Мӧндӱр-Соккон
Јурт | |
Мӧндӱр-Соккон | |
---|---|
орустап Мендур-Соккон | |
50°47′38″ с. ш. 84°48′37″ в. д.HGЯO | |
Эл-тергее | Россия |
Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
Муниципал аймак | Кан-Оозы |
Јурт јеезе | Мӧндӱр-Сокконныҥ |
Тӱӱкизи ле географиязы | |
Бийиги | 1172[1] м |
Климады | орто-континентал |
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
Эл-јонныҥ тоозы | |
Эл-јонныҥ тоозы | ↗689[2] кижи (2021) |
Ук-калыктар | алтайлар 98 %[3] |
Окылу тил | алтай, орус |
Тоолорлу идентификаторлор | |
Телефонныҥ коды | +7 38841 |
Почтаныҥ индекси | 649457 |
АТТК-ныҥ коды | 84235850001 |
МТТК-ныҥ коды | 84635450101 |
Номер в ГКГН | 0154366 |
|
|
Медиафайлдар Викискладта |
Мӧндӱр-Соккон (орустап Мендур-Соккон) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Мӧндӱр-Сокконныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
Этимологиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Мӧндӱр-Соккон орустап град ударил, градом битый[4].
Физико-географиялык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Географиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ ле Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, Чарыштыҥ суузына Мӧндӱр-Сокконныҥ суузы киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1172 метрге бийик[1].
Климады
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Климады орто-континентал. Соок, узун кыш, кыска јай. Тыҥ ла деген соок −40 °С. Кыштыҥ чаган айында орто температура −21 °С, јайдыҥ јаан изӱ айыныҥ орто изӱзи: +15 °С. Тыҥ, ӧткӱн салкындар јааган карды ӱзе учура берет, ортојылдык кеми 4,5 м/с. Јут-чыктыҥ кеми јыл ичинде: 450—500 мм.
Аҥ-куштары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тайгалары аҥдык, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, койон, какай да бар. Тооргыныҥ тоозы Алтайда кезем астаганыла оны «Кызыл бичикке» кийдирген[5]. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа,јелечи ла о.ӧ. Алтай республиканыҥ ″Кызыл бичикке″ кирген куштары: ала ылаачын (орустап балобан), боро ылаачын (орустап кречет ), мечиртке (орустап сова), ылаачын (орустап сапсан)[6].
Ӧзӱмдери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны тыт-чет агаш. Суујакалай мында чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт[7]. Јалаҥ актарда јерјиилек, аралда, аркада тийиҥкат, бороҥот, уйкӧс, тайабаш таркаган. Кӧп ӧзӱмдер чек јоголорго јеткен учун ″Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине″ кирген. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр[8].
Јери ле јолдоры
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурттыҥ текши јери 137 га[9]. Мӧндӱр-Соккон сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 2 км 333 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 568 м[10].
Јуртта 9 ором: Јажыл, Аладяковтын, Казаковтын Т. Т., Кестелеванын Б. И., Кокшуновтын Ш., Кокышевтин Л. В., Шодоевтин И. В., Чарыштын[11]. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 8,63[9].
«Чаргы — Беш-Ӧзӧк — Кан-Оозы — Талду — Карагай- Казахстанныҥ кыйузы» кыйузында (идентификационный темдеги 84К-121[12], узуны 257,600 км) деп регионал учурлу кӧӧлик јолло Кӧксу-Оозы јаар барза, Кан-Оозынаҥ ары 10 км ӧдӧлӧ, оҥ јаныдӧӧн айрылчык јол «Мӧндӱр-Сокконго айрылчык јол» (идентификационный темдеги 84К-66[13], узуны 7,409 км)[14].
Мӧндӱр-Сокконго једерге ӱч јол бар: Улалу — Чаргы — Чакырдыҥ боочызы — Кан-Оозы — Мӧндӱр-Соккон; Улалу — Шабалин — Себиниҥ боочызы — Нефтебаза — Јоло — Јабаганныҥ боочызы — Кан-Оозы — Мӧндӱр-Соккон; Алтай кырайдаҥ келзе, Јаш-Тура — Солонешный — Чаргы-Оозы — Келейдиҥ боочызы — Кан-Оозы — Мӧндӱр-Соккон.
Мӧндӱр-Соккон јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | ||
Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы | 21 км | |
Республикан тӧс кала Улалу | 230 км | |
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 280 км, 310 км | |
Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км | |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 150 км | |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 130 км |
Тӱӱкизи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. ФСБ-ныҥ јасагы (16.06.2006) аайынча мында погранзона темдектелген.
Эл-јон
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Эл-јонныҥ тоозы | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
2010[15] | 2011[16] | 2012[17] | 2013[18] | 2014[19] | 2015[20] | 2016[21] | 2017[22] | 2018[23] | 2019[24] | 2020[25] | 2021[2] |
719 | ↘718 | ↘708 | ↘702 | ↘700 | ↘699 | ↘686 | ↗706 | ↗710 | ↘689 | ↘681 | ↗689 |
Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.
Ук-калыктары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 811 кижи болгон, олордыҥ 98 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Инфраструктуразы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- эмчилик;
- библиотека;
- алтай тӱӱки ле культураныҥ музеи;
- јурттыҥ клубы;
- стадион;
- почта;
- магазин.
Экономиказы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Производстволык јаан ээлемдер јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.
Мӱргӱӱлдиҥ јерлери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Тагыл
Мӧндӱр-Соккон јуртка јетпей, Јада-Таш бар, албатын байлап јурген јери.
Кереестер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тӱӱкилик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Археологиялык
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Ташта јурамалдар (1409, 1376)[28];
- Јебрен корумдар (1379, 1380, 1381, 1382)[28];
- Мӧҥкӱсалгыштар (1419, 1455, 1378, 1383, 1384)[28];
- Кайа (орустап стела) (1417)[28];
- Јебрен тӱрк руникалык бичик (1410—1416)[28];
- Куй таш,јебрен јурт (1474, 1418,)[28];ы
- Кӱрее-Таш, Шибеленген јер, (орустап крепость) (1395)[28];
- Амыр-Санааныҥ шибеези, Тогай деп кыр (1371)[28];
- Археологиялык комплекс (1377)[28].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[28].
Ар-бӱткендик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Байлу туу Тогай;
- Аржан суу (1375)[28].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[28].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јарлу улузы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Шодоев И. В. (1914—2006) — бичиичи, журналист, тӱӱкичи, анайда ок Алтай Республиканыҥ албатызыныҥ бичиичизи[29].
- Казаков Т. Т. (1923 —) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, 507-чи Кишиневский истребительно-противотанковый артиллерийский полктыҥ наводчиги (Белорусский фронт), младший сержант.
Совет Союзтын Геройы[30].
- Кестелова Б. И. (1917 — 26.06.1967) — чабан, Кан-Оозы аймактыҥ «Ленинский наказ» деп колхозтыҥ Горно-Алтайский автоном областьтыҥ. Социштин Геройы (Герой Социалистического Труда) (1960)[31].
Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- ↑ 1,0 1,1 Мендур-Соккон
- ↑ 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ 9,0 9,1 Генеральный план муниципального образования Мендур-Сокконское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 3953. Архивировано 1610204036.
- ↑ Карта села Мендур-соккон.
- ↑ Республики Алтай с улицами и номерами домов.
- ↑ Региональная трасса 84К-121
- ↑ Региональная трасса 84К-63
- ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 . Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай . Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) . Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы . Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 5214. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605303155. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 28,00 28,01 28,02 28,03 28,04 28,05 28,06 28,07 28,08 28,09 28,10 28,11 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Шодоев И. В.[1]
- ↑ Казаков Т. Т.[2]
- ↑ Кестелова Б. И.[3]