солдаттыҥ јолдоры». Повесть «Кемлейдиҥ эрјинези» — Социал Иштиҥ Геройы, Тоедов Јелмек Тоедовичке учурлалган. Повесть «Качук» (орустап «Катерина») — сӱӱген эжине ле эш-нӧкӧрине Екатерина Григорьевнага учурлалган.
Кайралдары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- «Кызыл Чолмон» орден;
- «Знак Почёта» эки орден;
- «Орден Отечественной войны I степени» (1985)[7];
- Горно-Алтайсктыҥ кӱндӱлӱ кижизи (1987);
- Алтай Республиканыҥ калыгыныҥ бичиичизи (орустап “Народный писатель Республики Алтай“) (2004)[8].
Кереес[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- 2011 јылда Мӧндӱр-Сокконныҥ орто ӱредӱлӱ школы ла Кан-Оозында краеведческий музей И. В. Шодоевтиҥ адыла адалган.
- 2002 јылдаҥ ала Мӧндӱр-Сокконныҥ ороомдорыныҥ бирӱзи Шодоевтиҥ адыла адалат.
- Мӧндӱр-Соккон јурттыҥ Јеҥӱге учурлалган паркында оныҥ барельеф-кереези бар.
Библиографиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Койонок: куучындар, ӱлгерлер ле кожоҥдор / ред. Л. В. Кокышев. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1958. — 19 с.
- Ирбизек: повесть. — Горно-Алтайск: Туулу Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возы, 1964. — 40 с.
- Кызалаҥду јылдар: роман. — Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичиктер чыгарар издательствозыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1967. — 198 с.
- Качук: повесть. — Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичик чыгартузыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1989. — 112 с.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- ↑ Звезда Алтая — 1922.
- ↑ Писатели Горного Алтая: библиографичесский словарь / сост. С. В. Моможокова, Э. П. Чинина, М. М. Алушкина, А. В. Бобокова; БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова». — Горно-Алтайск: БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова», 2019. — С. 93-95.
- ↑ Койонок: куучындар, ӱлгерлер ле кожоҥдор / ред. Л. В. Кокышев. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1958. — 19 с.
- ↑ Ирбизек: повесть. — Горно-Алтайск: Туулу Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возы, 1964. — 40 с.
- ↑ Кызалаҥду јылдар: роман. — Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичиктер чыгарар издательствозыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1967. — 198 с.
- ↑ Качук: повесть. — Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичик чыгартузыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1989. — 112 с.
- ↑ Центральный архив Министерства обороны Российской Федерации, Юбилейная награда Ивана Шодоева
- ↑ Указ Главы Республики Алтай, Председателя Правительства Республики Алтай от 17.08.2004 N 103-У «О награждении государственными наградами Республики Алтай»
Литература[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Кто есть кто в республике Алтай. Выпуск первый. Горно-Алтайск. ИП «Альтернатива». 1997. — С. 260—261.
- Шутина Т. К. / И. В. Шодоевтиҥ јӱрӱми — албатыныҥ тӱӱкилик јолы
- Писатели Горного Алтая: библиографичесский словарь / сост. С. В. Моможокова, Э. П. Чинина, М. М. Алушкина, А. В. Бобокова; БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова». — Горно-Алтайск: БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова», 2019. — С. 93—96.