Чуйдыҥ чӧли

Ӱлекер:Чӧл

јурт
Чуйдыҥ чӧли
Характеристиказы
Бийигиниҥ ӱстӱги бажы	1750-1850 м
Кемјӱзи	10—40 × 70 км
Суулар	Чуй-Суу
Турган јери
49°55′00″ с. ш. 88°30′00″ в. д.
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ тергеези	Алтай Республика
Муниципал аймак	Кош-Агаш аймак

Медиафайлдар Викискладта

Чу́йдыҥ чӧли — орустап Чуйская степь Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагыныҥ јеринде јадат. Алтайдын тӱштӱк-кӱнчыгыш јынында Чуйдыҥ суузыныҥ ӱстӱги агынында јадат. Чӧлдиҥ узуны — 70 километр, туразы — 10—40 км. Чӧл талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1750—1850 метрге бийик. Чуйдыҥ чӧлиниҥ ӱсти чала толкуланган ушкуш. Чӧлдиҥ јериниҥ кыртыжы мӧҥкӱлик тоштыҥ ӱститнде јадат. Курайдыҥ, Чуйдыҥ, Сайлугемниҥ, Чихачёвтыҥ, Аккемниҥ, Ирбистӱниҥ сын тайгалары чӧлди эбиреде курчаган.

Физико-географиялык темдектери

Јердин аайы

Чӧлдиҥ узуны — 70 километр, туразы — 10—40 км. Чӧл талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1750—1850 метрге бийик. Чуйдыҥ чӧлиниҥ ӱсти чала толкуланган ушкуш. Чӧлдиҥ јериниҥ кыртыжы мӧҥкӱлик тоштыҥ ӱстинде јадат.

Климады

Чуйдыҥ чӧлиниҥ климады кезем континентал. Туулу Алтайда бу чӧл эҥ ле кургак, эҥ ле соок јер. Бир јылда соок јок кӱндери 50-60 кӱн. Кош-Агаш аймакта чаган айдыҥ орто температуразы — −32 °C, јаан изӱ айда — +13,8 °C. Ортојылдык температура — −6,7 °C, кезик јылдарда эҥ соок кӱндерде температура −62 °C болот^[1], јайгыда дезе, +31 °C градуска једет. Ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 80—150 мм кире болот. Ӧткӱре соок климат учун чӧлдӧ јер 15—90 метрге јетире тоҥуп калат^[2].

Гидрологиязы

Кызылшыҥ ла Јӱстытыҥ суулары Чихачёвтын сындарынаҥ чӧлди тӧмӧндӧп, Чуйдыҥ суузы болуп агат (Чуй Кадынга кирет). Чаган-Узунныҥ суузы тӱндӱк-кӱнбадыш јанынаҥ Чуйга кирет. Бу эки суу Чуйдыҥ чӧлинде токуналу болуп агат. Чӧлдӧ кӧп кӧлдӧр бар. Кезигиниҥ тереҥи 5 метр, кезиги тайыс, тӱби јалбак ла тӱс. Кӧлдиҥ ӱсти (площади зеркала) 100 м² ала 1 км² јетире. Чуйдыҥ чӧлинде кӧп кӧлдӧриниҥ суузы тусту, је кезиги тусту эмес, карбонатту, сульфатту, хлоридту. Кӧп кӧлдӧрдӧҥ суу чыгара акпайт. Геологиялык шиҥжӱлердиҥ турултазыла кезик кӧлдӧрдӧ минералду, эм-том болгодый балар ла балкаш (иловые отложения, относящиеся к лечебным минеральным грязям) табылган. Мындый ок балкаш Хакасияда Утичье-3 деп кӧлдӧ база бар, оны «Озёра Шира» деп курортто текши тузаланат^[2]

Аҥ-куштары

Чуйдыҥ чӧлиниҥ аҥ-куштары јӱзун ле јӱӱр, је бир канча аҥылузы бар. Мында Алтай Респуликанын Кызыл бичигине кирген маны (орустап дикая кошка манул) деп тынду јӱрет. Кырса тӱлкӱ јыҥыс ла бу чӧлдӧ бар. Бу јердиҥ кату климадына ӱренип калган кӧп тоолу тарбаган, ӧркӧ, борсык ла чычкандар: сыгырган, камак ла оноҥ до о.ӧ. бар. Улус азыраган тындулардаҥ Чуйдыҥ чӧлинде тӧӧ лӧ сарлык бар. Чӧлдиҥ кӧлдӧринде кӧп тоолу сугуштар бар, каа-јаа коокый кас, куу бар. Сууны јаратай турна ла каркыра (орустап журавль красавка), сас ӧртӧк, ак јелечи јӱрет. Ачык ак јалаҥдарында талеҥко, бӧбӧлјин (јаман куш, ӱзӱт куш, удод), каргаа, саҥыскан бар. Бийиктей јерлерде кара тас, ала ылаачын (балобан) бар, бу куштар Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген^[3]. Мындагы сууларда кӧп балыктар бар, ол тоодо чараган, јылмай, осман^[2]. Чӧл јерде јылан ла келескенниҥ башка-башка бӱдӱмдери бар.

Ӧзӱмдери

Бу чӧлдиҥ кату климадына ӱренип калган, соок ло чык јок куру јерлеринде бир канча ӧзумдер таркаган: тайалар ла јыралар, карганаа, кыйгак ӧлӧҥ, баргаа, ийт-тырмак, кулузун, кылганак^[2].

Јон јаткан јерлери

Кош-Агаш — Алтай Республикада Кош-Агаш аймактыҥ ӧс јери
Кӧкӧрӱ јурт
Бельтирдиҥ јурт јеезези
Ортолык јурт
Жана-Аул јурт
Мукур-Таркаты
Тӧбӧлӧрдиҥ јурт јеезези
Актал јурт

Экологиязы

Чӧл кечире тӱндӱк-кӱнбадыштан тӱштӱк-қӱнчыгыш јаар, Калка јерине Чуйдыҥ трагы ууланган. 2003 јылдыҥ сыгын айында Белтир јурттыҥ јанында јерсилкиништиҥ эпицентры болгон. Јурт бӱдӱнге бызылган. Јерсилкиништиҥ магнитудазы Рихтердин шкалазы аайынча 7,3 балл болгон. Эпицентрге јууктай јер јарылып, кӧчкӧлӧнгӧн.

Археологиязы

Ак-Кобы ӧзӧктӧ Кош-Агаштаҥ 35 км тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар Бар-Бургазы сууныҥ сол јарадында јебрен руникалык бичиктер (1805)^[4];Эре-чуйдыҥ чӧлинде Јаҥыс-Тӧбӧ кырдыҥ бажында Кош-Агаштаҥ 10-12 км тӱштӱктей јерде јебрен тӱрк бичиктер (2045)^[4]; Кош-Агаштаҥ тӱштӱк-кӱнбадыштай 100 км кире јерде Јуҥмалуныҥ аржаны (2073)^[4]; Јуҥмалуныҥ аржаны јаар барјаткан јолдо байлу јер (2203)^[4]; Смоленская застава јаар Кош-Агаштаҥ барјатса байлу јер (2202)^[4]; Ӱӱле. Байлу јер. Кош-Агаш ла Јуҥмалуныҥ ортозында боочыда (2204)^[4]. Сартакпайдыҥ тажы. Байлу јер. Кош-Агаш ла Кӧкӧрӱниҥ ортозында, Кызыл-Шыҥ ла Јӱстыт суулардыҥ бириккенинде (2200)^[4]; Абайым Боом. Каан кызыныҥ мӧҥкӱзи. Јӱстыт ла Кызыл-Шыҥ суулардыҥ белтиринде (2201)^[4]; Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[4].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Чӧлдӧ Јӱстыт деп суу
Чӧлдӧ курган
Тытту Јарык
Чуйдыҥ чӧли
Јайым чӧл
Чӧлди ӱстинеҥ тӧмӧн кӧрзӧ
Чӧлдӧ кургандар
Эрте таҥда
Тайылга
Чуйдыҥ чӧлинде кургандар
Аҥ јуралган таш

Ајарулар

↑ Климат — Алтай Туристский. Туристический портал
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 Т. А. Акимова, Т. И. Злобина, О. Е. Полунина. Достопримечательности Горного Алтая. — Барнаул: Пять плюс, 2008. — С. 182−184. — ISBN 978-5-9900731-8-0.
↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 ^4,5 ^4,6 ^4,7 ^4,8 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

[1] Климат — Алтай Туристский. Туристический портал

[Пут-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 Т. А. Акимова, Т. И. Злобина, О. Е. Полунина. Достопримечательности Горного Алтая. — Барнаул: Пять плюс, 2008. — С. 182−184. — ISBN 978-5-9900731-8-0.

[3] Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[Ойношев_свод-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 ^4,5 ^4,6 ^4,7 ^4,8 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]