Кадын

Википедия сайттаҥ
Кадын
орус. Катунь
Катунь в Чемальском районе Республики Алтай.Катунь в Чемальском районе Республики Алтай.
Характеристиказы
Узуны 688 км
Бассейн 60 900 км²
Сууныҥ чыгымы 626 м³/с (53 км оозынаҥ ӧрӧ)
Водоток
Бажы Геблердиҥ мӧҥкӱ-тожы
 • Координаталары 49°44′54″ с. ш. 86°33′55″ в. д.HGЯO
Оозы Оп
 • Координаталары 52°25′50″ с. ш. 84°59′00″ в. д.HGЯO
Турган јери
Суузыныҥ системазы Оп (суу)  → Карский талай
Ороон
Региондор Алтай Республика, Алтай кырай
Аймактар Кан-Оозы аймак, Оҥдой аймак, Чамал аймак, Шабалин аймак, Майма аймак, Алтайский край:Алтайский район, Советский район, Красногорский район, Бийский район, Смоленский район
Кадын (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Кадын (Алтай Республика)
Голубая точка — исток
исток
Синяя точка
устье
Код ГСР 13010100312115100003045
 Медиафайлдар Викискладта

Кадын (орустап Катунь[1]) – Россия тергеезинде Алтай Республиканыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш јанында Ӱч-Сӱмер туудаҥ башталып, беш аймакты кечире тӱндӱк јаар агып барган суу. Сол јанынаҥ Кадын, оҥ јанынаҥ Бий (Ӧӧн) суулар биригеле, Оп (орустап Обь) суу боло берген. Кадын сууныҥ узуны 688 км. Агыныныҥ текши јери – 60 900 кв.км Ак Кадын.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кадын деген сӧс тӱрк тилдерде учурыла ӱй кижи, хатун – бийдиҥ абакайы, эмезе энези, бойы јамылу ӱй кижи[2].

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кадын ла Бийдиҥ бассейны

Кадын суу Геблер деп шиҥжӱчи-географтыҥ адыла адалган мӧҥкӱ-тоштоҥ башталат. Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ тӱштӱк јанынаҥ башталып, кӱнбадышта эбире согот, мында эҥ ле тыҥ келтеҥи (уклон) 1000 м. Суу узунына ӱч бӧлӱк болот: ӱстӱги, орто ло алтыгы агыны. Башталганынаҥ Кӧксу сууга јетире – 186 км, оноҥ ары Јаан Сымылты суу киргенине јетире – 206 км, оноҥ ары Бийдиҥ суузына киргенче – 296 км. Кадын-Бажыныҥ, Летяга ла Холзун деген мӧҥкӱлердеҥ кӧп кош суулар кирет Кадынга. Кадынныҥ ӱстӱги агынында кырларда ла јараттай кӧп сабада тыт агаш таркаган.

Орто агынында Кадын Кӧксунаҥ ала Јаан Сымылты сууга јетире бийик-бийик сын-тайгалардыҥ ортозыла келет. Келтеҥи 400 м. Мында јаан деген кош суулары кирет: Мыйту, Кураган, Кујурлӱ, Аккем, Аркыт ла Чуй. Тӱҥӱр јурттаҥ ала Аркыт сууныҥ Кадынга киргенине јетире кӧп бозоголорлу кызыкла агат, Аркыт суунаҥ ала Чуйга јетире бийик таскылдар ла боомдордыҥ ортозыла ӧткӱре агат. Текши келтеҥи – 400 метр.

Кадынныҥ алтыгы агыны Јаан Сымылты суунаҥ башталып, Бийге киргенине јетире деп чотолот. Мында кырлар эмеш јабызак, ӧзӧктӧр тӱс, эмеш телкем, сууныҥ келтеҥи 400 м. Кадынныҥ ӱстӱги ле орто агынында агаштардыҥ кӧбизи тыт, Сымылты киреде карагай агаш кожулат. Кадынга кирген кош суулардыҥ јаан дегендери Чамал ла Себи суулар.

Майма јурттаҥ ала Кадын чӧл јердиҥ сууларындый боло берет[3].Орто келтеҥи 2000 м болордо, агынныҥ тӱргени 5–6 м/с. Јаш-Тура каланыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, 19-чы км-де Кадын ла Бий биригип, Оп суу башталат, Сибирдиҥ эҥ јаан сууларыныҥ бирӱзи.

Кадын[4] суу тӱштӱктеҥ тӱндӱк јаар башка климатту јерлерди ӧткӱре агат. Тӱштӱкте климат кургак, соок, тӱндӱкте дезе бир канча јылу, чыкту, јут-јулакай мында јеткилинче тӱжет. Сууныҥ коолыла улай ла салкындап јадар, кышкыда дезе шуургандар болот. Кардыҥ калыҥы 1,5 м кире болот.

Геологиялык бӱдӱми јӱзӱн-јӱӱр: сланцы, гранит, известняк, мрамор ошкош известняк. Кадынныҥ ортозында кӧп тоолу ортолыктар туштайт, олор кумак ла сай-таш, ол эмезе кайа-таш болот. Ортолыктарында агаштар ӧзӧт. Кадынныҥ суузы гидрокарбонатный класстыҥ кальциево-магниевый группазына кирип јат. Уур металдарлу ПДК сууда јок, је ртуть[5] суу кирӱ тушта бар болот. Кадын-ГЭС тудуларга турарда билимчилер лаптап шиҥдегежин, ртуть сууда Акташ ла Чаган-Узунныҥ месторождениелериниҥ јанында кӧп болгон. Эҥ ле јаан концентрация – 917 микрограмм/кг. Курайдыҥ ла Сары сууныҥ ртутно-рудный зоналары Кадын сууга база јуук.

Кадынныҥ ийде-кӱчи 4 млн кВт, мынаҥ 31 млрд кВт электроэнергия 1 јылга чыккадый.

Кадында јӱзӱн-јӱӱр башка-башка категориялу сплавтар болот. Чуйдыҥ трагы сууныҥ коолыла бир канча узун јерде чӧйилет.

Јыл туркунына сууныҥ ӧҥи кубулат: јас-јай ӧйдӧ суу сӱт- ак-боро ӧҥдӱ, кӱскеери суу арутала береле, кӧк-чаҥкырайат.

Гидрологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Сууныҥ коолында 800 артык мӧҥкӱ-тоштор, текши јери 625 кв.км. Айдарда тоштоҥ кайылган суу кӧп кирет. Сростки јурттыҥ јанында аккан сууныҥ ортојылдык кеми (сууныҥ оозынаҥ 53 км) 626 куб.м/с. Ӱсти јаны сууныҥ јаҥар айда тошло бӱркелет, алты јаны кӱчӱрген айдыҥ учында. Кандык айдыҥ бажында тош тӱжет[6].

Кош суулары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кадынныҥ кош суулары (орустап притоки) 254, текши узуны 708 км. Эҥ ле јаан (суузы кӧп) кош суулары Кадынга орто ло ӱстӱги агынында кирет.

Аккемниҥ суузы Кадынга киргени

Кадынга кирген суулар (alt/ru/кош суу):

  • 8 км: Каменка (110 км) / Каменка / сол
  • 15 км: / Поскакуха / сол
  • 21 км: Айты-Коол[7] / Талица нижняя / сол
  • 40 км: Кӧкши / Кокша / сол
  • 42 км: Карасук / Талица верхняя / сол
  • 53 км: Эрмендӱ / Дубровка / оҥ
  • 61 км: Кайыҥду / Березовка / оҥ
  • 80 км: Ыжы (162 км) / Иша / оҥ
  • 97 км: Аалгајер / Алгаир / оҥ
  • 102 км: Майма (60 км) / Майма / оҥ
  • 113 км: Ая / Ая / сол
  • 119 км: Суску / Соузга / оҥ
  • 127 км: Ӱстӱбе / Устюба / сол
  • 151 км: / Муна (Муны) / оҥ
  • 158 км: Кумшулу / Камышла / сол
  • 162 км: Сема / Сема / сол
  • 162 км: Себи (88 км) / Сема / сол
  • 167 км: Шашкулар / Шашкулар / сол
  • 168 км: Чопош / Чепош / оҥ
  • 174 км: Јумурлу / Емурла / сол
  • 186 км: Ӱзнези / Узнезя / оҥ
  • 186 км: Онос / Анос / сол
  • 187 км: Куюм / Куюм / оҥ
  • 192 км: Эликманар / Элекмонар / оҥ
  • 195 км: Айулу / Аюла / сол
  • 200 км: Чамал (54 км) / Чемал (Емен) / оҥ
  • 210 км: Бертек / Бертка / сол
  • 221 км: Апшыйакту /Апшуяхта / сол
  • 227 км: Тышкескен / Тышкескен / сол
  • 232 км: Коскол / Коскол / сол
  • 235 км: Бийка / Бийка / оҥ
  • 235 км: Каспа / Каспа / сол
  • 240 км: Чеба / Чеба (Сарагаш) / оҥ
  • 244 км: Эјеган / Едиган / оҥ
  • 247 км: Ороктой / Ороктой / сол
  • 247 км: / Агайры / сол
  • 255 км: Алтыгы Куюс / Нижний Куюс / оҥ
  • 262 км: Сарылу / Саралу / сол
  • 264 км: Белтиртуйук / Бельтертуюк / оҥ
  • 265 км: Ӧлӧти / Улюта / сол
  • 272 км: Јаан Айулу / Большая Аяла / сол
  • 277 км: Кайтыгем / Кайтыгем / оҥ
  • 288 км: Кайыҥчы / Каянча / сол
  • 296 км: Јаан Сымылты (76 км) / Большая Сумульта (Кызылтобрак) / оҥ
  • 298 км: Урсул (сол, 119 км) Урсул (Ело, Б.Аргем) / сол
  • 324 км: Кадрин (95 км) / Кадрин / оҥ
  • 325 км: Јайлугуш (56 км) / Айлагуш (Эйлягуш) / оҥ
  • 330 км: Јаан Ӱлегем (53 км) / Большой Ильгумень / сол
  • 333 км: Карасу / Карасу / сол
  • 343 км: Јаан Јаламан / Большой Яломан / сол
  • 348 км: Кичӱ Јламан / Малый Яломан / сол
  • 357 км: Ийин / Иня / оҥ
  • 367 км: Чуй (320 км) / Чуя (Юстыд, Богуты / оҥ
  • 373 км: Алтыгы Ӱлегем / Нижний Инегень / сол
  • 374 км: Теребети / Теребеты / оҥ
  • 377 км: Ӱстӱги Ийнеген / Верхняя Инегень / сол
  • 383 км: Шибелӱ / Эбелю / оҥ
  • 390 км: Аркыт (оҥ, 232 км) / Аргут (Ак-Алаха) / оҥ
  • 393 км: Кӧзнӧктӱ / Казнахта / сол
  • 400 км: Берткем / Берткем / оҥ
  • 407 км: Аккем / Аккем / оҥ
  • 412 км: Турунду / Турунда / сол
  • 420 км: Јети-Кӧчкӧ / Едыкочка / сол
  • 427 км: Кујурлу (50 км) / Кучерла (Кочурла) / оҥ
  • 428 км: Тӱҥӱр / Тюнгур / сол
  • 442 км: Кураган (51 км) / Кураган (Иолдо) / оҥ
  • 444 км: ? Катанду / Нижняя Катанда / сол
  • 444 км: ? Катанду / Верхняя Катанда / сол
  • 458 км: Акчан / Акчан / оҥ
  • 467 км: Маргалу / Маргала / сол
  • 470 км: Мыйту / Мульта / оҥ
  • 474 км: Чиндек / Чиндек / сол
  • 475 км: Јаан Теректи / Большая Терехта / сол
  • 485 км: Јаан Окол / Большой Окол / оҥ
  • 487 км: без названия / без названия / оҥ
  • 487 км: Окол Окол / Окол /?
  • 490 км: Кастакту / Кастахта / сол
  • 492 км: / Башталинка / сол
  • 493 км: без названия / без названия / сол
  • 502 км: Кӧксу (179 км) / Кокса / сол
  • 510 км: / ручей Голодаево / сол
  • 522 км: Кичӱ Сугаш / Малый Сугаш / оҥ
  • 524 км: Кайтанак / Кайтанак / сол
  • 528 км: Јаан Сугаш / Большой Сугаш / оҥ
  • 546 км: Койонок / Зайченок / оҥ
  • 548 км: Бириксе / Бирюкса (Быстрая Бирюкса) / сол
  • 556 км: Ийтсу / Собачья / оҥ
  • 563 км: Тӱргенсу / Быструха / сол
  • 576 км: Јажылсу / Зелёнка (Красненькая Зелёнка) / сол
  • 578 км: Согонолу / Луковка (Ауковка) / оҥ
  • 583 км: Арайсу (Большая) / Тихая (Большая) / оҥ
  • 587 км: без названия / без названия / оҥ
  • 596 км: Арайсу / Тихая / сол
  • 600 км: Кӧлдӱсу / Озёрная / оҥ
  • 606 км: Койон / Зайчиха / оҥ
  • 629 км: Огнёвка / Огнёвка / сол
  • 641 км: Суетка / Суетка / сол
  • 642 км: Тӱргенсу / Быстрая / оҥ
  • 648 км: Ӱстӱги Кураган / Верхний Кураган / оҥ
  • 651 км: Ӱчкӧс / Ускучёвка / сол
  • 657 км: Узун-Карасу / Узун-Карасу / оҥ
  • 680 км: Капчал / Капчал / оҥ

Кадын ла Бийдиҥ бириккени[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кеен ле јараш јер ол — эки сууныҥ бириккени. Эки јаан суу биригип, кӱчтӱ, јайым, суузы батыр кептӱ аҥданып јадар Оп (Обь) суу башталып агат. Эки сууныҥ ӧҥи башка. Јайгыда Кадын јажыл-чаҥкыр (бирюзовый) ӧҥдӱ, Бийдиҥ суузы ак-боро (бӱрӱҥкий) ӧҥдӱ. Бир канча јерге эки сууныҥ толкулары бирикпей, коштой агып барат. Јаскыда Кадын Бийдиҥ сууларыныҥ ӧҥи тӱҥей. Эки суу бириккенде Иконниковтыҥ ортолыгы бар, бу окылу ар-бӱткенниҥ корулу јери (памятник природы)[8].

Јараттай јурттар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кадын јакалай Алтай республика ла крайдыҥ јон јаткан јерлери

Бастыра јаба 60 јурт.

Кадын соојындарда[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кадын ла Бий керегинде Бир катап Алтайда бай јуртаптыр, Кадын деп јаражай кысту. Ӧӧн деп уул ла јаражай кыс бой-бойын јарадып, биригер деп шӱӱшкен, казыр адазынаҥ качып, Кадын кайа-таштыҥ ортозыла јӱгӱрген. Адазы качкын кызыныҥ кийнинеҥ, тудуп экелзин деп, баатырлар ийген. Бабырган кысты јаба једип, јеҥинеҥ ала койзо, Кадын јеҥин јырта согуп, јӱгӱреле, Ӧӧнлӧ бириккен. Экӱ јайым ага берген, Ӧӧнниҥ ады Бий болуп кубулган. Казыр адазы батырларды туулар эдип куулткан: Бабырган ла Сарлык кырлар болуп туруп калган.

Кереес јерлери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Бозоголоры (орустап пороги): Аккемниҥ, Ӱлегемниҥ, Кадринниҥ трубазы, Шабаш, Кайыҥчы, Айулу, Телдекпей (эҥ ле јаан, кату бозоголор, 1,2), Јыландуныҥ каалгазы (эмезе Ортолык), Чамалдыҥ трубазы (кызык кайа), Аскаттыҥ, Чопоштыҥ, Ман-Јӱректиҥ.

Кӱр-Кечӱ, Сартакпайдыҥ кӱри, Сартакпайдыҥ тажы, Сартакпайдыҥ каалгазы, Бий сууга киргени.

Литературазы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Танкова М. В., Злобина Т. И., Вдовина Т. В. Путешествие по Катуни. — Барнаул: Пять плюс, 2007. — P. 232. — ISBN 978-5-9900731-2-8.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кадын ичи

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ Катунь (№ 0154182) / Реестр наименований географических объектов на территорию Алтайского края // Государственный каталог географических названий. rosreestr.ru.
  2. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 215—217. — 397 с.
  3. ↑ Комплексная характеристика территории нижнего течения реки Катунь (орус.). www2.bigpi.biysk.ru. Дата обращения: сыгын айдыҥ 12 кӱни, 2019.
  4. ↑ Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 15. Алтай и Западная Сибирь. Вып. 1. Горный Алтай и Верхний Иртыш / под ред. В. В. Зееберг. — Л.: Гидрометеоиздат, 1966. — 216 с.
  5. ↑ Поведение ртути и других тяжелых металлов в экосистемах. В 3 ч / Науч. ред. чл.-кор. О. Ф. Васильев. — Новосибирск: ГПНТБ СО АН СССР, 1989. — Т. 3. — 204 с.
  6. ↑ Гидрография. abratsev.ru. Дата обращения: 12 сентября 2019
  7. ↑ Государственное собрание - Эл Курултай Республики Алтай Постановление от 21 июня 2012 года N 20-36 «О перечне наименований населенных пунктов, пересекаемых рек, ручьев, расположенных на территории Республики Алтай вдоль трасс автомобильных дорог общего пользования, на алтайском языке»
  8. ↑ Особо охраняемые природные территории г. Бийска [Текст] : справ. изд. / Е. А. Дзагоева и др. Бийск : НИЦ БиГПИ, 1999.

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Кадын&oldid=40281"