Алтай тил

Алтай тил — алтай калыктыҥ тили. Алтай Республикада окылу тил деп чотолот. Текши куучындап тургандардыҥ тоозы 55720 кижи. Алтай тил алтай тилдердиҥ билезиниҥ тӱрк группазына кирет.

Алтай тил тӱштӱк ле тӱндӱк бӧлӱктерге бӧлӱнип јат: тӱштӱк бӧлӱкке Тӱштӱк Алтай (Тӧӧлӧс), Телеҥит (Телеҥӱт) ле Телеҥет (Телеӱт; Монгол тил: Телеүт; Орос тил: Телеуты, Теленнет; Ойрот-Алтай «ӱ» = Ӧӧрд Монгол «ү» → Халха Монгол «ү» = Орос тил «у») диалекттер кирет. 1948 јылга јетире олордыҥ тили ойрот тил болуп чотолгон.

Тӱштӱк Алтайлар (Алтай кижилер) Кадын сууны јараттай јуртагылайт, Телеҥиттер Чуй ла Башкуш сууларды јараттай, Телеҥеттер Бачат сууны јараттай (Кемеровская область). Телеҥиттер ле телеҥеттер (телеӱттер) 2002 јылдаҥ ала башка албаты болуп чоттолот. Н. А. Баскаковтыҥ классификациязыла Тӱштӱк алтай тил тӱрк тилдерниҥ Кӱнчыгыш-хун айырызыныҥ кыргыс-кыпчак бӧлӱгине кыргыс тилле кожо кирет.

Тӱндӱк Алтай тилге Куманды, Туба ла Чалканду диалекттер кирет. Кумандылар Бии сууны јараттай, чалкандулар Куу сууны, Туба кижилер Бии сууныҥ сол јарады ла Алтын Кӧлдиҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јарадында јуртагылайт. Бу албатылар 2000 јылда Россияныҥ ас тоолу калыктарыныҥ тоозына кирген. Тӱндӱк алтай тилдер тӱрк тилдердиҥ уйгур-огуз бӧлӱгине кирет.

1989 јылдыҥ тооалыжында РФ-та 69 муҥ алтай јуртаган, олордыҥ ортодо 59 муҥ Алтай Республикада, 5 муҥ Алтай кырайда, 2,5 Кемерово областьта, 1,4 СНГ-ныҥ республикаларында. 2002 јылдыҥ текшироссиялык тооалышта алтайлардыҥ тоозы 67 239 кижи болгон, олордыҥ ортодо алтай тилин 53 муҥ кижи билер.

1923 јылга јетире алтай литературный тилдиҥ тӧзӧгӧзи Телеҥет диалект болгон. Тургуза ӧйдӧ алтай литературный тилдиҥ тӧзӧгӧзи алтай-кижи (орус.собственно алтайский) диалект болуп чотолот.

1828 јылда Орус православный миссияла кириллицала баштапкы алтай алфавит тӧзӧлгӧн. 1931 јылдаҥ ала 1938 јылга јетире латин алфавит тузаланылган, 1939 јылдаҥ ала ойто кириллица тузаланылып јат. Баштапкы алтай бичиктер XIX чакта православный миссияла кӧчӱрилген религиозный тексттер. Православный миссияла кожо Алтайга школдыҥ ӱредӱзи келген. Онойдо ок правосланый миссияныҥ наукага тузалу эткен ижи бийик кеминде бичилген «Грамматика алтайского языка» [1869]. Оны бичиген улус Н.Ильминский, А.Вербицкий, о. Макарий.

Алтай тил ле литератураны алтай школдордо ло Горно-Алтайск каланыҥ университединиҥ алтай тил ле литература бӧлӱминде ӱредет. Алтай тилле «Алтайдыҥ Чолмоны», «Ажуда», «Ӧйдиҥ ӱни» деген газеттер, «Эл Алтай», «Кан Алтай» ла балдардыҥ «Солоҥы» деген журналы чыгат. Радио ло телевидениеде алтай тилле берилтелер ӧдӱп јат.

Баштапкы алтай бичиичи, бойыныҥ јӱрӱмин бичиген М. В. Чевалков. Онойдо ок Совет ӧйдиҥ јайалталу бичиичилери ле поэттери: П.Кучияк, баштапкы алтай романныҥ тӧзӧӧчизи Л.В.Кокышев, И.Шодоев, Б.Укачин, Э.Палкин, А.Адаров, Д.Каинчин, К.Тӧлӧсов.

Алтай тил орус албаты Сибирьге келгенинеҥ ала шиҥделип башталган. XVIII чактагы баштапкы экспедицияларда Д.-Г.Мессершмидт, И.Фишер, Г.Миллер, П.Паллас, Г.Гмелин деген улустарла алтай тилле сӧстӧр лӧ тексттер бичилген. Алтай тилдиҥ шиҥжӱзине јаан ајару эткен кижи В. В. Радлов. Ол 1863—1871 јылдарда Алтайла јорыктап тексттер јууган. Соҥында ол тексттерди «Фонетика» (1882—1883) ла «Словарь тюркских наречий» (1888—1911) деген бичиктеринде тузаланган.

Совет ӧйдӧ алтай тилди жиҥжӱге алган улус Н. П. Дыренкова «Грамматка ойротского языка» [1940], ла Н. А. Баскаков. Тӱӱкиниҥ тилдиҥ ле литератураныҥ Горно-Алтайский научно-исследовательский институды тӧзӧлгӧниниҥ кийнинеҥ алтай шиҥжӱчилер де табылган: Т. М. Тощакова, В. Н. Тадыкин, Е. Н. Чунижекова, М. Ч. Чумакаева.

Калганчы ӧйдӧ алтай тилдиҥ сурактарыла иштеп турган алтай ла орус шиҥжӱчилер: М. И. Черемисина, А. Т. Тыбыкова, Н. А.Јайым, Л. Н. Тыбыкова, Н. Д. Алмадакова, Т. Е. Орсулова, Н. Н. Тыдыкова, Н. Р. Байжанова, А. А. Озонова, А. Р. Тазранова, С. Б. Сарбашева, А. Э. Чумакаев ле о.ӧ.

Алтай тил С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган Алтаистиканыҥ институдында (Улалу), СО РАН Филологияныҥ институдында (Новосибирск), ла РАН Языкознаниениҥ институдында (Москва) шиҥделип јат.

Бичиктер

• Баскаков Н. А. Алтайский язык (орус.). — М., 1958.
• Дыренкова Н. П. Грамматика ойротского языка (орус.). — М.-Л., 1940.

Тайантылар

• Кормушин И. В. Алтайский язык (орус.). Большая российская энциклопедия: Электронная версия (2018).
• Говорим по-алтайски (орус.). Историко-архивный путеводитель по Горному Алтаю. Государственный архив Республики Алтай.
• Классификация тюркских языков / Eurasica.ru.