Алтай Республика

Википедия сайттаҥ
Перейти к навигации Перейти к поиску
Россия Федерацияныҥ субъекты
Алтай Республика

орустап Республика Алтай

казахтап Алтай Республикасы
Сказка,Мечта,Красавица.jpg
Мааны Кебедел[d]
Мааны Кебедел[d]
Алтай Республиканыҥ мак кожоҥы
50°55′ с. ш. 86°55′ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Входит в
Тӧс јурт Улалу
Башчы Олег Хорохордин
Председатель государственного собрания — Эл Курултай Артур Кохоев
Тӱӱкизи ле географиязы
Текши јери
  • 92 903 квадратный километр
Ойдиҥ поязы MSK+4 (UTC+7)
Јаан кала Улалу
Экономика
ВРП Ӱлекер:ВРП млрд руб. (Ӱлекер:ВРП)
 • место 84 jep
 • на душу населения Ӱлекер:ВРП НДН тыс. руб.
Эл-јон
Эл-јонныҥ тоозы

↗220 954[1] кижи (2021)

Эл-јонныҥ ныктазы 2,38 кижи/км²
Окылу тилдер орус, алтай (тергеениҥ)[2]
казах[3]
Тоолорлу идентификаторлор
Код ISO 3166-2 RU-AL
АТТК коды 84
Код субъекта РФ 04
МТТК-ныҥ коды 84000000
Официальный сайт
Алтай Республика на карте
Награды Ленинниҥ ордени Ӱлекер:Орден Дружбы народов
Commons-logo.svg Медиафайлдар Викискладта

Алтай Республика (орустап Республика Алтай), Туулу Алтай (орустап Горный Алтай) — Россия Федерацияга кирип турган республика. Россия Федерацияныҥ субъекты, Сибир федерал округка кирип јат[4][5]. Алтай Республика Азияныҥ тал ортозында, Сибирдиҥ тайгалары, казак чӧлдор лӧ монголдыҥ куру чӧлдӧриниҥ бириккенинде турат. Тӱндӱкте Алтай кырайла, тӱндӱк-кӱнчыгышта Кемеров областьла, кӱнчыгышта Хакас Республикала, Тыва Республикала, тӱштӱкте Калка-Монгол ло Кыдат ороондорло кыйулажат, тӱштӱк-кӱнбадышта Казакстанла. Тӧс калазы — Улалу (Горно-Алтайск). 1922 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 1 кӱнинде Ойрат автоном область тӧзӧлгӧн. 1932 јылдаҥ ала Ойрот автоном область, 1948 јылдаҥ ала Горно-Алтайская автономная область, 1990 јылда ӱлӱрген айдыҥ 25-чи кӱнинде Горно-Алтайская ССР деп солынган. 1992 јылдыҥ кочкор айында Республика Горный Алтай боло берген, 1992 јылдыҥ кӱӱк айында Алтай Республика болот, бӱгӱнге јетире. Тергеелик тилдер: орус ла алтай. Эл-јон 220 181 кижи (2020). Текши јери..кв.км.

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтайда баштапкы јурттар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Оҥдой аймакта Карагол-Оозында многослойный палеолит стоянкада археологиялык ла палеонтологиялык материалдар «второй половиной среднего плейстоцена (282—133 тыс. л. н.» деп ӧйдӧ болгонын керелейт. Кара-Боомдо промышленность, индустрия вариант верхнего плейстоцена (120—50 тыс. л. н.) деп ӧйгӧ келижет, а Карагол-Оозы индустрия — верхнему палеолиту (50—40 муҥ јыл кайра)[6].

«Кара-Боомдо» многослойная стоянка Урсул 77—33 муҥ јыл кайра ӧйдиҥ деп чотолот. Позднепалеолитический јердиҥ каттарында (слоёв) (Деревянко айтканыла) эдимдер: многочисленные ретушированные пластины с выемками, разнообразные скребки и резцыбаза бу ӧйдиҥ. Позднепалеолитический јердиҥ каттары («радиоуглеродными методами датирования») 40—30 муҥ јылдар кайра деп јартайт[7]. Кичӱ-Јламанныҥ куй тажы сууныҥ сол јарадында, јурттаҥ 12 километр ырагында, 38,5 муҥ јыл кайра улус јуртаган јер болгон (калибровка јокко: 33,3 муҥ јыл)[8]. «Тыткескен-8» деп стоянка ӱстӱги палеолиттиҥ ӧйине келижет[9]. «Улалинка» деп алтыгыпалеолитическ стоянкада тапкан артефакттарды, Окладников ло Деревянко тудунар-кабынар эдимдер деп шиҥдеген, је ол ондый эмес, ол геофакттар, кижи этпеген немелер[10][11].

Тӱштӱк Сибирде баштапкы тергеелер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

VIII чак ј. э. озо — II чактарда ј. э. озо Алтайда (Индоарийские миграции) скифтер-пазырык улузы јуртаган, алтай аҥ-кушту стиль тапкандар[12][13]. Эмдиги ӧйдӧ тургун улустыҥ кеендигинде јебреннеҥ арткан бу стильдиҥ элементтери бары алтай калыктар бастыра јебрен евразий материкте калыктарла колбулу болгонын керелейт.

Баштапкы каандык-тергее Тӱштӱк Сибирде IV чак ј. э.озо — III чак ј. э.озо табылган. Јебрен кыдат бичиктерде мында јаткан улусты олор динлиндер деп адап турган (кыдаттап 丁零 ), тергеени дезе — Динлин-го (丁零国) деп бичиген. Динлиндер Байкалдыҥ кӱнбадыш јарадында тургандар.

201 јыл ј. э. озо Динлин-го тергее было хуннуныҥ черӱлериле оодо согулган (кыдаттап 匈奴 сюнну) јебрен кӧчкин калык, 220 јыл ј. э. озо, II век ј. э. јетире Кыдат тергеенеҥ тӱндӱктей чӧлдӧрдӧ јаткан. Олордоҥ коруланып кыдаттар Улу кыдат стенезин туткан. Хуннулар улай ла кыдат империяла Хань (династия) јуулажып турган, кӧчкин калыктар бирге бириккен. Хуннулар Европага једип, угрларла колышкан,јаҥы калык бӱткен, Европ оны гунны деп адаган[14]. Монгол билимчилер хуннуларды протомонгол дежет[15]Ӱлекер:Уточнить ссылку. Динлин-го тергеени хуннулар јеҥген кийнинде Хакас-Минусинский котловинага тӱрк тилдӱ Энесай кыргыстары јуулган.. VI чакта ј. э. прототюрктер Орто Азияныҥ јерине јайылган[12][13]. Гунно-сармат ӧй регионныҥ тӱӱкизи III чак ј. э. озо башталган. VI—VII чактарда кыргыстар тайгада калыктарла кожо јакалай тергее болгон, башчызы — Эльтебер. Алдындагы хуннулардыҥ јери монгол тилдӱ калыкка Сяньбиге кӧчкӧн. IV—VI чактарда эмдиги Алтай Республиканыҥ јери монгол тилдӱ Жужан каандык болгон (330—555)[15]. Орто Азияныҥ ээлери болуп VI чакта гунндардыҥ, алтайлардыҥ јебрен ӧбӧкӧлӧри болгон — «тюркюты», олор Улу тӱрк каандык боло берген. IX чакта чӧлдиҥ јуучыл империязы бажында каанду, тартыжуларда болгон. 840 јылда бу тергее Уйгурский каандыкты јоголткон (745—847), Тувага јетире бийлеген, је Хакас јери Кыргыс каандыктыҥ тӧс јери болгон. Уйгурларды истежип, кыргыстар Иртыш ла Амурга јеткен, Кӱнчыгыш Туркестанныҥ оазистерине барган. Кыргыстар тергеениҥ башкарузын јуучыл ла администрациялык башчыларла јеткилдеген. Олор династиялар болуп, Кыдаттыҥ ла ӧскӧ дӧ коштой каандарла тӧрӧӧн болуп колбу тудатан. Кату тартыжуда тӱрк, уйгур, кыргыс каандыктар багынбаска XIII чакка јетире тартыжып, алдынаҥ бойы болорын учун Саян-Алтайды айланган. Кыргыстар эки јара бӧлинген: 1) Ӱстӱги ле Орто Енисей; 2) Алтай ла Иртыш. Кийнинде Тянь-Шаньныҥ ла Енисейдиҥ кыргыстары ыраашкан. Наймандар Монгол јериниҥ кӱчтӱ деген кӧчкӱн калыктарыныҥ бирӱзи болгон. Олордыҥ јери (Аристов Николай Александрович) Аристовтыҥ шиҥдегениле , Тамир-Гол суунаҥ ала Орхон ло Иртышка јетире болгон. Наймандардыҥ тергеези керейлердиҥ јеринеҥ кӱнбадыштай болгон, эмдиги кӱнбадыш Монголия, Алтай Республиканыҥ тӱштӱк јаны ла кӱнчыгыш Казахстан[16]. 1206 јылдарда эмдиги Алтай Республика Улу Монгол империяга кирген. XIV чакта — Монгол империя башка тергеелер болуп бӧлӱнген. 1758 јылга јетире Алтай Республиканыҥ јери Тӱндӱк Юань ла Джунгар каандыкта болгон.

Алтай — тӱрк тилдердиҥ тӧрӧли[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтай тӱрк тилдердиҥ билезиниҥ јебрен тӧрӧли деп кезик билимчилер чотойт.[17], је лингвист билимчилер тӱрк тилдердиҥ классификациязын эдерде, бир шӱӱлтеге келгелек.[18] Мынаҥ улам, языкознание деп билимде «Алтайская семья языков» деп термин табылган (бери, бу билим теория аайынча тӱрк тилдер, монгол тилдер, тунгусо-маньчжурский тилдер кирип јат. Кезикте јопон-рюкюский тилдер ле корей тилдер кирет деп тыҥ таркабаган шӱӱлте бар[19]). Јарт эместер бар учун, телекейлик билимде алтаистика деп ууламјы табылган[20] Алтайдыҥ геополитикалык јери Евразияныҥ ортозында болордо, башка-башка тӱӱкилик эпохаларда јӱзӱн-јӱӱр этностор ло культуралар бириккен јер болгон.[21]

Орус период[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтай Республика Россия тергеезине киргениниҥ 200 јылдыгына учурлаган кереес мемориал бичик Алтай узак ӧйгӧ Джунгар каандыкка кирген. Алтайга келген баштапкы орустар алтайларды ак калмыктар дежетен. Джунгарлардыҥ каандыгында алтайлар, телеҥиттер ле телеуттар 1756 јылга јетире болгон, оноҥ Джунгар каандык јоголордо, Арасей империяга бойыныҥ кӱӱниле келип кирген. Алтайларга кӧрӧ тӱндӱк калыктар: кумандылар, тубалар, челкандулар Арасейге бир канча озо кожулган. 1824 јылда телеуттар јаткан Улалу јуртка баштапкы орус кӧчкӱндер келип јуртай берген. Мында Алтайский духовный миссия иштеп баштаган. 1831 јылда Улалуда миссионерлер ле священнослужительдер јуулыжатан стан болгон. јада тура бого Јаш-Туранаҥ којойымдар кӧчӱп келген. Улалу бир ле канча ӧйгӧ јаанап ӧскӧн, ол тушта ол Јаш-Тура уездтиҥ Том-Тура губернияныҥ калазы болгон.

Совет ӧй[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1918 јылдыҥ кочкор айында Улалуда совет крестьянских и солдатских депутатов тудулган. Советтиҥ баштапкы башкараачызы И. И. Некоряков болгон. 1918 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 14-чи кӱнинде Улалуны капитан Сатунинниҥ аквардейский отряды колго алган. 1918 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 30-чы кӱнинде Каракорум уезд тӧзӧлгӧн, тӧс јери Улалуда. Совет јаҥ власть была восстановлена 18 декабря 1919 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 18-чи кӱнинде ойто орныккан, Ф. И. Усольцевтиҥ партизан отряды јуртта турган.

Граждан јууныҥ кийнинде Ойрот автоном область тӧзӧлгӧн. ВЦИК-тиҥ 1922 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 2-чи кунинде чыккан декреди аайынча јаҥы областьтыҥ администрациялык тӧс јери Улалу јурт боло берген. Алты јыл ӧткӧн кийнинде ВЦИК-тиҥ XIII-чи Президиумыныҥ јӧби аайынча (протокол № 45) 1928 јылда кочкор айдыҥ 27-чи кӱнинде Улалуга каланыҥ статузы берилген.

1922 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-чи кӱнинде Алтай губернияда Ойрат автоном область (тӧс јери — Улалу) тӧзӧлгӧн . 1932 јылда тулаан айдыҥ 2-чи кӱнинде Ойрат АО ойто Ойрот автоном область болуп солунган (тӧс јери — Ойрот-Тура кала), 1948 јылда чаган айдыҥ 7-чи кӱнинде Горно-Алтай автоном область болуп ойто ло солунган. 1967 јылда область Она награждена орденом Ленинниҥ ордениле (1967), Эл-јондор ортодо Најылыктыҥ ордениле кайралдаткан (1972).

Эмдиги ӧй (1990 јылдаҥ ала)[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Горно-Алтайский автоном областьтыҥ статузы 1990 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 25 кӱнинде сувуренитет алып, статузы АССР болуп солунган. 1991 јылдыҥ јаан изӱ айдыҥ 3 кӱнинде РСФСР-дыҥ Ӱстӱги Соведи российский конституцияга тӱзедӱ эткен, Горно-Алтайский автоном областьты РСФСР-да Горно-Алтайский Советский Социалистический Республика. Бу тӱзедӱ РСФСР-дыҥ албаты депутуттарыныҥ съездинде кӧрӱлген.

1992 јылдыҥ кочкор айыныҥ 8-чи кӱнинде Горно-Алтайский ССР-дыҥ ӱстӱги Соведи јаҥы ат «Республика Горный Алтай» эдип јӧп чыгарган.

1992 јылда кандык айдыҥ 21-чи кӱнинде года Съезд народных депутатов Российский Федерацияныҥ депутаттарыныҥ Съезди Республика Горный Алтай керегинде РСФСР-дыҥ Конституциязана тӱзедӱ кийдирген. Тӱзедӱ 1992 јылда кӱӱк айдыҥ 16-чы кӱнинде "Российский газетте бичилип, кӱч алган.

1992 јылда Республика Алтайдыҥ Ӱстӱги Соведи Республика Горный Алтайдыҥ адын Республика Алтай деп солыыр деп јӧп чыгарган. Ол туштагы РФ-ныҥ Конституциязында бу бичилбеген болгон, республиканыҥ јаҥы ады јӱк РФ-ныҥ Конституциязында 1993 јылда бичилген.

Эмдиги ӧйдӧ республика бойы конституциялу, (1997 јылда јаан изӱ айдыҥ 7-чи кӱнинде алынган), Тергеелик символдорлу — мааны ла кебедел. Республикада тергеелик тилдер: алтай ла орус. Казак тил чук јаткан казактардыҥ окылу тили болот.

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Туулу Алтай (Алтай Республика) Азияныҥ тал ортозында, Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде турат. Алтай Республиканыҥ гран-кыйулары: тӱндӱк-кӱнбадыш јанынаҥ Алтай край, тӱштӱк-кӱнбадышта — Калка,Кытат ла Казакстан тергеелер, кӱнчыгышта — Тыва, Хакас тергеелер, тӱндӱк-кӱнчыгышта — Кемеров область. Республиканыҥ јери тӱндӱктеҥ тӱштӱк кыйуга јетире — 400 км, кӱнчыгыштаҥ кунбадыш кыйуга јетире − 360 км, Кытатла гран-кыйуныҥ узуны 40 км.

Туулу Алтай Сибирдиҥ тайгазыныҥ, казак чӧлдӧрдиҥ, калкалардыҥ куру-чӧлдӧриниҥ бириккен јерде, канча-канча тергеелердиҥ тушташканында, башка культуралык айалгалар ла ар-бӱткенниҥ сыраҥай башка бӧлӱктеринде турат деп айдарга јараар.

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Текши республикада орто-континентал климат, је тӱштӱк аймактарда климат кезем-континентал болгон учун, Кош-Агаш ла Улаган аймактарды Јакалай тӱндӱктиҥ ле Ырак кӱнчыгыштыҥ јерине тӱҥейлеген. Бу эки аймакта кыш эрте келип, сӱреен тыҥ сооктор, улай салкындар, кыска јайда тӱн ле тӱштиҥ температуралары сутканыҥ туркунына кезем солунып турат. Ортојылдык температура +5 °С. Чаган айда тыҥ ла деген соок +50..+60 °C га јуук тӱжет. Тӱндӱктей аймактарда јай (кичӱ изӱ ай — куран ай), кыш (кӱчӱрген ай — тулаан ай). Ортојылдык јуттыҥ кеми 100—1000 мм јетире. Кош-Агаш аймакты Јакалай тӱндӱктиҥ јерине тӱҥейлеген.

Рельеф[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Туулу Алтай Россияныҥ кырларлу региондорыныҥ бирӱзи. Бийик ле јаан сын-тайгалардыҥ ортозында суулардыҥ кызык ла тереҥ коолдоры, элбек ле јаан чӧл-јалаҥдары кӧп эмес : Чуйдыҥ, Курайдыҥ, Кан-Јабаганныҥ, Оймонныҥ. Алтайда эҥ бийик кыр Ӱч-Сӱмер (Белуха), бийиги 4506 м, Сибирдиҥ база эҥ бийик туузы болот. Суулары (водные ресурсы). [[Файл:Ukok Plateau 2.jpg|thumb|290px|Калгуты сууныҥ коолы, Табын-Богдо-Ола туу [[Файл:Ukok Ak-Alakha.jpg|thumb|290px|Ак-Алаканыҥ коолы, Канас деп боочы

Ӱкек — Алтай Республиканыҥ тӱштӱк јанында плоскогорье, Казахстан, Кыдат Республика, Монгол тергее ле Россия јеринде. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2200—2500 метрге бийик сӱреен јаан реликт тӱс јер (плато) ӱсти холмисто-западинный ла грядово-западинный плоскогорье, айландыра 500—600 метрге сын-тайгалар бийиктейт.

Айландыра туулардыҥ эҥ бийиги Куйтэн-Уул деп кыр, алдында ады монголдоп Найрамдал болгон, 4374,0 м. Бу Куйтэн-Уул туу Ӱч-Сӱмердиҥ (Белуха) кийнинде Алтайдыҥ кырларыныҥ экинчизи.

Ӱкектиҥ морфологиялык бӱдӱми плоскогорье эмезе нагорьеге келижет (географа А. Н. Рудойдаҥ айтканыла). Ӱкектиҥ јерин специальный эмес литературада «плато» де бичилет.

Суулар ла кӧлдӧр[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Туулу Алтайдыҥ база бир байлыгы ол суулар. 20 муҥ суу, узуны јаба 60 муҥ км-деҥ кӧп, 7 муҥ кӧлдиҥ текши ӱсти (площади) 700 км². Јаан ла деген суулары Кадын ла Ӧӧн (Бий, Бия), олор биригип Оп суу башталат, Сибирдиҥ эҥ јаан сууларыныҥ бирӱзи. Эҥ јаан кӧл — Алтын Кӧл (Тӧлӧстӧрдиҥ кӧли, Телецкое озеро), ӱсти − 230,8 км², эҥ тереҥ јери − 325 м, 40 км³ суу. Алтай Республиканыҥ јеринде тоҥбок суулар, эм аржандар кӧп

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Туулу Алтай сӱреен байлык ӧзӱмдерлӱ јер. 2 муҥ бӱдӱм ӧзӱмниҥ 200 бӱдӱми эндемиктер, Алтайдаҥ ӧскӧ кайда да ӧспӧйт. 40 бӱдӱм јиилектӱ агаш, кӧп сабазы — эм. 100 бӱдӱм эм ӧлӧҥ, фармацевтика тузаланат. Кӧп эндемик ӧзӱмдер «Кызыл бичикте»[22]. .

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

80 бӱдӱм — аҥдар, 300 — куштар (олордыҥ 250 бӱдӱми-кеткин), 44 бӱдӱм балык, 7 бӱдӱм јылан-бака. Кӱнбадыш Сибирде эҥ артык аҥдык јерлер Алтайда, аҥдаарга јараар 33 аҥ ла 34 куш. Ас тоолу аҥдар «Кызыл бичикте»[23].

Чуйда јерсилкиниш[тӱзедер | кодты тӱзедер]

2003 јылдыҥ куран айыныҥ 27-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ тӱштӱктей алты аймагында јерсилкиниш болгон. Калганчы јылдарда мындый кату, бызылыштарлу јерсилкиниш болбогон. Эпицентрде 8—9 балл, эҥ ле тыҥ кӱчи сила 7,3 балл. Улай телей јер эмеш ас магнитудала коштой региондордо силкинген болгон: Новосибирский областьта, Алтай кырайда, Красноярский кырайда ла Кӱнчыгыш Казахстанда.

Кош-Агаш, Улаган, Шабалин ле Оҥдой аймактарда јерсилкиништиҥ каршузы тыҥ болгон. Божогон улус јок, кезик ле улус тыҥ эмес шырка алган, је јер силкингенинеҥ улам 1,8 муҥнаҥ артык тура бызылып ӱрелген, ондо 7 муҥнаҥ артык улус јаткан болгон, онойдо ок администрациялык туралар, школдор ло эмчиликтер ӱрелген. Республиканыҥ коромјызы миллиард салковойдоҥ артык болгон.

Ӧйдиҥ поязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Республика Алтай МСК+4 деп ӧйдиҥ поязында турат. UTC-ка кӧрӧ ӧй +7:00 часка јыла берет.

Администрациялык јерлерин бӧлӱгени[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтай Республикада 11 муниципал тӧзӧлмӧ.

1 кала Улалу, 10 аймак:

Эл-јоны[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Росстаттыҥ бергениле эл-јонныҥ тоозы республикада Ӱлекер:Эл-јон кижи. (2021).

Эл-јонныҥ тоозы
1897[24]1916[24]1920[24]1926[24]1933[24]1939[25]1959[26]1970[27]1979[28]1987[29]1989[30]1990[31]1991[31]1992[31]1993[31]
41 983↗65 148↗86 673↗99 672↗106 055↗162 179↘157 161↗168 261↗171 835↗180 000↗191 649↗193 275↗195 577↗196 962↘196 371
1994[31]1995[31]1996[31]1997[31]1998[31]1999[31]2000[31]2001[31]2002[32]2003[31]2004[31]2005[33]2006[33]2007[33]2008[33]
↗196 977↗198 542↗199 879↗199 933↗200 461↗201 699↗202 441↗203 030↘202 947↗203 038↗203 214↗203 900↗204 500↗205 400↗207 100
2009[34]2010[35]2011[36]2012[37]2013[38]2014[39]2015[40]2016[41]2017[42]2018[43]2019[44]2020[45]2021[1]
↗209 207↘206 168↗206 530↗208 425↗210 344↗211 645↗213 703↗215 161↗217 007↗218 063↗218 866↗220 181↗220 954
Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлерле этникалык картазы, 2010 јылдыҥ тооалыжы аайынча


2010 јыл[46][47]

Мӱргӱӱр јерлер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтай Республиканыҥ бу јурттарда Алтайын кӧдӱрип мӱргӱйтен тагылдар бар[48]. 2019 јылдыҥ сыгын айыныҥ 19-чы кӱни.

  1. Карагол, Оҥдой аймак;
  2. Кулады, Оҥдой аймак;
  3. Боочы, Оҥдой аймак;
  4. Бичиктӱ-Боом, Оҥдой аймак;
  5. Шибее, Оҥдой аймак;
  6. Кеҥи, Оҥдой аймак;
  7. Кор Кобы, Оҥдой аймак;
  8. Јоло, Оҥдой аймак;
  9. Кайырлык, Оҥдой аймак;
  10. Јаан Јаламан, Оҥдой аймак;
  11. Кӱпчеген, Оҥдой аймак;
  12. Шашыкман, Оҥдой аймак;
  13. Оҥдой, Оҥдой аймак;
  14. Јабаган Бажы, Кан-Оозы аймак;
  15. Беш -Ӧзӧк, Шабалин аймак;
  16. Шыргайты, Шабалин аймак;
  17. Кырлык, Кан-Оозы аймак;
  18. Алтыгы Талду, Оҥдой аймак;
  19. Акјул, Шабалин аймак;
  20. Бешпелтир, Чамал аймак;
  21. Чаган-Узун, Кош-Агаш аймак;
  22. Сугаш, Коксу-Оозу аймак;
  23. Мӧндӱр-Соккон, Кан-Оозы аймак;
  24. Кайсын, Кан-Оозы аймак;
  25. Jабаган, Кан-Оозы аймак;
  26. Куйус, Чамал аймак.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт ээлем[тӱзедер | кодты тӱзедер]

2021 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-чи кӱнинде јурт јерде јаткан јонныҥ тоозы 156.450 кижи, Алтай Республиканыҥ 71 % улузы.

2020 јылда јурт ээлемниҥ продукциязы 10,2 млрд салковой (-4,1 %).[49]

Алтай Республиканыҥ экономиказыныҥ тӧзӧлгӧзи мал-аш азыраары, алтай марал ӧскӱрери, аҥныҥ мӱӱзинеҥ эткен продукция, агаш белетеери, агаш эдимдер, адару тудары, эм-том ӧлӧҥдӧр јууп белетеери.Республика Алтай. Паспорт региона, онойдо ок туризм, малга азырал белетеери, сад ӧскӱрери ле о.ӧ. Ишјалдыҥ орто кеми Республика Алтайда 2020 году јылда 34.947 салковой болгон[50].

2021 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-чи кӱнинде соок тумчукту малдыҥ тоозы бастыра ээлемдерде 206,5 муҥ тын (-7,8 %), ол тоодо уйлар — 110,3 муҥ тын; кой ло эчки — 448,8 муҥ тын (-18,6 %), чочко — 4,5 муҥ тын (+0,6 %). 2021 јылдыҥ чаган айыныҥ бажында таҥынаҥ ээлемдерде 40,5 % кой ло эчки, 49,4 % — соок тумчукту мал, 96,7 % — чочколор (бир јыл кайра 34,8 %, 47,9 % ле 96,6 %).

2020 јылда јурт ээлемдерде бир уйдаҥ 3707 кг (-3,2 %)сӱт алган (2019 јылда дезе бир уйдаҥ алган сӱттиҥ кеми Россия ичинде 4640 кг, олордыҥ сельхозорганизациядаҥ 6286 кг, КФХ 3791 кг, ЛПХ 3471 кг). 2020 јылда этке табыштырган малдыҥ тоозы 3,6 % кӧптӧгӧн, сӱт — 0,7 % астаган[51]

Кыралалган јерлер:
год 1990 1995 2000 2005 2010 2015
муҥ гектар 146,5[52] 132,1 106,6[52] 103,4[53] 103,3 108,3[53]

Транспорт[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Республикадаҥ Алтайдаҥ кырай јаар чыгып јатса стела

Кӧӧлик транспорт республиканыҥ јӱрӱминде јаан учурлу болӱп јат, је кӧӧлик јолдордыҥ чыҥдыйы бийик эмес. Тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар республиканы кечире федерал учурлу кӧӧлик асфальт јол Р-256 «Чуйдыҥ трагы» јадат. Тӧс каланаҥ автобустар бастыра аймактарга јӱрет. Улалуныҥ ичинде автобустыҥ маршруттары јеткил. Горно-Алтайскта аэропорт иштейт.

1990-чы јылдарга јетире Алтай Республикада кажы ла аймакта аэропорт иштеген. 2015 јылда олордыҥ бирӱзи де иштебейт. Республиканыҥ јеринде бир канча коммерциялык вертолёт отурар площадкалар бпр: Урлу-Аспак јуртта, Оҥдойдо, «Алтайское подворье» деп комплексте.

Алтай Республикада темирјол јок. Јуук деген темирјол станция Јаш-Тура калада, Кӱнбадыш-Сибир темирјолдыҥ.

Газопровод «Сила Сибири-2» (алдында «Алтай»)[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ӱлекер:Main

ОАО «Газпром» Сибирдиҥ газ-месторождениелеринеҥ Республиканыҥ јериле Ӱкекти кечире магистральный газопроводты Кыдатка јетире тартарга ӱлекерлер тургузат. Республиканыҥ экономиказына јаан јӧмӧлтӧ налогтордой болор, улуска иштеер јерлер, је кезик экологтордыҥ айдыжыла[54], газопровод Ӱкектиҥ аҥылу экосистемазын ӱреер аргалу, бу јерди ЮНЕСКО Телекейлик энчи деп јӧптӧгӧн.


Энергетика[тӱзедер | кодты тӱзедер]

2019 јылда Алтай Республиканыҥ јеринде 8 кӱнниҥ кӱчиле иштеер электростанциялар текши кӱчи 120 МВт, онойдо ок 2 кичӱ Гидроэлектростанция кӱчи 1,3 МВт, 10 јаан эмес дизель-электростанция иштеген. 2018 јылда олор 51 Киловатт-час|кВт·ч электроэнергия берген. Республика Алтай Россия ичинде кӱнниҥ кӱчиле иштеер электростанцияларлу бир ле регион[55][56].

Банктар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

2017 јылдыҥ бажында СМИ Алтай Республиканы Россияда эҥ ле кӧп кредиттерлӱ регион леп јарлаган: эл-јонныҥ 99 % јабылбаган кредиттерлӱ болгон, бу ороондо эҥ ле јаан тоо (бир ле јылга 90 %-теҥ 99 %-ка једе берген)[50]. Бу ла ӧйдӧ кажы ла кижиниҥ банкка орто тӧлӱзи 106 муҥ салковой богон, низким показателем по Россия ичинде бу јабыс кӧргӱзӱ

Билим ле ӱредӱлик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Горно-Алтайскта Горно-Алтайский государственный университет бар, эмчилик училище, институт повышения квалификации и профессиональной переподготовки работников образования[57], Республик Алтайдыҥ культура ла кеендигиниҥ колледжи, С. С. Суразаковтыҥ адыла адаган алтаистиканыҥ билим институды, онойдо ок СО РАН-ныҥ учреждениелери.

Кепке базылат[тӱзедер | кодты тӱзедер]

«Алтайдыҥ чолмоны» газет, «Звезда Алтая», 10 аймактардыҥ газеттери, Листок деп газет чыгат.

Культуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Горно-Алтайскта А. В. Анохинниҥ адыла адалган национал музей иштейт, мында Ӱкектеҥ экелген каан кыстыҥ мӧҥкӱзи бар, Республика Алтайдыҥ М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган национал библиотека, П. В. Кучияктыҥ адыла адалган Республика Алтайдыҥ национал театры (1971 јылдыҥ куран айдыҥ 17 кӱнинде ачылган), калада культураныҥ туразы, мында эрчимдӱ ижин башка-башка јайаандык ӧмӧликтер ӧткӱрет: «Синегорье», «Ойойым», «Раздолье», «Декаданс», «Глория», «Беловодье», «Радуница», «Наурыз».

Ээчий-деечий национал байрамдар болуп турат Масленица, Наурыз, Чага-Байрам, 2013 јылдаҥ ала республикан байрам деп статус алган.

Калада беш библиотека иштейт (ӱчӱзи каланыҥ ла экӱзи республикан).

Туризм[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кујурлуныҥ кӧли

Туризм Алтай Республиканыҥ экономиказында база бир иштиҥ бӱдӱми. Јылдыҥ ла Алтайга 1 млнноҥ артык туристтер келет. Экологический туризм, культурно-познавательный јорыкташ, кӧӧликтӱ экскурсияларга јӱрери, атту,јойу, суула јорыктаары. Альпинизм, аҥдаш, балыкташ, куй таштарды шиҥдеш, археологиялык, ар-бӱткенниҥ ле тӱӱкиниҥ кереестерин кӧрӧри амыраш болот[58].. Республикада ар-бӱткенниҥ кереестери кӧп. Алтын-Кӧлдиҥ јарадында улус амыраар кӧп тоолу пансионаттар, турбазалар ла кемпингтер бар.

Мында балыктаар, јойу, атту, суула катерлӱ, автобусту экскурсиялар ӧткӱрилет. Чамал аймакта Караколдыҥ кӧлдӧри корулу јер болот. Јети кӧлдиҥ кажызыныҥ ла суузы башка ӧҥдӱ, химический составы база башка.

Шабланыҥ кӧлдӧрине (Шабла сууныҥ бажында атту, јойу туристтер барып, Тӱндӱк-Чуйдыҥ сын-тайгаларын кӧрӧт.

Кӧксу-Оозы аймактыҥ јеринде Ӱч-Сӱмер туу (гора Белуха) (4506 м), Сибирдиҥ эҥ ле бийик туузы.

Региондо 30-таҥ артык гостиница ла 14 туристтерге керектӱ предприятиелер бар.

2011 јылда Улалу кала «Чистый город-2011» деп Текшироссиялык конкурста алтын медаль алган, 2012 јылда международный экологтордыҥ Global Brando Award деп сыйын алала, оноҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ Текшироссиялык «Самый чистый город России» деп конкурсында баштапкы јер алган.

Республика Алтайдыҥ јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Гуркин, Григорий Иванович (1870—1937) — алтай јурукчы, И. И. Шишкинниҥ ӱренчиги, Кара-Корумныҥ башчызы, 1917—1919 јылдарда Алтайда тергеелик тӧзӧлмӧ.
  • Мери, Арнольд Константинович (1919—2009) — эстон тергеелик общественно-политический ишчи, Советский Союзтыҥ герои. 1956—1960 јылдарда политэкономияныҥ ӱредӱчизи болуп Горно-Алтайский государственный университетте иштеген.
  • Ярузельский, Войцех Витольд (1923—2014) — Полшаныҥ баштапкы президенти, генерал. 1940—1943 јылдарда Турачакта ссылкада болгон[59].
  • Лапшин, Михаил Иванович (1934—2006) — Россияныҥ аграрный партиязын тӧзӧгӧн, Государственный Думаныҥ депутады (1993—95 јылдардыҥ ла 1998—2002 јылдардыҥ). 2002—2006 јылдарда — Республики Алтайдыҥ башкараачызы, Республика Алтайдыҥ Башкарузыныҥ председатели болгон[60].
  • Суразакова, Н.Н. (15.03.1925–13.09.1998) — билимчи, ӱредӱчи, Москвада историко-филологический факультет (ИФФ, 1942-1946), РСФСР-дыҥ Академиязыныҥ национал школдорло педагогикалык билимдериниҥ НИИ-зиниҥ аспирантуразын божоткон, 42 јыл Горно-Алтайский пединститутта алтай тилдиҥ кафедразында иштеген, профессор деп ат адалган (1990), «Отличник Народного просвещения», «За трудовое отличие»ле «Знак Почета» деп ордендерле кайралдаткан[61]

Республика Алтай нумизматикада[тӱзедер | кодты тӱзедер]

2006 јылда Россия Банк кереес биметаллический монет-акча 10 салковой «Республика Алтай» серия «Российская Федерация»[62].

2006 јылда Центральный банк Российской Федерации Алтай Республикага учурлай кереес монета-акча чыгарган.


Башкараачылары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтай республиканыҥ башкараачылары:

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2021 года и в среднем за 2020 год. Росстат (орус.). Дата обращения: тулаан айдыҥ 19 кӱни, 2021.
  2. ↑ Конституция Республики Алтай, ст. 13.
  3. ↑ Закон Республики Алтай О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай. Глава I, статья 4.
  4. ↑ Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2
  5. ↑ Локтева Ж.В., Мереминский С.Г., Кызласов И.Л., Нечаев В.С., Якименко А.Е., Селевёрстов В.В., Цендина А.Д., Зинченко С.А. Респу́блика Алта́й / председ. Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец. — Большая Российская Энциклопедия (в 35 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2004. — 1005 с. — 65 000 экз. — ISBN 5-85270-326-5.
  6. ↑ Деревянко А. П., Шуньков М. В. Развитие палеолитических традиций на Алтае и проблема становления человека современного вида. Преемственность и трансформации в древних и средневековых обществах по археологическими антропологическим данным // Традиции и инновации в истории и культуре, 2015
  7. ↑ Деревянко А. П., Петрин В. Т., Рыбин Е. П. Характер перехода от мустье к палеолиту на Алтае (по материалам стоянки Кара-Бом). Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 21 кӱни, 2017 јыл. Археология, этнография и антропология Евразии.- 2000.- № 2(2).- С. 33-52
  8. ↑ 33 (Вишняцкий 2006, с. 25); 33,35 тыс. (EncArch 2008, p. 2000)
  9. ↑ Верхний палеолит на Алтае
  10. ↑ И. К. Иванова, В. А. Ранов, С. М. Цейтлин. «Ещё раз о местонахождении Улалинка в Горном Алтае», 1987
  11. ↑ Michael R. Waters et all. «Diring Yuriakh: A Lower Paleolithic Site in Central Siberia» // Science 275, 1281—1284 (1997)
  12. ↑ 12,0 12,1 Алексей Павлович Окладников — Алтай и Тува в скифское время (1969)
  13. ↑ 13,0 13,1 ТУВА — РОДИНА СКИФОВ. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 2 кӱни, 2005 јыл.
  14. ↑ Хунну (недоступная ссылка). Архивировано куран айдыҥ 8 кӱни, 2007 јыл.
  15. ↑ 15,0 15,1 История Монголии, Том 1, 2003
  16. ↑ История Монголии, Том 2, 2003
  17. ↑ О происхождении тюрков по данным генетики, лингвистики и палеонтологии
  18. ↑ К вопросу о классификации тюркских языков и диалектов
  19. ↑ Georg et al. 1999: 73-74
  20. ↑ Алтаистика (алтайское языкознание)
  21. ↑ Исторический очерк Горного Алтая
  22. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  23. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 Динамика численности населения по районам в 1897-2002 годы. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016. Архивировано кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016 јыл.
  25. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность наличного населения СССР по районам и городам (орус.). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 20 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  26. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность наличного населения городов и других поселений, районов, районных центров и крупных сельских населенных мест на 15 января 1959 года по республикам, краям и областям РСФСР (орус.). «Демоскоп Weekly» (17 кӱӱк ай 2011). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2021. Архивировано кочкор айдыҥ 24 кӱни, 2021 јыл.
  27. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Численность наличного населения городов, поселков городского типа, районов и районных центров СССР по данным переписи на 15 января 1970 года по республикам, краям и областям. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2013. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2013 јыл.
  28. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность наличного населения РСФСР, автономных республик, автономных областей и округов, краёв, областей, районов, городских поселений, сёл-райцентров и сельских поселений с населением свыше 5000 человек.
  29. ↑ Народное хозяйство СССР за 70 лет : юбилейный статистический ежегодник : [арх. 28 кичӱ изӱ ай 2016] / Государственный комитет СССР по статистике. — Москва : Финансы и статистика, 1987. — 766 с.
  30. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность населения СССР, РСФСР и её территориальных единиц по полу. Архивировано куран айдыҥ 23 кӱни, 2011 јыл.
  31. ↑ 31,00 31,01 31,02 31,03 31,04 31,05 31,06 31,07 31,08 31,09 31,10 31,11 31,12 31,13 Численность постоянного населения на 1 января (человек) 1990-2013 года
  32. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (орус.). Федеральная служба государственной статистики (2002). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2021 јыл.
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 Республика Алтай в цифрах. 2009. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  34. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Дата обращения: чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014. Архивировано чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
  35. ↑ Перепись населения 2010. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений (орус.). Федеральная служба государственной статистики. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 1 кӱни, 2013. Архивировано кандык айдыҥ 28 кӱни, 2013 јыл.
  36. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  37. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2014. Архивировано кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2014 јыл.
  38. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  39. ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. Дата обращения: куран айдыҥ 2 кӱни, 2014. Архивировано куран айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
  40. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: куран айдыҥ 6 кӱни, 2015. Архивировано куран айдыҥ 6 кӱни, 2015 јыл.
  41. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
  42. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  43. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  44. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  45. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2020 года и в среднем за 2019 год. Росстат (орус.). Дата обращения: тулаан айдыҥ 13 кӱни, 2020.
  46. ↑ Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
  47. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам.: см.
  48. ↑ Мӱргӱӱл ӧдӧр јурттар[1]
  49. ↑ Росстат
  50. ↑ 50,0 50,1 99 % годовых: Республика Алтай признана самым закредитованным регионом России. www.bankfax.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 20 кӱни, 2017.
  51. ↑ Росстат Сельское хозяйство
  52. ↑ 52,0 52,1 Госкомстат России. Растениеводство. 14.1 Посевные площади всех культур // Регионы России. Социально экономические показатели. 2002. — Москва, 2002. — С. 490. — 863 с. — 1600 экз. — ISBN 5-89476-108-5. Архивированная копия (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 27 кӱни, 2019. Архивировано кандык айдыҥ 19 кӱни, 2019 јыл.
  53. ↑ 53,0 53,1 Федеральная служба государственной статистики. Растениеводство. 14.5 Посевные площади сельскохозяйственных культур // Регионы России. Социально экономические показатели. 2016. — Москва, 2016. — С. 726. — 1326 с. — ISBN 978-5-89476-428-3.
  54. ↑ Природный парк Укок. Социально-экономические особенности территории. Газопровод «Алтай» (недоступная ссылка). Nature Park Ukok (2012). Архивировано кочкор айдыҥ 4 кӱни, 2012 јыл.
  55. ↑ Схема и программа развития электроэнергетики Республики Алтай на 2020–2024 годы. Министерство регионального развития Республики Алтай. Дата обращения: кочкор айдыҥ 15 кӱни, 2020.
  56. ↑ Перечень квалифицированных генерирующих объектов, функционирующих на основе возобновляемых источников энергии, с указанием местонахождения объекта и реквизитов юридического лица, которому принадлежит указанный объект. НП “Совет рынка”. Дата обращения: кочкор айдыҥ 15 кӱни, 2020.
  57. ↑ Институт повышения квалификации и профессиональной переподготовки работников образования
  58. ↑ Республиканыҥ окылу сайты, туризм
  59. ↑ Ярузельский В.В.[2]
  60. ↑ [3]
  61. ↑ Хронограф, Суразакова Н.Н.[4]
  62. ↑ Памятная биметаллическая монета 10 рублей 2006 года «Республика Алтай» серии «Российская Федерация» (ја. эм.). Все-монеты.ру.
  63. ↑ О ДОПОЛНЕНИИ К ЗАКОНУ РЕСПУБЛИКИ АЛТАЙ «О ГОСУДАРСТВЕННОМ СОБРАНИИ — ЭЛ КУРУЛТАЙ РЕСПУБЛИКИ АЛТАЙ», Закон Республики Алтай от 01 марта 1994 года № 2-1
  64. ↑ Государственное Собрание Эл Курултай Республики Алтай
  65. ↑ [5]
  66. ↑ Алтай — Газета Коммерсантъ № 2 (1405) от 14.01.1998
  67. ↑ Лапшин М.И.[6]
  68. ↑ Хорохордин О.Л.[7]

Литература[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • История Алтая : в 3-х т. Т. 1 : Древнейшая эпоха, древность и средневековье / под общ. ред. А.А. Тишкина. – Барнаул : Изд-во Алт. ун-та ; Белгород : Константа, 2019. – 392 с.: ил. - ISBN 978-5-7904-2333-8 (Т. 1).
  • История Алтая : в 3 т. / АлтГУ, АКУНБ. - Барнаул : Изд-во АлтГУ ; Белгород : Константа. - ISBN 978-5-7904-2332-1. - Т. 2 : Алтай в конце XVII – начале ХХ в. / под общ. ред. В. А. Скубневского. - 2019. - 300 с. : ил. - ISBN 978-5-7904-2278-2 (Т. 2).
  • История Алтая : в 3 т. / АлтГУ, АКУНБ. - Барнаул : Изд-во АлтГУ ; Белгород : Константа. - ISBN 978-5-7904-2332-1. - Т. 3 : Алтай в новейшую эпоху (ХХ – начало ХХI в.) / под общ. ред. Е. В. Демчик. - 2019. - 484 с. : ил. - ISBN 978-5-7904-2279-9 (Т. 3).

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Алтай_Республика&oldid=39360"