Курай

Јурт
Курай
орустап Курай
Курай јурт, тӧҥниҥ ӱстинеҥ кӧрзӧ
Курай јурт, тӧҥниҥ ӱстинеҥ кӧрзӧ
50°13′26″ с. ш. 87°55′56″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Кош-Агаш
Јурт јеезе Курайдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 1497[1] м
Климады кезем-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы 427[2] кижи (2016)
Ук-калыктар телеҥиттер, алтайлар,
казактар, орустар ла о.ӧ.
Конфессиялар православные, мусульмане, шаманисты
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649792
АТТК-ныҥ коды 84210835001
МТТК-ныҥ коды 84610435101
Номер в ГКГН 0154266
Курай (Россия)
Курай
Москва
Курай (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Курай (Алтай Республика)
Улалу
Курай
 Медиафайлдар Викискладта

Курай (орустап Курай) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында Курайдыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. Алтын Кӧлдиҥ Ураҥкайдыҥ тӧс калазы.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Курай — ӧлӧҥ, комургай, кургак комургайдаҥ шоор јазап јат, орустап разновидность борщевика; сухой, сухая земля[3].

Монголдоҥ кӧчӱрзе — «кургак јер».

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ ыйык тайгалары: Сайлугем, Ак-Туру, Кӧкӧрӱниҥ тайгалары. Јурт Чуйдыҥ суузыныҥ јанында турат. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1744 метрге бийик. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1497 метрге бийик[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кош-Агаш аймак кату кышту соок јер. Чуйдыҥ чӧлинде оок тындулардаҥ тарбаган, ӧркӧ, сыгырган, чӧлдиҥ чычканы ла кӧп тоолу кӧлдӧрдӧ јӱзӱн куштар учуп келип уйа базат: борт турна, кара турна, тарбалјы, јерлик кастар, суукуштар, ӧртӧктӧр, барынтычы куштар ылаачын, шоҥкор, мӱркӱт, тейлеген ле о.ӧ. Бийик тайга сындары аҥдык, Кызыл бичикке кирген аҥдардаҥ мында: маны, ирбис, кочкор ло јуҥма[4]. Айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, какай, албаа ла јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, суузар, тийиҥ ле о.ӧ.[5].

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эҥ ле ас јут-чык бу аймакта учун, какшак јер, кей, ӧзӱмдерге јарамыкту эмес учун, ӧскӧ айбактарга кӧрӧ ӧлӧҥ-чӧптиҥ будӱмдери чала ас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиктеген сайын там ла ӧзӱмдер астап барат, је ого коштой база кайда да ӧспӧй турган эндемик ӧзӱмдердиҥ тоозы кӧптӧй берет. Кату соок кыш, чык јок айалга. Чӧлдиҥ кӱреезинде (пояс) кулузын, кыйгак ӧлӧҥ, тегенек тайа, чычрана, каргана, суујакалай камыш, јӱзӱн-јӱӱр јеҥестер, кӧгӧзин, ӧзӧт[6]. Бу аймакта агаш ас, кезик ле јерде аламык, чачыҥы ӧскӧн тыттар (паркового типа). Бийиктеген сайын тӱндӱк тундрада ӧзӧтӧн кыскачак тайадый кайыҥ, арчын ла кырчын, јеҥестер, башка-башка тайалар. Оноҥ бийиктей таштардыҥ ортозыла алтын тазыл (тӧрт јалбракту ла соок родиола)таркайт[7].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 7 ором: Алтайдыҥ, Геологияныҥ, Јажыл, Јайымныҥ, Юбилейдиҥ, Телеҥиттиҥ, ЧВТ-ныҥ переулогы.

Курай јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Кош-Агаш 67 км
Республикан тӧс кала Улалу 390 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 480 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4200 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 822,2 км-деҥ 0 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1901 јылда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[8]2011[9]2012[9]2013[9]2014[10]2015[11]2016[2]
514516504507489456427

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта телеҥиттер, алтайлар, казактар јуртайт.

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • культура байзыҥы;
  • стадион;
  • эмчилик;
  • ашкана;
  • магазин.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Мал азыраары, крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Туризм. Таҥынаҥ аргачылар.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес.(1965 ј.,Геологияныҥ оромы, 3А)[12][13];
  • А. Малкин деп партизан кижиниҥ мӧҥкӱзи(1957 г.)[12][13].

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Курайдыҥ јурт јеезезиниҥ јерлеринде археологиялык обьекттер ле байлу јерлер кӧп.

  • Курайдыҥ чӧлинде Актуруныҥ ла Чуйдыҥ суулары бириккенинеҥ 6 км ӧрӧ, Ак-Туру сууныҥ сол јарадында мӧҥкӱсалгыш (1768)[14];
  • Ак-Туру — байлу туу (1984)[14];
  • Байлугем — байлу кыр (1985)[14];
  • Маашай-Бажы — байлу кыр (1991)[14];
  • Межелик — байлу кыр (1992)[14];
  • Курайдыҥ аржаны (2078)[14];
  • Боом-Бажы (2080)[14];
  • Курай јурттаҥ 10,5 км тӱштӱк-кӱнбадыштай Актуру сууныҥ орто агынында 636 башка-башка тӱӱкилик обьекттер бар «Коол-1» деп темдектӱ (2193)[14];
  • «Таш јурамалдар» Чуйдыҥ суузыныҥ сол јарадында (2213)[14];
  • Мӧҥӱн тажуурдыҥ тӱбинде јебрен тӱрк руникалык бичик, курдыҥ коргызында бичик Курай деп мӧҥкӱсалгышта болгон. Эмди Москвада тергеениҥ тӱӱкилик музейинде (2214, 2215)[14];
  • Мӧҥкӱсалгыштар Курай јурттыҥ јанында (2216—2224)[14].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Дьенге-туу — культовый обьект (1986)[14];
  • Бака (2075)[14];
  • Тӧргин (2076)[14];
  • Барбактал (2079)[14].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Белееков Э. К. (12.02.1947—1993) — спортчы, грек-рим кӱрешле тренер-таскадаачы.Јаш-Турада јуртхозтехникумда ӱренген, Туулу Алтайда грек-рим кӱрештиҥ тӧзӧӧчизи. Горно-Алтайский автоном областьтыҥ ла Алтай кырайдыҥ кӧп катап чемпионы, Сибирде јииттер ортодо маргаандардыҥ јеҥӱчили, СССР-да јурт јердиҥ спортсмендериниҥ маргаандарында призер, ЦС ДСО «Урожай»-дыҥ маргаандарыныҥ јеҥӱчили, «Приз Байкала» деп бастырасоюзный маргаандардыҥ кӱлер јеҥӱчили, СССР-дыҥ Геройы генерал-полковник О. И. Огородниковко учурлаган бастырасоюзный маргаандардыҥ мӧҥӱн јеҥӱчили, ЦС ДСО «Урожай»-дыҥ кӧп катап јеҥӱчили, СССР-дыҥ спортыныҥ узы[15].

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. 1,0 1,1 Курай
  2. 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  4. .Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  5. Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  6. Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
  7. Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  9. 9,0 9,1 9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  10. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  11. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  12. 12,0 12,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610030795. Архивировано 1610213696.
  13. 13,0 13,1 http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  14. 14,00 14,01 14,02 14,03 14,04 14,05 14,06 14,07 14,08 14,09 14,10 14,11 14,12 14,13 14,14 14,15 14,16 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  15. Белееков Э. К.[1]

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]