Алтыгы Новгород

Кала, администрациялык тӧс јер. Приволжский федерал округ
Алтыгы Новгород
орустап Нижний Новгород
Мааны Кебедел
56°19′37″ с. ш. 44°00′27″ в. д.
Эл-тергее	Россия
Статус	Администрациялык тӧс јер
Федерацияныҥ субъекты	Нижегородский область
Каланыҥ округы	Алтыгы Новгород кала
Ич бӧлӱк	Алтыгы Новгородтыҥ администрациялык бӧлӱнгени#аймактары
Алтыгы Новгородтыҥ башкараачызы	Шалабаев, Юрий Владимирович
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы	1221 јыл
Баштапкы ады чыккан	1221
Алдында аттары	с 1932 Ӱлекер:НП-ПН
Текши јери	410,68 км²
Бийиги	200 м
Климады	орто
Ойдиҥ поязы	UTC+3:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↘1 244 254 кижи (2021)
Ныктазы	3029,74 кж./км²
Агломерация	2 086 972
Ук-калыктар	орустар — 93,93 % татарлар — 1,33 % мордвалар — 0,58 % украиндер — 0,53 % армяндар — 0,40 % ла оноҥ до ӧскӧ — 3,23%
Конфессиялар	христианство (кӧп сабада православие, онойдо ок католицизм ле протестантизм), ислам, иудаизм ле о.ӧ.
Катойконим	нижегоро́децтер, нижегоро́дец; горьковча́ндар, горьковча́нин(1990 јылдаҥ озо чыккандар)
Окылу тил	орус тил
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 831
Почтаныҥ индекси	603000—603999
АТТК-ныҥ коды	22401
МТТК-ныҥ коды	22701000001
Номер в ГКГН	0009297
Оноҥ до ӧскӧзи
кайралдары	Ӱлекер:Ленинниҥ ордены Ӱлекер:Иштиҥ магыныҥ калазы
Каланыҥ кӱни	куран айдыҥ ӱчинчи суббоды
Эпитеттер	Нижний, НиНо, НН, Поволжьениҥ тӧс калазы, Россияныҥ карманы, N кала, Кӱн ажыдыныҥ тӧс калазы
нижнийновгород.рф  (орус.) (англ.) (исп.) (нем.) (фр.)
Алтыгы Новгород Москва Алтыгы Новгород
Медиафайлдар Викискладта

Алтыгы Новгород Россияныҥ Тӱндӱк-Кӱнбадыш федерал округында кала, Улу Новгородло булгабас керек, кала ӱч атту — Алтыгы Новгород, Нижний, Горький.

Алтыгы Но́вгород (куучын ортозында тегин ле Нижнийдеп айдадылар, XIII чактаҥ ала XVII чакка јетире — Но́вгород Низо́вской земли́ деп адалган, 1932 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 7 кӱнинеҥ ала 1990 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 22 кӱнине јетире — Го́рький) — Россияныҥ ортозында кала, Приволжский федерал округтыҥ ла Нижегородский областьтыҥ администрациялык тӧс јери. Приволжский федерал округта, Эдил сууда (орустап Волга) эл-јонныҥ тоозыла экинчи кала. Кезик бичиктерде каланы 4 (10) февраля 1221 года владимирский князь Юрий Всеволодович тӧзӧгӧн деп айдылат.

Кала Кӱнчыгыш-Европей тӱс јердиҥ ортозында Стрелка деп јерде Ока ла Эдил суулардыҥ бириккенинде турат. Ока каланы эки јара бӧлийт: оҥ јанында бийик јаратта — Алтыгы Новгородтыҥ кырлу бӧлӱги ле Томуртка кыр (орустап Дятловы горы) ла Алтыгы Новгородтыҥ суу кечире јаны — јабызак сол јаратта. Эдилдиҥ сол јарадында кош-кала (кала-спутник) Бор (каланыҥ округы) турат.

1500—1515 јылдарда Нижегородский таш шибее (кремль) тудулган, тӱӱкиде бу шибее бир де јууда јеҥдирткелек деп темдектелет. Калыктар Бирлигиниҥ тепсеҥинде 1612 јылда земский староста Кузьма Минин князь Дмитрий Пожарскийле кожо акча јууп, Москваны ла бастыра Орус каандыкты Польско-литов оккупациянаҥ аргадаарга, экинчи јондык ополчение тӧзӧгӧн. 1817 јылдаҥ ала калага Нижегородский ярмарканы (Макарьевский ярмарканы) кӧчӱргенинеҥ ала (озо бу ярмарка Желтоводский Макариев монастырда болгон), Россия империяныҥ јаан саду тӧс калаларыныҥ бирӱзи боло берген. 1896 јылда Алтыгы Новгород калада Текшироссийский художественно-промышленный выставка болгон, арасей трамвай мында кӧргӱзилген. СССР-дыҥ индустриализациязы тушта 1930-чы јылдарда калада јаан машиностроительный предприятиелер тудулган, ол тоодо јаан автогигант — Горьковский автомобильный завод (ГАЗ). Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта 1941—1945 јылдарда кала ороонды јуучыл техникала јеткилдеген, оныҥ учун калага немецтер бомбалар чачатан. Јууныҥ кийнинде калага Ленинниҥ ордени берилген. 1985 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 20 кӱнинде калада Нижегородский метрополитен ачылган. 2012 јылда Нижегородский канат јол тудулган, Европада сууныҥ ӱстиле опора јок учар баштапкы система боло берген. 2013 јылда Нижегородский электричка јӱрӱп баштаган. 2018 јылда калада футболло Телекейлик чемпионат ӧткӱрилген.

Этимологиязы

Алтыгы Новгород 1221 јылда тӧзӧлгӧн, Новгород деп адалган, «јаҥы кала» «новый город» деген болор, Волхов сууда Улу Новгород орустап Великий Новгород деп калага аташ боло берген. Олорды ылгаштырарга «алтыгы» «нижний» деп сӧс кожулган, баштап каа-јаада айдылатан, XIV чактаҥ ала — јаантайын адалган. Бу атты Н. Д. Русинов мынайда јартайт алтыгы (орустап нижний) дегени ол бир сууда турган калаларды онойдо айдар аргалу бирӱзи сууныҥ агыныла ӱстинде, бирузи алты јанында, баштапкы ады кала јабыс јерде турганынаҥ улам Низовский Новгород болгон, Низовская земля деп 1917 јылга јетире адалган, императордыҥ титулы «Великий князь Новгорода Низовской земли» болгон. Топоним аайынча Алтыгы Новгород Ока эмезе Эдил сууда турар эди. Н. Д. Русиновтыҥ айтканыла ондый кала Городец. Реформадаҥ озо эски орфография аайынча — «Новагорода Низовскiя земли» деп бичилген.

1932 јылда ӱлӱрген айдыҥ 7 кӱнинде бу калада чыккан совет бичиичи Максим Горькийдиҥ јайаандык ижиниҥ 40-јылдыгына учурлай Алтыгы Новгород каланыҥ адын Горький кала деп солыган, бичиичи мыныла јӧп эмес болгон, бойыныҥ јуук улузын Алтыгы Новгородты онойдо адабазын деп јакарган, калалардыҥ адын солыыр кампанияла јӧп эмес болгон. Перестройканыҥ ӧйинде «Возвращение советским городам исторических названий» ӧткӧн, Совет культураныҥ фондында топонимия аайынча Совет , РСФСР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ Президиумыныҥ 1990 јылда ӱлӱрген айдыҥ 22 кӱнинде чыккан № 250-1 темдектӱ Јакааны «О переименовании города Горького в город Нижний Новгород и Горьковской области в Нижегородскую область» аайынча кала ойто Алтыгы Новгород деп тӱӱкилик адын алган.

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Алтыгы Новгородты космосто Международный станцияянаҥ соктырган фотојурук

Алтыгы Новгород Россияныҥ Европей келтейинде — Эдил ле Ока деп јаан суулардыҥ бириккенинде турат. Каланы Ока суу эки јара бӧлийт: кӱнчыгыш бийик јаны (орустап Нагорная), Приволжский возвышенностьтыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш учында Ока ла Эдилдиҥ оҥ јарадында — Томыртка кырдыҥ орустап Дятловы горы јанында кӱнбадыш јабыстай орустап низинная, заречная бӧлӱги (Оканыҥ сол јарадында ла Эдилдиҥ оҥ јарадында) каланыҥ экинчи јаны турат.

Каланыҥ текши јери — 410,68 км². Алтыгы Новгород каланыҥ округына база јон јадар 20 јер кирет. 2020 јылда текши јери 515 км² шыдар, ол тоодо 465,82 км², 2020 јылдаҥ озо јерлер 48,74 км², Новинский сельсоветтиҥ кожылган јерлери, каланыҥ администрациязыныҥ сайтыныҥ јетиргениле округтыҥ текши јери 460 км² шыку.

Каланыҥ Ока сууны јакалай узуны 20 км, Эдилди јакалай 30 км шыку. Каланыҥ јеринде 33 кӧл лӧ 12 суу.

Каланыҥ бийик деген јаны талайдыҥ кемјӱзинеҥ 100-теҥ 200 м јетире. Сол јарат талайдыҥ кемјӱзинеҥ 70—80 м бийик. Тӱӱкилик тӧс јери каланыҥ бийик јанында. Ӧйлӧ кожо калага јуук јурттар табынча калага кожулган. Каланыҥ кыйулары Бор деген округка јаба Эдилдиҥ коолына једет.

Алтыгы Новгород Москваныҥ кӱнчыгыш јанында 400 км ыраагында турат, эки каланыҥ ортозында транспортный коридор.

Гидрографиязы

Алтыгы Новгород эки сууныҥ бириккенинде тудулган: Ока ла Эдил орустап Волга. Кала, турган јериниҥ эптӱ учун, ороонныҥ керептер јӱрер јаан учурлу тӧс јери боло берген. Ока суу каланы эки бӧлийт — ӱсти ле алты јаны. Эдил дезе Алтыгы Новгородты Бор ло оныҥ јаказын бӧлийт. Суулардыҥ јараттары бектелгелекте, јаскыда Нижегородский јарманкада ла Алтыгы посадта јаан јерлерди суу туй алып ийетен.

Коштой калалар

Алтыгы Новгородтоҥ јаан городторго јетире (кӧндӱре/кӧӧлик јолдорло)
ТД-КБ				ТД-КЧ
КБ		Роза ветров		КЧ
ТШ-КБ				ТШ-КЧ

Климады

1834 јылда Алтыгы Новгородто баштапкы метеостанция ачылган. Јӱс јыл кийнинде бу станция Горьковское управление гидрометеослужбы боло бeрген, 1978 јылдаҥ ала — Верхне-Волжское управление по гидрометеорологии и контролю природной среды. Алтыгы Новгородто орто-континентал климат, соок ло узун кышту, јылу ла кыска јайлу. Јердиҥ рельефы тыҥ башкаланганынаҥ улам, каланыҥ тӧҥ ӱстинде јанына кӧрӧ сууныҥ олјонында бир канча јылу. Јыл туркунына јут-чык ондо орто тооло 15—20 % кӧп тӱжет. Ортојылдык температура — +4,8 °C; салкынныҥ тӱргени Бофорттыҥ шкалазы аайынча — 2,8 м/с; кейдиҥ чыгыныҥ ортојылдык кеми — 76 %. Кала эки јаан суу бириккенинде, састалган јерде турган учун, мында улай ла тумандар туруп, јайгыда кей тыҥ чыкту болот. Јыл туркунына Алтыгы Новгородто кӱн 1 775 саат тийет. Кичӱ изӱ айда кӱнниҥ јарык ӧйи 7 саат 44 минут, эҥ кыска јарык ӧй — јаҥар айда 6 саат 52 минут. Кышкыда булутту кӱндер кӧп: 75—80 % ӧйгӧ теҥери булутла бӧктӧлгӧн, кандык айдаҥ ала куран айга јетире айас теҥери 49—56 % ӧйгӧ болот. Кӱс-кыш ӧйдӧ эртен тура теҥери булутту, је тӱште айаза берет. Јас-јай ӧйинде эртен тура айас болуп, тӱште койу булуттап, эҥирде ойто айаза берет. Калада климаттыҥ континентальности Москвага кӧрӧ јаан учун, Алтыгы Новгородто јайгыда Москвага кӧрӧ изӱ, кышкыда дезе јылу. Јут-чык јыл туркунына 653 мм тӱжет, эҥ кӧби јаан изӱ айда, эҥ ас чык тулаан айда тӱжет. Орто тооло јыл туркунына 180 кӱн јутту болот. Кар ӱлӱрген айда јаап баштайт, кӱчӱрген айдыҥ учында јааган кар кайылбайт, кандык айдыҥ ортозында јок болуп кайылып јат. Кышкыда кейдиҥ температуразы −10…−20 °C болуп, тыҥ ла кубулбайт. Кезикте кышкы кӱкӱрт болот (темдектезе, 1940 јылда кӱчӱрген айдыҥ 27 кӱнинде, 1951 јылда кӱчӱрген айдыҥ 30 кӱнинде, 1960 јылда кочкор айдыҥ 14 кӱнинде ле 1962 јылда јаҥар айдыҥ 3 кӱнинде). Јаскыда ӧскӧ ӧйлӧргӧ кӧрӧ јут ас тӱжет. Јас тӱрген ӧдӧ берет, кар тулаан айдыҥ ортозынаҥ ала кайылып баштайла, кандык айдыҥ ортозында чек јок боуп кайылат. Кичӱ изӱ айдыҥ бажында улай +15 °C температура туруп, јай башталат. Јаан изӱ айдыҥ ӱчинчи јарымында тыҥ изӱлер болот. Јайгы орто температура — +15…+20 °C. Јайгыда јаҥмырлар тӱрген ургундар болуп јаап ийет. Кӱкӱрттӱ јаҥмырлар 20 кӱн кире јаайт. Кӱкӱрттӱ јаҥмыр тыҥ салкынла кожо болор аргалу (орустап шквальный ветер). Сыгын айда температура кезем тӱжет, 20-чи кӱннеҥ ала кейдиҥ температуразы +10 °C тӧмӧн тӱжет. Кӱскиде улай ла јаҥмырлайт. Ӱлӱрген айдыҥ 10 кӱнинеҥ ала ӧзӱмдер ӧспӧй барат, орой кӱс башталат. Орой кӱсте ай-кӱн бӱркӱк, јут-јулакай турат.

Алтыгы Новгородтыҥ климады

Кӧргӱзӱ	чаг	кочк	тулаа	канд	кӱӱк	кизу	јизӱ	кур	сыг	ӱлӱ	кӱч	јаҥ	Јыл
Ӱстӱги бажы, °C	5,5	7,2	17,3	26,3	32,5	36,3	38,2	38,0	31,0	24,2	13,8	8,5	38,2
Орто бийиги, °C	−5,9	−5,3	1,2	10,9	18,7	22,6	24,7	22,1	15,7	8,0	−0,5	−4,6	9,0
Орто температура, °C	−8,9	−8,8	−2,6	6,1	12,9	17,2	19,4	16,9	11,1	4,7	−2,8	−7,3	4,8
Ортолой јабыс, °C	−11,7	−11,8	−5,9	2,0	7,8	12,5	14,7	12,6	7,6	2,1	−4,8	−9,9	1,3
Сыраҥай јабыс, °C	−41,2	−37,2	−28,3	−19,7	−6,9	−1,8	4,1	0,9	−5,5	−16	−29,4	−41,4	−41,4
Јут-чыктыҥ кеми, мм	45	36	35	35	46	78	78	68	61	62	52	52	648
Кайдаҥ алынган: Погода и климат. 1981—2010 јылдардыҥ кеми

Ӧзӱмдери

Каланыҥ јериниҥ бежинчи бӧлӱгинде парктар, агаштар ла јарлар. Агаштары башка-башка (орустап смешанные леса). Садтар, скверлер, бульварлар, парктар Алтыгы Новгородтыҥ јажыл зоназыныҥ јетинчи бӧлӱги — кайда да 1400 га. Эҥ јаан парк — «Швейцария», оныҥ јери 380 га.

Алтыгы Новгородто 15-теҥ артык парк, сегизин кичеер предприятиелери бар. Јарлу деген парктары — Сормовский, Автозаводский, «Швейцария», Пушкинниҥ, Кулибинниҥ, 1 майдыҥ адыла адалган, «Эрмендӱ». Каланыҥ јаказында лесопарковый зоналар (темдектезе, лесопарк Щёлоковский хутор тӧҥдӧ лӧ Стригинский бор олјондо, коштой агашту јерлер амыраар айалга берет.

• 
  Максим Горькийдиҥ тепсеҥинде сквер
• 
  Ӱстӱги-Эдилдиҥ јаказы
• 
  Алтыгы-Эдилдиҥ јаказы
• 
  Автозаводский парк

Экологиязы

Алтыгы Новгородто, ӧскӧ дӧ јаан промышленный тӧс јерлерде чилеп, ар-бӱткенди корулаар сурак курч турат. Ар-бӱткенде јер алдында суулар, кичинек суулар, Ока ла Эдилдеҥ суу алар јерлер тыҥ киртип, антропоген айалгада турат. Эдил сууда Нижегородский ГЭС турганы ла бери кӧп кирлӱ суу тӧгӱлип турган учун кирлӱ бактериал айалга бар, оныҥ учун ичер сууга кӧп хлор чейилет. Оноҥ улам коронду канцероген хлорорганический соединениелер бӱдет. Ӱлекер:Панорама

Тӱӱкизи

Нижегородский княжествоныҥ табылганы

IX чактаҥ ала Эдил сууныҥ ӱстӱги агынында Тӱндӱк-Кӱнчыгыш финно-угор калыктар јаткан јерлерди славяндар колго алып, колонизация баштаган. XI чактыҥ учында Эдил суу бажынаҥ ала Ока сууныҥ оозына јетире Арасейдиҥ боло берген. Эдил сууныҥ оҥ јарадыла Сура деп кош суузына јетире эрзян калыктар јуртаган. Бу ӧйдӧ Эдилде турган калганчы кала 1221 јылда Городец болгон.

XIII—XIV чактарда Нижегородский јебрен агаш шибеениҥ ӱлекери, таш шибееге солыгалакта, 1374 јылда тудулып башталган

1221 јылда князь Юрий Всеволодович Эдил ле Ока суулар бириккенинде Владимирский княжествоныҥ кыйуларын мокша, эрзян, марий ле волжский булгар калыктардаҥ корулаар Новгород Низо́вской земли деп шибее (орустап опорный пункт обороны границ) туткан . «Владимирский княжествоны» Великое княжество Владимирское деп адаган, кийнинде ол Алтыгы Новгород болуп кубулган, Государев титулда 1917 јылга јетире мындый болгон.

Феодал ӧйдӧ Алтыгы Новгород элий-селий Суздальский ле Владимирское княжестволорго киретен болгон. 1350 јылда кала 1341 јылда тӧзӧлгӧн Нижегородско-Суздальский великий княжествоныҥ тӧс калазы боло берген, бу княжество јаан јерлӱ болуп Москвала јеҥдешкен. Бу ла ӧйдӧ нижегородский јерлерге албаты кӧчӱш тыҥыган.

Арасей каандык

Алтыгы Новгородтыҥ таҥмазы. 1626 јыл

1392 јылда (је јӱк ле 1425 јылда Василий II тушта учына чыккан), Москов княжество јаанап, Нижегородско-Суздальский улу княжество Москваныҥ јерлерине кийдирилген, Алтыгы Новгород дезе Нижегородский уездтиҥ тӧс јери боло берген.

1469 јыл киреде калага Афанасий Никитин келип јӱреле, јолбичимелдеринде («Хожение за три моря») Алтыгы Новгород керегинде бичийт. Иван III Васильевич каан тушта кала Казанский ханстволо кыйу болгон, бойы черӱлӱ, орус-казан јуулар болзо, бого ратниктер јуулыжатан. 1500—1511 јылдарда агаш шибеениҥ ордына таштаҥ Нижегородский кремль тудулган. Василий III каан Казанга табарган кийнинеҥ, 1523 јылда, Сура деген сууда Василь деп кала тӧзӧлгӧн (эмди Васильсурск), ого кыйу болоры кӧчкӧн. Казан ла Астраханды колго алган кийнинде Иван IV каан тушта кыйулар Эдилде јоголо берген. 1565 јылда Иван Грозный каан Арасей каандыкты опричнина ла земщинага бӧлиирде, кала земщинага кирген. Јаман чакта (орустап Смутное время) Алтыгы Новгород Троице-Сергиев Лаврала коштой Москвага јӧмӧлтӧ эткен. Москваны польско-литов олјоноҥ јайымдаарында 1612 јылдыҥ экинчи јондык ополчениези јаан болуш болгон. Бу ополчениени башкарган улус нижегородский земский староста Кузьма Минин ле князь Дмитрий Михайлович Пожарский болгон.

XVII чакта православный серикпе бӧлинген (орустап раскол), патриарх Никон туштагы бӧлиништеҥ улам Алтыгы Новгородтыҥ јанында, анчада Керженец суу јанында старообрядчество јаҥдаган кӧп тоолу јурттар табылган. Алтыгы Новгородто бӧлиништи јоголторго 1672 јылда мында Нижегородский ле Алатырский епархиялар тӧзӧлгӧн, олорды 1719 јылга јетире митрополит башкарган.

• 
  Алтыгы Новгород XVII чактыҥ баштапкы јарымында
  (А.Олеарийдиҥ « Московияга јорыктаганы керегинде» бичигинеҥ (1656)
• 
  Экинчи јондык ополчение, Мининниҥ нижегородецтерге кычырузы
• 
  Алтыгы Новгород Питер ван дера Аа-ныҥ јуругында (1727)

Арасей империя

Кёндӧ реформаныҥ кийнинде уезд тӧс јердиҥ кебедели (1857)

Алтыгы Новгород (Оканыҥ оҥ јарады), Нижегородский јарымка Канавино јурт (сол јарат) XIX чактыҥ учы

Петр I каанныҥ администрациялык-јерлердиҥ реформазы аайынча 1708 јылда Нижегородский уезд Казан губернияга кирген. Алтыгы Новгород 1714 јылда чаган айдыҥ 26 кӱнинеҥ ала Нижегородский губернияныҥ тӧс јери боло берген. Јаан деген Казан губернияга Нижегородский, мында Арзамас, Алатырь, Балахна, Василь (Васильсурск), Гороховец, Муром, Юрьевец, Ядрин, Керженец сууныҥ алты јаны ла Ветлуга (суу) кирген. 1720-чи јылдарда Букварный, Славяно-Российский Эллино-Греческий школдор ачылган, 1721 јылда Питирим деп архиепископ Нижегородский духовный семинарияны ачкан. Екатерина II бала-каан 1767 јылда кӱӱк айдыҥ 21 кӱнинде Алтыгы Новгородко келип јӱрген. Императрица граф Панин Никита Ивановичке бичиген самарада каланыҥ тураларын тутканы јарабаганын темдектейт:

​Сей​ городъ ситуаціей прекрасенъ, но строеніемъ мерзокъ, всё — либо на боку лежитъ, либо близко того…

Мынаҥ улам губернатор Яков Аршеневскийге јакылта болгон: Алтыгы Новгородтыҥ ӱлекерин тургуза јазайла, ого тайанып, Санкт-Петербург ла Москваныҥ Комиссиязы каланыҥ јаҥы ӱлекерин тургуссын. Каланы тудар проекттер аайынча јарлу градостроительдер, бажында А. В. Квасов, иштегендер. Правительствующий сенат ла императрица 13.4.1770 јылда олордыҥ планын јӧптӧгӧн. Бу ӱлекер аайынча калада башка-башка социал ла культуралык учреждениелер: баштапкы эмчилик, аптека (1780), Поволжьеде баштапкы губернский типография (1791), баштапкы Нижегородский драматический театр (Шаховскийдиҥ театры) труппазы крепостной актёрлорлу (1798). 1817 Макарьево деп каланаҥ Ока сууныҥ сол јарадына Россия ичинде јаан деген јарымка кӧчӱрилген, ого шылтай каланыҥ ла коштой јурттардыҥ экономикалык ӧзӱми тыҥыган. Оканыҥ јабыс јарадында тудулган јарымка ӧдӧр каланыҥ проекти сӱрекей јакшы болгон, А. А. Бетанкур башкарган: искусственный канал казылган, канализационный система эдилген. Нижегородский јарымканыҥ комплексине Главный ярмарочный дом, православный Староярмарочный ла Новоярмарочный соборлор, суннитский мечеттер, армян серикпе, Јаан Ярмарочный театр, цирк тудулган. Алтыгы Новгород ярмарказы учун «Россияныҥ карманы» (орустап «Карман России») деп чололоткон. 1834—1841 Алтыгы Новгородто градостроительный солунталар болгон: Алтыгы ла Ӱстӱги посадтарды колбойтон бир канча тӱжетен јолдор (орустап съезд), (олордыҥ бирӱзи — Зеленский съезд, Кремлёвский кырдыҥ эдегинде казылган). Алтыгы Сафроновский ле Ӱстӱги-Волжский набережныйлар. Зеленский съезд казарда тобрактаҥ Почайнаны (Эдилдиҥ кош суузы) кечире озогы агаш кӱрдиҥ ордына Лыкова дамба эдилген. Кремльде јуучыл гарнизон турган. Кремль каланыҥ јуучыл ла администрациялык тӧс јери боло берген.

XIX чактыҥ ортозында калага коштой јурттарда јаан промышленный предприятиелер табылган: Кызыл Сормоводо Нижегородский механический завод, металлический завод Канавинодо. 1896 Канавинодо Россия ичинде эҥ ле јаан текшироссиялык художественно-промышленный кӧрӱ (орустап выставка) ӧткӱрилген: электрический трамвай кӧргӱзилген(первого в России в современных границах), јаҥы городской Николаевский театр ачылган.

1905 јылдыҥ тӱймеениниҥ баррикадалары, Сормов аймакта, Алтыгы Новгород

1905 јылда јаҥар айда Сормов ло Канавинде ишмекчилердиҥ тӱймеени болгон. Тӱймеенди јыга базып та салган болзо, ол ӧйдиҥ газеттери забастовщиктерди јӧмӧгӧн. Баштапкы телекейлик јууныҥ ӧйинде Алтыгы Новгородко кӱнбадыштаҥ келген кӧчкиндер толгон. Губернатор Ф. Гирстиҥ шылтузында 1915 јылда «Сименс ле Гальске» деп телефонный завод тудулган. Бери эвакуацияга предприятиелер, учреждениелер ле оборонный заводтор келген (ол тоодо рижский «Фельзер» ле «Красная Этна»). 1916 јылда Нижегородский народный университет ачылган, Варшавский политехнический институт эвакуацияга келген (кийнинде ол Горьковский политехнический институт). Архитектор Владимир Покровский бӱдӱн комплекс ӱлекерлер јазайт, је революция башталганынаҥ улам кӧп проекттер бӱтпеген.. Бу ла шылтактаҥ улам архитектор Николай Стрелецкийдиҥ 1913—1915 јылдарда јазалган Ока кечире эки јара айрылып турар кӱриниҥ проекти ле Эдилдиҥ алдыла тонельле ӧдӧр темирјолдыҥ проекти (Общество Московско-Казанской железной дороги јакыткан) бӱтпеген. 1917 јылда кандык айдыҥ учында Нижегородский губернский исполнительный комитет Временного правительства иштеген, тулаан айдыҥ ортозында губернский совет крестьянских депутатов турала эки јаҥ (орустап период двоевластия) болгон.

• 
  Ромодановский вокзал
• 
  Минин ле Пожарскийдиҥ тепсеҥи (Благовещенская площадь)
• 
  Алтыгы Новгородто Текшироссийский кӧрӱ (1896)
• 
  Јаан Покровский ором

Совет ӧй

Каланыҥ кебеделиниҥ ӱлекерлериниҥ бирӱзи

1917 јылдыҥ кӱзинде калада совет јаҥ боло берген. Ол тушта Граждан јуу Баштапкы телекейлик јуу учун калада кӱч айалга болгон. 1929 јылда Горьковский областной комитет КПСС, Нижегородский краевой комитет ВКП(б) тӧзӧлгӧн. НЭП-тиҥ ӧйинде Нижегородский јарымка узак эмес ӧйгӧ орныккан болгон. Је, СССР-да 1930-чы јылдарда индустриализация башталарда, јарымка каршулу керек деп јабылган («орустап социально-враждебное явление»).

1929 јылда Сормово ло Кунавино јурттар јоголгон. Бу ла јылда Нижегород губерния база јабылган, Алтыгы Новгород Горьковский кырайдыҥ тӧс јери боло берген. 1932 јылда ӱлӱрген айдыҥ 7 кӱнинде Алтыгы Новгородтыҥ ады Горький деп атка солынган. XX чактыҥ 30-чы јылдарында промышленность тыҥ ӧзӱм алынган. 1932 јылда калада эҥ јаан промышленный предприятие — Горьковский автомобильный завод иштеп баштаган, Ford Motor Co оныҥ тударында турушкан. 1930, 1940 јылдарда каланы «орус Детройт» дежетен. Автозавод Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта оборон промышленностьтыҥ јаан учурлу объекти болгон. Онойдо ок «Красное Сормово», Сокол деп авиационный завод № 21, Горьковский жиркомбинат, Москвадаҥ эвакуацияга келген авиазавод, «Гидромаш». 1932 јылда Стрелкада јаан речной грузовой порт тудулган. Бу ла ӧйдӧ јаан кӱрлер: Ока кечире Канавинский кӧӧлик кӱр, Эдилди кечире Борский темирјол кӱр, Горькийди Урал ла Сибирле кӧндӱре темирјолло бириктирген.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта Горький калада бир канча јаан черӱлер ле албаты ополчениелер тӧзӧлгӧн, Промышленный предприятиелер фронтко јуу-јепсел эткен. Јаан учурлу калага Люфтваффе (вермахт) улай бомба чачатан. Јууныҥ туркунына Горький калага 43 авиатабару, олордыҥ 26-зы тӱнде болгон. Јууныҥ кийнинде кала ойто орныккан.

Горькийде оборонный заводтор бар учун, Совет Министров СССР-дыҥ јӧби аайынча 1959 јылдаҥ ала кала ӧскӧ ороонныҥ улузына јабык боло берген. Оныҥ учун кийнинде туристтер ас келип, Горьковский аэропорт тыҥ ӧзӱм алынбаган. Эдил суула барып јаткан интуристтерлӱ круиз теплоходтор Горькийдиҥ јаныла тӱнде ӧдӧтӧн, олорды јаратка тӱжӱрбейтен.

1970 јылда Верховный Совет СССР-дыҥ јӧбиле Горький Ленинниҥ ордениле кайралдаткан.

• 
  Благовещенский тепсеҥде митинг (1920)
• 
  Нижегородский јарымка, «Детский мир» деп саду јер (1982)
• 
  Кремльде «Горьковчандар фронтко» деп мемориал

Россия Федерация

Алтыгы Новгородтыҥ кебедели (2006)

1990 јылда ӱлӱрген айдыҥ 22 кӱнинде каланыҥ адын ойто Алтыгы Новгород эдип солыган. 1991 јылда сыгын айдыҥ 6 кӱнинде калага ӧскӧ ороондордоҥ келген улусты кийдиреерге јараар деп јӧптӧлгӧн. 1990-чы јылдарда јарымка ойто иштеп баштаган, калыктар ортодо ассамблеялар кӧрӱлерде, бизнес-форумдарда туружып баштаган. бу ла ӧйдӧ немец корпорациялар Mercedes-Benz ле Volkswagen ГАЗ-тыҥ бӧлӱгин бойыныҥ производствозына садып алган.

2010 јылда каланыҥ башкарузы каланыҥ улузыла шӱӱжип, Алтыгы Новгородтыҥ ӧзӱми керегинде јаҥы генплан тургускан. Экологиялык ӱлекерлерде: Эдил сууныҥ јараттарын бектеери — 22 км, Оканы јараттай — 39 км; јаҥмыр канализацияны јаанадары ла о.ӧ. Алтыгы Новгород Россияда сууда круизный туризмниҥ јаан тӧс јери болуп јат. 2016 јылда Владимир Путин јуучыл техника эдер «Алмаз-Антей» деп концерн ачкан, ол Јеҥӱниҥ 70 јылдыгына учурлалган болгон. 2021 јылда Алтыгы Новгородто оныҥ 800-јылдыгына учурлалган байрамдык мероприятиелер ӧткӧн.

• 
  Минин ле Пожарскийдиҥ тепсеҥи
• 
  Калыктар бирлигиниҥ тепсеҥи
• 
  Чкаловтыҥ тепкижи
• 
  Јаан Покровский ором

Карындаштык ла партнер калалар

1991 јылдаҥ ала кала ӧскӧ ороондордыҥ улузына ачылган (1959 јылда јабылган болгон).

Карындаштык калалар Кала Тергее Ороон Ӧйи Эссен Тӱндӱк Рейн-Вестфалия 1991 јылдыҥ сыгын айыныҥ 10 кӱнинеҥ ала 2020 јылдарга јетире Линц Ӱстӱги Австрия 1993 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 28 кӱни Филадельфия Пенсильвания 1992 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱни Цзинань Шаньдун 1994 јылдыҥ сыгын айыныҥ 25 кӱни Тампере Пирканмаа 1995 јылдыҥ кочкор айыныҥ 24 кӱнинде Матансас Матансас (провинция) 2004 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 22 кӱни Сувон Кёнгидо 2005 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 11 кӱни Нови-Сад Воеводина 2006 јылдыҥ кандык айынаҥ ала Сан-Бой-де-Льобрегат Каталония 2009 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 19 кӱнинеҥ ала Сухум — / Республика Абхазия/Грузия(спорная территория) 2011 јылдаҥ ала Дьёр Дьёр-Мошон-Шопрон 2013 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 27 кӱнинеҥ ала Бельцы — 2016 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 12 кӱнинеҥ ала Минск — 2017 јылдаҥ ала Добрич Добричский область 2017 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 12 кӱни Ираклион Крит 2018 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 13 кӱнинеҥ ала Хэфэй Аньхой 2019 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 31 кӱнинеҥ ала Баня-Лука Республика Сербская 2021 јылдыҥ куран айыныҥ 21 кӱнинеҥ ала Бухара Бухарский область 2022 јылдыҥ кандык айыныҥ 27 кӱнинеҥ ала

Кала-партнёрлор Кала Тергее Ороон Брно Южноморавский край Уси Цзянсу Хэфэй Аньхой

Алтыгы Новгородтыҥ аймактарыныҥ партнер-аймактары

Партнёр-аймак	Алтыгы Новгород каланыҥ аймагы	Партнёра-аймактыҥ тергеези	Партнёр-аймактыҥ орооны	Ӧйи
Советский аймак (Крым)	Советский аймак (Алтыгы Новгород)	Республика Крым	АЕ	2016 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 11 кӱни

Культура

Калада 600-теҥ артык уникал тӱӱкилик, архитектуралык ла культуралык кереестер бар. Эҥ учурлу кереес — Нижегородский кремль. 2010 јылга јетире Алтыгы Новгород тӱӱкилик учурлу (статусту) болгон, је РФ-ныҥ Министерство культурызыныҥ јакааны аайынча (29.07.2010 № 418/339) ол статузын айрыткан.

Алтыгы Новгородто 200 кире областной ло муниципал учурлу культуралык учреждениелер бар. Олордыҥ ортодо — 14 театр, 5 концертный зал, 97 библиотека, 17 кинотеатр, 25 балдардыҥ клубы, 8 музей, М. И. Глинканыҥ консерваториязы, цифровой планетарий, 8 предприятие олордыҥ ижин јеткилдейт парктар 52.

Театрлар

Алтыгы Новгородто ӱч академический театр: М. Горькийдиҥ драма театры, А. С. Пушкинниҥ адыла адалган опера ла балеттиҥ театры, куклалардыҥ Нижегородский государственный академический театры, «Комедія» деп Нижегородский театр, Јиит кӧрӧӧчиниҥ Нижегородский государственный театры ла о.ӧ.

Библиотекалар

Алтыгы Новгородто 3 областной ло 92 муниципал библиотека бар. Онойдо ок калада башка-башка организациялар, ӱредӱ заведениелер ле предприятиелердиҥ библиотекалары иштейт. Јаан ла дегени В. И. Ленинниҥ адыла адалган Нижегородский государственный областной универсальный билим библиотека, 1861 јылда ачылган. Оныҥ ичинде правовой информацияныҥ тӧс јери ачылган.

Музейлер

Алтыгы Новгородтыҥ јеринде башка-башка музейлер кӧп. Олордыҥ эҥ јарлузы — Нижегородский государственный тӱӱкилик-архитектурный музей-заповедник, ол бир канча филиал-музейлер ле кӧрӱ залдар бириктирет, ол тоодо: музей «Нижегородский кремль», музей истории художественных промыслов Нижегородской области, ол 2017 јылда кӱчӱрген айда ачылган (мультимедийный парк-музей «Россия — мениҥ тӱӱким» деп федерал проект аайынча. Сӱрекей јарлу музуйлер ол Нижегородский государственный художественный музей ле архитектурно-этнографический музей-заповедник «Музей архитектуры и быта народов Нижегородского Поволжья, Щёлоковский хутор». Онойдо ок мында А. М. Горькийдиҥ музейи, ол литературный музейге кирет, Каширинниҥ туразы «Детство» деп автобиографиялык повесть аайынча, А. М. Горькийдиҥ музей-квартиразы, мында бичиичи бир канча ӧйгӧ иштенген.

Калада Россия ичинде Добролюбовтыҥ јаҥыс музейи бар, Добролюбовтордыҥ билезиниҥ туразында, онойдо ок дом-музей Добролюбовтордыҥ усадьбазыныҥ флигелинде, мында критиктиҥ бала тужы ла јиит тужы ӧткӧн, Минин ле Пожарскийдиҥ тепсеҥинде А. С. Пушкинниҥ музейи, А. Д. Сахаровтыҥ музей-квартиразы, орус фотографияныҥ музейи, трамвайлардыҥ Нижегородский (горэлектротранспорттыҥ) музейи. 2007 јылда куран айда Алтыгы Новгородто баштапкы тос-бичиктер (берестяная грамота ла писало), онойдо ок XII—XIII чактыҥ 14 мӧҥӱн слиток-гривени табылган.

• 
  Нижегородский кремль
• 
  М.Горькийдиҥ драма театры
• 
  Тӱӱки-архитектуралык музей-заповедник
• 
  Минин ле Пожарскийге кереес

Кереестер

Јаан Покровский ором («Покровка») Алтыгы Новгородто тӱӱкилик ором болуп јат. Мында XIX чактыҥ кӧп јараш туралары бар. Совет ӧйдӧ ол Яков Свердловтыҥ адыла адалган («Свердловка») ором болгон. Јаан Покровский оромдо М. Горькийдиҥ Нижегородский драма театры ла Государственный банк турат. Оромды кууй кӱлер скульптуралар тургузылган, олордыҥ эҥ јарлузы — «Сӱӱнчилӱ эчки» («Весёлая коза»). Оныҥ эмчегин сыймаза ырыс келер деп чотолот.

Эдил суунаҥ јӱс метр киреде Нижегородский Кремльдиҥ јанында Калыктар Бирлигиниҥ тепсеҥи (алдында — Торговая площадь Нижнего посада, кийнинде — Скоба) бар, мында Минин эл-јонго экинчи ополчение тушта башану эткен. Мында Минин ле Пожарскийге кереес тургузылган (Москвада олорго тургускан кереестиҥ копиязы — 5 сантиметрге кичинек). Кереести 2005 јылда тургускан, бажынаҥ ала кереестиҥ оригиналы Алтыгы Новгородто турар учурлу болгон, тӱӱкилик чындык орныккан. Бу тепсеҥнеҥ Рождественский ором башталат. 2012 јылда бу ором јаҥыртылган, јойу базар јолдорды кӧптӧткӧн. Оромды кууй, Јаан Покровский оромдо чылап, кӱлер статуялар тургузылган. Бу оромдо эҥ јарлу кереес — Рождественский серикпеӰлекер:Нет АИ.

Нижегородский кремль ле Минин ле Пожарскийдиҥ тепсеҥи

Алтыгы Новгородтыҥ ортозы болуп XVI чактыҥ бажында тудулган јебрен Нижегородский кремль чотолот — 13 башнялу узуны 2 км кирпичтеҥ эдилген шибее. Кремльдыҥ јеринде кӧп храмдар болгон, је эмдиги ӧйдӧ јӱк ле Михайло-Архангельский собор арткан, XVI чактыҥ ортозында тудулган, 1628—1631 јылдарда јаҥыртылган, эҥ эски Кремльдердиҥ бирӱзи. Алтыгы Новгородтыҥ тӱӱкилик тӧс јери каланыҥ тӧҥ јеринде турат, канча јаҥыртулар болгон до болзо, XVIII, XX чактыҥ кӧп тоолу тӱӱкилик ле тегин де туралары бӱдӱн арткан. Ол тоодо Кремльдиҥ Дмитриевский башнязы Минин ле Пожарскийдиҥ тепсеҥине чыгат.

Нижегородский кремль Алтыгы Новгородтыҥ городской думазыныҥ, Нижегородский областизиниҥ Законодательный собраниези, Нижегородской областьтыҥ башкарузыныҥ туралары.

Зоопарк «Лимпопо»

Зоопарк «Лимпопо» — Россия ичинде баштапкы таҥынаҥ улустыҥ зоопаркы болуп јат, Московский деп аймакта турат. 2003 јылда оны Владимир Герасичкин тӧзӧгӧн. Эмдиги ӧйдӧ зоопарктыҥ коллекциязында 230 бӱдӱм тындулар — бастыра тындулардыҥ тоозы 1200. «Лимпопо» зоопарк Сормовский парктыҥ јеринде турат, текши јери 5,8 га.

Архитектуразы

Калада јӱзӱн-јӱӱр архитектуралык ла тӱӱкилик кереестер сӱреен кӧп. Эҥ ле озо ол — Нижегородский Кремль. Каланыҥ тал ортозында: Тергеелик банк, Рождественский серикпе, Јаан Покровский ором, Иштиҥ ӧргӧӧзи (орустап Дворец Труда), Михайло-Архангельский собор Кремльдиҥ ичинде. Алтыгы Новгородтыҥ тӱӱкилик бӱдӱмин архитектуралык ансамбльдар, садтар ла парктар, Ока ла Эдилдиҥ бириккени јарандырат. Архитектуралык ансамбльдар: Минин ле Пожарскийдиҥ тепсеҥи, Автозавод аймакта Киселёвтыҥ тепсеҥи, Петр I каанныҥ кереези тургузылган Зачатьевский башняныҥ јанында ады јок тепсеҥ. Солун болуп конструктивизмныҥ ӧйиниҥ коммуна-туралары «Дом-коммуна „Культурная революция“», «Дом чекиста» ла Автозаводский аймакта Соцгород кӧрӱнет.

Нижне-Волжской јаратта 1949 јылда Чкаловский тепкиш тудулган болгон. Оны сегис тоого тӱҥей эдип туткан, ол каланыҥ база бир тӱӱкилик кереези боло берген. Онойдо ок ол архитектуралык кереес болот. Бу тепкишти тударында олјого келген немецтер база турушкан. Бу тепкиш јараттаҥ ала Валерий Чкаловтыҥ кереезине јетире, Минин ле Пожарскийдиҥ тепсеҥи ле Кремльдиҥ Георгиевский башнязына јетире уулалат. Бу тепкиште Эдилдиҥ јаражын ајыктаарга кӧп тоолу тегин улус ла туристтер јуулыжат. Мында концерттер ле фестивальдар база ӧткӱрилет.

Озогы тудумдар

Алтыгы Новгород эки-јаҥыс кат эски туралардыҥ кӧбиле аҥыланат. 2007 јылдыҥ чаган айыныҥ 1 кӱнинде мындый тураларда 7,2 муҥ биле јуртаган, ол бастыра жилфондтыҥ 1,6 % болгон. Бу туралар культуралык энчи болот, кезигин артыргызар, кезигинде улусты кӧчӱрип, ордына јаҥы туралар тудулар. Каланыҥ тӱӱкилик бӱдӱмин корулаары јанынаҥ концепция эмдиге јетире јӧптӧлгӧлӧк. Законодательный собрание каланыҥ генеральный планын јаҥыс ӱнле солыйт. Эмдиги ӧйдӧ каланыҥ ортозында јаҥы туралар, саду тӧс јерлер тудулат, бу ла ӧйдӧ тӱӱкилик туралар бызылат, кезик архитектуралык энчи болгон туралар коомой айалгада. Алтыгы Новгородто кезик кереестерди корулаарга мойнолгон.

• 
  Рождественский серикпе
• 
  Нижегородский јарымка
• 
  Тергеелик банк
• 
  Алтыгы Новгородтыҥ тӱӱкилик јаны

Мында согулган кинолор

• «Екатерина Воронина» (1950)
• «Девичья весна» (1960).
• «Ещё не вечер» (1974).
• Конец операции «Резидент»" ле «Жизнь Клима Самгина» (1980).
• «Мисс миллионерша» (1988) Николай Караченцов.
• «Утомлённые солнцем» (1994) Никита Михалков.
• 2000 «Жмурки» (2005) Алексей Балабанов.
• «На игре» режиссёр Павел Санаев.
• «Овсянки».
• «Фома Гордеев]]» (1959)
• «Впервые замужем» (1979)
• «Васса» (1982)
• «Мать» (1989)
• «Фортуна]» (2000),
• «Отель „Президент“» (2013),
• «Выпускной» (2014),
• «Я худею» (2018)
• «Пара из будущего» (2021),
• телесериал «Метод» (2015).

Каланыҥ темдектеер кӱндери ле байрамдары

Текшироссиялык байрамдарга коштой Алтыгы Новгородто бойыныҥ байрамдары бар:

• тулаан айдыҥ 28 кӱнинде — Максим Горькийдиҥ чыккан кӱни;
• Јаан изӱ айдыҥ 23 кӱнинде — Горькийге бомба чачары токтогон (1943);
• Куран айдыҥ 3-чи суббоды (2019 јылдаҥ ала) — каланыҥ кӱни (орустап день города);
• сыгын айдыҥ 20 кӱни — Рождественский оромныҥ кӱни.

Алтыгы Новгородтыҥ 800 јажы

Алтыгы Новгородтыҥ 800 јажын 2021 јылда текшироссиялык байрам деп јарлаган. 2015 јылдыҥ сыгын айыныҥ 22 кӱнинде Россия президенти Владимир Путин Јакаанга кол салган «О праздновании 800-летия основания города Нижнего Новгорода».

«Кала 800» деп инфраструктуралык программа аайынча мында каланыҥ ичи јаҥыртылып, улус јадар јерлер тудулат. Программада ӱч ууламјы: (Нижегородский кремль, Швейцария (парк), Стрелкада пакгаузтар, «Маяк» деп фабрика, Чкаловтыҥ адыла адалган пионерлердиҥ ӧргӧӧзи, Чкаловтыҥ тепкижи, «Школа 800» јаҥы школ), (реставрацияга 69 тура Алтыгы Новгородтыҥ тӱӱкилик тӧс јеринде) и #Среда800 (33 объект ле Сормовский аймакта строительно-транспортный кечӱ).

Эл-јоны

Эл-јонныҥ тоозы
1811	1840	1856	1863	1897	1913	1914	1923	1926	1931	1933	1939	1956	1959	1962
14 400	↗31 900	↗35 800	↗41 500	↗90 000	↗111 400	↗111 600	↗135 400	↗222 000	↗350 251	↗451 500	↗643 689	↗876 000	↗941 962	↗1 025 000
1967	1970	1973	1975	1976	1979	1982	1985	1986	1987	1989	1990	1991	1992	1993
↗1 120 000	↗1 170 133	↗1 238 000	↗1 305 000	→1 305 000	↗1 344 474	↗1 373 000	↗1 405 000	↘1 401 000	↗1 425 000	↗1 438 133	↘1 404 000	↗1 445 000	↘1 441 000	↘1 433 000
1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008
↘1 425 000	↘1 379 000	↘1 372 000	↘1 371 000	↘1 364 000	↗1 364 900	↘1 357 000	↘1 343 300	↘1 311 252	↘1 309 000	↘1 296 800	↘1 289 500	↘1 283 600	↘1 278 300	↘1 274 700
2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021
↘1 272 527	↘1 250 619	↘1 250 600	↗1 254 592	↗1 259 921	↗1 263 873	↗1 267 760	↘1 266 871	↘1 264 075	↘1 259 013	↘1 253 511	↘1 252 236	↘1 244 254

Калада улусты орто јажы — 39,9 года. Иштенер улустыҥ тоозы 64 %, демографияныҥ коэффициенти 0,57. Калыктардыҥ угыныҥ тоозы аайынча калада 95,12 % орустар.

2009 јылда калада 358 000 пенсионерлер ле јаан јаш јажаган улус 30, олордыҥ ортозында 100 ле оноҥ до кӧп јаш јажаган улус. Калада 2,7 муҥ кӧп балдарлу билелер, бу билелерде 8,6 муҥ балдар, бу ла ӧйдӧ 12,6 муҥ јаҥыскан энелер 13,6 муҥ балдар азырайт. 2012 јылга кӧп балдарлу улустыҥ тоозы 3,7 муҥга јеткен.

1811 јылда элјонныҥ тоозы 14,4 муҥ кижи болгон, 1914 јылда каланыҥ эл-јоны году 111,6 муҥга кӧптӧгӧн. Совет индустриализацияныҥ ӧйинде, анчада ГАЗ-ты тудуп турган ӧйдӧ каланыҥ кыйулары јаанап, Сормово ло Канавино калалар јоголып, улустыҥ тоозы 181,2 муҥ (1926) ла 643,7 муҥ боло берген (1939). 1989 јылда калада 1438 муҥ кижи, улустыҥ тоозыла кала 3-чи јерде болгон 1990-чы јылдардаҥ ала улустыҥ тоозы астайт. 2009 јылдаҥ ала улустыҥ ӧлӱми астап, балдар чыгыры кӧптӧгӧн. Эл-јонныҥ тоозы астайла 5,0 промиллеге јеткен (2008 — 6,2, 2005 — 8,7 промилле). ООН-ныҥ эл-јонныҥ тоозын чотогоныла, 2020 јылда кала 1990 јылга кӧрӧ улузын 11,8 % јылыйтар. Чынга јылыйту 10,8 % болгон.

Кудай јаҥы

Алтыгы Новгородто 123 конфессия ла кудайлык биригӱлер: орус православный серикпе — 60 биригӱ, старообрядческий серикпениҥ, армян апостольский серикпе — 1 приход, Римско-Католический серикпе — 1 приход, Евангелическо-Лютеранский серикпе — 2 биригӱ, мусульман — 2 биригӱ, буддизм — 1 биригӱ, иудей — 2 биригӱ, баптизм — 4 биригӱ, ле о.ӧ.. Кӧп культовый туралардыҥ ээлери кудайлык биригӱлер, бу туралардыҥ кезиги федерал учурлу архитектуралык кереестер болот: Рождественский серикпе, Александр Невскийдиҥ Соборы, Печерский Вознесенский монастыр.

Революциядаҥ озо калада 52 серикпе ле 4 собор болгон, эмдиги ӧйдӧ 30 шыку православный храмдар бар.

• Михайло-Архангельский собор — (1628—1631), Нижегородский кремльдыҥ јанында;
• Спасский Староярмарочный собор (1822. Августин Бетанкурдыҥ проекти, собордыҥ јӱзин — Огюст Монферран јазаган;
• Александро-Невский Новоярмарочный собор (Лев Даль 1856—1880);
• Церковь Рождества Иоанна Предтечи на Торгу (1676—1683);
• Церковь Жён Мироносиц (1649,1656);
• Успенская церковь Ильяныҥ кырында (1672);
• Старообрядчество, Церковь Успения Божией Матери Бугровский кладбищеде (1914—1916), архитектор Владимир Покровский;
• Агаш серикпе Покрова Пресвятой Богородицы (1660);
• Храм Всемилостивого Спаса (1899—1903) (Курско-Харьковский темирјолдо поезд аҥданарда Александр III императордыҥ билезиниҥ кайкамчылу аргаданганына учурлай тудулган храм;
• Нижегородский соборный мечет;
• Нижегородская синагога на Грузинской улице — (1881—1883);
• Спасо-Преображенская церковь (Карповка)— (1817);
• Нижегородский Буддистский центр традиции Карма Кагью.

• 
  Александро-Невский Новоярмарочный собор
• 
  Нижегородский еврейский община, тӧс синагога
• 
  Нижегородский соборный мечет
• 
  Успения Дева Марияныҥ храмы

Экономиказы

Александр III каан башкарган ӧйдӧ Алтыгы Новгород Арасейдиҥ којойымдарыныҥ (орустап купечество) тӧс јери боло берген. 1822 јылда јаан изӱ айдыҥ 15 кӱнинде Ока сууныҥ сол јарадында кӧдириҥилӱ айалгада сӱрекей јаан Нижегородский јарымка ачылган. Ол тушта Алтыгы Новгород Арасейде калыктар ортодо садуныҥ тӧс калазы боло берген. 1929 јылда Јарымка јабылган, каланыҥ экономиказы башка ууламјыла ӧскӧн. Советский кала Горький Россияда јаан деген промышленный тӧс јер боло берген, тӧс ууламјызы машиностроение, металлообработка ла информационный технологиялар боло берген. Ол ло тушта баштапкы автогигант Горьковский автомобильный завод тудулган.

Јарымканыҥ тӧс туразы

Тургун којойымдар јаан садуны («знатный торг») Москвала, Казанла, Ярославльла, Астраханьла ӧткӱрбеген, је Европа ла Орто Азияныҥ калаларыла садуны база ӧткӱрген. 1767 јылдыҥ кӱӱк айында Екатерины II каан калага келип јӱреле, нижегородский којойымдардыҥ предприятиезин «Нижегородская торговая компания» деп адазын деп јӧптӧгӧн, не келижер садышсын деген (а торговать им, чем заблагорассудят"), губернаторго јакару эткен ол компанияныҥ ижин јазап кӧрзин деп.

Алтыгы Новгородто тӧс саду јер боло берген.

«Алтыгы Новгород» деп калыктар ортодо садуныҥ тӧс јери

1817 јылда садылган товарлардыҥ баазы 24 миллион салковой болгон болзо, 1912 јылда 195 миллион (эҥ јаан баа — 246 миллион 1881 јылда) болгон. 1850-чи јылдарда јарымкада 2 миллион кижи туружатан. Арасей производительдер садуга экелетени: бӧс (50 % бастыра садуныҥ), темирлер ле темир эдимдер, алу, аш, кулур, тере, тӱк, лён. Кӱнбадыш Европага 60 % бастыра арасей экспорт келижетен болгон. Европанаҥ којойымдар бийик чыҥдыйлу льняной бӧс, аракы, машиналар ла инструментттер экелетен. Кӱнчыгыштаҥ чай, хлопок, специялар ла алама-шикир келетен. Россияда 1861 јылдыҥ Крестьян реформазынаҥ озо крепостной крестьяндарды садып туратан.

XVIII чактыҥ бажынаҥ XX чактыҥ бажына јетире бир канча којойымдар угы-тӧзиле билдирлӱ кожултаны калада јарымка ӧзӧрине эткен.

• Башкировтор — «Емельян Башкиров и сыновья» деп саду тура, аш ла кулур саткан; ӱредӱге болуш јетирген (орустап жертвовали на просвещение), школдор туткан;
• Бугровтор — аш саткан (Поволжьеде ашла эҥ јаан саду олордо болгон), суу теермендер (кийнинде — паровой), коммерческий флот, доходный туралар; А. П. Бугров (1809—1883) конор туралар (орустап ночлежные дома) туткан, ӧгӧндӧри орус-турецкий јууда (1877—1878) корогон ӱй улуска вдовий дом туркан (ол эмди — Общежитие НГТУ);
• Блиновтор — тусла, ашла садышкан, коммерческий флотту болгон. Бугровторло тӧрӧӧн болуп, олорло кожо водопровод ӧткӱрерге, калада приюттар тударга, «вдовий тура» тударга турушкан;
• Вяхиревтер — балык тудар снастьтарла садышкан, канатный фабрикалу, агаш саткан; канча јылдарга Спасо-Преображенский серикпени (Карповкада) тударга, јаҥыртарга акча чыгымдаган;
• Кашиндер — кош ло пассажир тартар флот; техникалык ла суу (речной) училищелер ле јокту-ӧскӱс балдарга болужарына чыгым эткен;
• Рукавишниковтор — темир эдип садары; Нижполиграфты Варваркада туткан, Грузин переулокто гимназический общежитие ле хирургический эмчилик туткан.

1930 јылда Нижегородский јарымка јоголгон. Бу ла јылдарда кала «Карман России» деп адын јылыйткан, 60 јылга ол промышленный ла билим-технологиялык тӧс јер болгон.

Алтыгы Новгородто 1990-чы јылдарда саду јерлер кӧптӧгӧн. 2000 јылдарда Эски Канавинодо темирјол вокзал ла Революцияныҥ тепсеҥиниҥ јанында ӱч ТРЦ тудулган. 2008 јылда «Лобачевский Плаза» деп тӧс јер тудулган, ол талдама архитектурный проект деп чотолгон (2009). Кӧп улус нижегородцецтер, творческий интеллигенция, оны каланыҥ тӱӱкилик бӱдӱмин бызып, архитектуралык ландшафтты ӱрейт деп чотойт, финансовый элита ла јаҥда тургандардыҥ коммерческий јилбӱлерине керек деп айдыжат. 2019 јылдыҥ чаган айдында Алтыгы Новгород јӱрӱмниҥ чыҥдыйы јанынаҥ Россияда эҥ артык кала деп чотолгон (орустап по качеству жизни).

Ӱредӱлик ле билим

Нижегородский дворянский институт

Нижегородский государственный университет

Алтыгы Новгородто XVII чакка јетире ӱредӱ учреждениелер јок болгон. Баштапкы школдор 1720-чи јылдарда табылган: Нижегородский духовный семинария (баштамы), Славяно-российский (орто) ле Эллино-греческой (ӱстӱги), мында кӧп сабада Священниктердиҥ, дьячоктордыҥ ла причетниктердиҥ уулдары иштенген. Ӱредӱниҥ чыҥдыйы бу школдордо коомой болгон. Духовенствоныҥ ӱредӱзин кӧдӱрерге, Поволжьениҥ тургун улузын православиеге кийдирерге 1737 јылда мында Нижегородский духовный семинария ачылат. 1808 јылга јетире бу Алтыгы Новгородто бир ле ӱредӱ учреждение болгон.

1782 јылда Екатерина II јасак чыгарат, бу јасак аайынча комиссия кӧстӧйт. Комиссиялар Россияда Јондык училищелер ачар. 1786 јылда Алтыгы Новгородто Јондык тӧс училище ачылат, мында 5 јылга ӱренер учурлу. Мында кӧп сабазы којойымдар ла мещандардыҥ балдары ӱренетен. Олорго кычырары, бичиири, арифметика, јуранары ла кудай јаҥын ӱреткен. Училищеде 6 ӱредӱчи иштеген.

1808 јылда тулаан айдыҥ 12 кӱнинде баштапкы Нижегородский губернский гимназия ачылган. Мында бастыра сословиелердиҥ улузы ӱренетен. 4 јылдыҥ программалары аайынча ӱредӱ ӧдӧт. 1828 јылдаҥ ала ӱренер ӧй 7 јылга узадылат, 1875 — сегис. Гимназиянаҥ ӧскӧ текши орто ӱредӱни кадетский корпус беретен, мында кӧп сабада офицерлердиҥ балдары ӱренет. Мындый корпустардыҥ бирӱзин 1886 јылда куран айдыҥ 30 кӱнинде Алтыгы Новгородко Новгород каланаҥ кӧчӱрген, Новгородто бу корпусты 1834 јылда А. А. Аракчеевтиҥ акчазына ачып, ого оныҥ адын берген болгон.

1844 јылда Нижегородский дворянский институт ачылган.

1806 јылдыҥ тулаан айында уездный училище ачылган, бого эки јылга приходской училищениҥ кийнинеҥ ӱренерге јараар болгон. Уездный училищени божоткондор Нижегородский гимназияга ӱренер аргалу болгон. 1852 јылда калада кыстар ӱренер баштапкы учреждение ачылган. Мария Фёдоровнаныҥ (Александр III императордыҥ эмеени) баштаҥкайыла Мариинский институт благородных девиц, мында орус дворянствоныҥ, чиновниктердиҥ, кийнинде којойымдардыҥ (I ла II гильдияныҥ) ла кӱндӱлӱ граждандардыҥ кыстары ӱренген. 1859 јылда году Мариинское женское училище I разряда ачылган, ол 1870 јылда Мариинская женская гимназия болуп кубулган. Экзамендерди јакшы табыштырза, мында бастыра сословиелердиҥ кыстары ӱренер аргалу болгон. Озо алты, кийнинде јети јыл ӱренер учурлу болгон. Мариинский женский гимназия, Владимирский реальный училище, онойдо ок ученическое братство, Агару Кирилл ле Мефодийдиҥ адыла адалган общежитие табылганы, Московский ӱредӱ округтыҥ попечители ле тайный советниги болгон К. И. Садоковтыҥ шылтузы болгон. 1916 јылдыҥ чаган айыныҥ 31 кӱнинде Нижегородский государственный университет ачылган, ол Россияда ӱч Албаты университеттердиҥ бирӱзи болгон, јайым (орустап вольный) университеттердиҥ системазына кирген. Алтыгы Новгородтыҥ баштапкы бийик ӱредӱлӱ заведениези болгон.

Эмдиги ӧйдӧ калада 189 общеобразовательный учреждение; олор ортодо — 132 орто ӱредӱлӱ школ, 18 лицей ле гимназия, бир кадет школ. Ӱренчиктердиҥ тоозы 105 муҥ.

Калада ондор тоолу техникумдар, колледжтер ле училищелер бар. Олордыҥ ортодо: автомеханический, автотранспортный, строительный, торговый техникумдар, медицинский колледжтер ле училищелер, педагогический колледж, речной училище, кӱӱлик, Е. А. Евстигнеевтиҥ адыла адалган театрал, художественный училищеле ле о.ӧ.

Алтыгы Новгородто: сегис университет, ӱч академия, консерватория ла бештеҥ артык институт. Бастыра 50-неҥ артык ӱредӱлик заведение ле филиал.

Лобачевскийдиҥ университеди (ННГУ) 1916 јылда чаган айдыҥ 31 кӱнинде ачылган. Эмдиги ӧйдӧ бери 19 факультет, 132 кафедра, алты билим-шиҥжӱ институт кирет. Университетте 40000 кижи ӱренет, 1000-га шыку аспирант ла докторант.

• 
  Нижегородский государственный университет
• 
  Нижегородский государственный технический университет
• 
  Технопарк «Анкудиновка»

Эмчилик

2006 јылда Алтыгы Новгородто 33 больница, 30 поликлиника, тӱрген болуштыҥ 9 станциязы, 11 стоматологический поликлиника ачылган.

Сормовский аймакта кӱйӱк шырканыҥ (ожоговый центр) тӧс јери ФГУ «Нижегородский научно-исследовательский институт травматологии и ортопедии» (НИИТО) тудулар.

2008 јылда перинатальный тӧс јер.

2009 јылдыҥ јаҥар айында Росплазма (плазмоцентр) тудулган, кӱндӱкте 200 донор келгедий, мында јыл туркунына 30 тонна кире плазма јуулар аргалу.

2017 јылда сыгын айда эмчиликтиҥ чыҥдыйы јанынаҥ РФ-ныҥ Башкарузыныҥ Финансовый университеди ӧткӱрген рейтинги аайынча Алтыгы Новгород баштапкы јер алган.

Јарлу улузы

Революциядаҥ озо Алтыгы Новгородтыҥ кӱндӱлӱ кижизи деп атты адаарга городской думаныҥ баштанузы (ходатайство) айынча императордыҥ јӧби керек болгон. СССР тушта — Горьковский городской Совет депутатов трудящихся јӧп чыгаратан. Эмдиги ӧйдӧ — Алтыгы Новгородтыҥ городской Думазыныҥ јӧби керек.

1881 јылда «Кӱндӱлӱ улустыҥ бичигин» городской дума јӧптӧгӧн. Каланыҥ баштапкы ла Кӱндӱлӱ улузы болуп Алтыгы Новгородтыҥ којойымдары Блинов, Бугров ло Курбатов бичилген. Онойдо ок Кузьма Минин кирген;

• Агафонов Святослав Леонидович — РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ архитекторы, реставратор;
• Блохин Николай Николаевич — Социалистический иштиҥ геройы, хирург, РАН-ныҥ академиги;
• Блохина Ирина Николаевна- Эпидемиолог, РАН-ныҥ академиги;
• Бобылёв Владимир Николаевич — Архитектор, профессор, Российский Федерацияныҥ бийик школыныҥ кӱндӱлӱ ишчизи;
• Верещавин Иван Степанович — Јаргычы, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;
• Волков Виталий Федорович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;
• Воронин Иван Васильевич — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;
• Гапонов-Грехов Андрей Викторович — Социалистический иштиҥ геройы, физик, РАН-ныҥ академиги;
• Герасимов Владимир Алексеевич — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;
• Грехова Мария Тихоновна — физико-математический билимниҥ докторы, профессор, РСФСР-дыҥ билим ле техниканыҥ кӱндӱлӱ ишчизи;
• Девятых Григорий Григорьевич — Социалистический иштиҥ геройы, химик, РАН-ныҥ академиги;
• Дмитриев Сергей Михайлович — Нижегородский государственный технический университединиҥ ректоры, технический билимдердиҥ докторы, профессор;
• Духовный Ефим Евсеевич — Военачальник, танковый черӱниҥ генерал-майоры, Советско-финский ле Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;
• Ежов Юрий Иванович — Эмчилик билимдердиҥ докторы, профессор, РФ-ныҥ билимдериниҥ кӱндӱлӱ ишчизи;
• Жуков Леонид Степанович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;
• Захаров Алексей Никонорович — Советский Союзтыҥ геройы, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;
• Зотов Владимир Михайлович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;
• Зубеев Павел Сергеевич — Эмчилик билимдердиҥ докторы, профессор, Россия Федерацияныҥ кӱндӱлӱ эмчизи;
• Иноземцев Петр Васильевич — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;
• Камышева Евгения Павловна — Эмчилик билимдердиҥ докторы, профессор, РФ-ныҥ билимдериниҥ кӱндӱлӱ ишчизи;
• Кирьянов Игорь Александрович — Кандидат исторических наук, краевед;
• Киселёв Иван Иванович — Социалистический иштиҥ геройы, директор Горьковского автомобильного завода;
• Конькова Нина Михайловна — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;
• Круглов Николай Константинович — Заслуженный мастер спорта СССР-дыҥ спортыныҥ кӱндӱлӱ узы, эки катап олимпий чемпион;
• Кузмичева Людмила Ивановна — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, РСФСР-дыҥ экономиказыныҥ кӱндӱлӱ ишчизи;
• Ларин Анатолий Михайлович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;
• Луканов Борис Петрович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;
• Макаров Евгений Иванович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;
• Мартынов Борис Павлович — СССР-дыҥ биатлонло кӱндӱлӱ таскадаачызы;
• Митенков Федор Михайлович — Социалистический иштиҥ геройы, физик, РАН-ныҥ академиги;
• Мочкаев Федор Герасимович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;
• Найденко Валентин Васильевич — Нижегородский государственный архитектурно-строительный университединиҥ ректоры, техникалык билимдердиҥ докторы, профессор;
• Пронин Константин Александрович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;
• Пугин Николай Андреевич — Горьковский кӧӧликтер чыгарар заводыныҥ Генеральный башкараачызы;
• Разуваев Григорий Алексеевич — Социалистический иштиҥ геройы, химик, РАН-ныҥ академиги;
• Разумовский Александр Васильевич — каланыҥ № 13 темдектӱ эмчилигиниҥ баш эмчизи, Эмчилик билимдердиҥ докторы, профессор, Россия Федерацияныҥ кӱндӱлӱ эмчизи;
• Свешников Герман Александрович — эки катап олимпий чемпион, СССР-дыҥ спортыныҥ кӱндӱлӱ узы;
• Стронгин Роман Григорьевич — Нижегородский государственный университеттиҥ ректоры, Россия Федерацияныҥ билимдериниҥ кӱндӱлӱ ишчизи;
• Табарчук Борис Сергеевич — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;
• Терентьев Игорь Георгиевич — Эмчилик билимдердиҥ докторы, профессор, Россия Федерацияныҥ кӱндӱлӱ эмчизи;
• Туркин Николай Иванович — Горьковский (коробка скоростей эдер) заводтыҥ башкараачызы;
• Тятинькин Виктор Викторович — «Теплообменник» деп заводтыҥ Генеральный башкараачызы, экономикалык билимдердиҥ докторы;
• Харитонов Владимир Михайлович — Советский Союзтыҥ геройы, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;
• Чазов Евгений Иванович — Социалистический иштиҥ геройы, РАН-ныҥ академиги , Эмчилик билимдердиҥ докторы;
• Шавурин Петр Иванович — Советский Союзтыҥ геройы, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;
• Шамшурин Валерий Анатольевич — бичиичи;
• Шапошников Василий Иванович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;
• Шарабанов Вячеслав Иванович — Парашютту спорттыҥ международный классту узы;
• Шихов Ким Иванович — РСФСР-дыҥ Горькийде јурукчылардыҥ Биригӱзиниҥ башкараачызы, Россия Федерацияныҥ кӱндӱлӱ јурукчызы;
• Шупранов Василий Николаевич — Нижегородский машиностроительный заводтыҥ Генеральный башкараачызы;
• Эделев Николай Серафимович — Эмчилик билимдердиҥ докторы, профессор, Россия Федерацияныҥ кӱндӱлӱ эмчизи.

Литература

• Ӱлекер:H Богородицкая Н. А. Нижегородская ярмарка: исторический очерк. — Нижний Новгород: Нижегородский государственный университет, 1991. — 62 с.
• Ӱлекер:H Богородицкая Н. А. Нижегородская ярмарка — карман России. — Нижний Новгород: Нижегородский государственный университет, 2008. — 133 с.
• Гациский А. С. Нижегородка. Путеводитель и указатель по Нижнему Новгороду и нижегородской ярмарке. — Нижний Новгород: Тип. губернскаго правления, 1875. — 60 с.
• Горький (центр Горьковской обл.) / Л. Ф. Сизык // Гоголь — Дебит. — М. : Советская энциклопедия, 1972. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 7). (Дата обращения: 30 тулаан ай 2015) Ӱлекер:Архивировано
• Елисеев А. И. Рассказы о родном городе / Худ. Н. В. Головин. — Горький: Горьковское книжное издательство, 1958. — 376 с. — 15 000 экз.
• Ӱлекер:H История города Горького: краткий очерк / Колл. авторов; Ред. А. Ф. Журавлёв. — Горький: Волго-Вятское книжное издательство, 1971. — 575 с.
• Кучкин В. А. Глава V: Территория Суздальского и Нижегородского Великих княжеств в XIV в. // Формирование государственной территории северо-восточной Руси в X—XIV вв / В. А. Кучкин; Отв. ред. акад. Б. А. Рыбаков. — М.: Наука, 1984.
• Мининзон И. Л. Флора Нижнего Новгорода. — Нижний Новгород, 2014. (PDF)
• Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3000 экз. — ISBN 5-17-001389-2.
• Пудалов Б. М. Письменные источники по истории Нижегородского края (XIII — начало XVIII века): Учебное пособие. — Нижний Новгород: Изд. Нижегородского педагогического университета, 2001. [Опубликовано на сайте электронного периодического издания «Открытый текст».
• Селезнёв Ф. А. История Нижнего Новгорода / Ф. А. Селезнёв. Нижний Новгород : ООО «Бегемот НН», 2020. 416 с.: ил.
• Селиванов А. Ф. (с дополнением Неволина П. И.). Нижегородская губерния // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Трубе Л. Л. Наши города. — Горький: Горьковское книжное издательство, 1954.
• Храмцовский Н. И. Краткий очерк истории и описание Нижнего Новгорода. — 1859.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

• 
  Канавинский кӱр
• 
  Нижегородский метрокӱр
• 
  Молитовский кӱр
• 
  Мызинский кӱр
• 
  Сартаковский темирјол кӱр
• 
  Јаҥы ла эски Борский темирјол кӱрлер
• 
  Экинчи Борский кӱр