Алтай Республиканыҥ кебедели

Алтай Республиканыҥ кебедели (орустап Герб Республики Алтай) Алтай Республиканыҥ теергеелик суверенитединиҥ символы болуп јат, јерлери ле калыгыныҥ аҥылузын, тӱӱкилик јаҥжыгуларын керелейт. Алтай Республиканыҥ Эл Курултайы 1993 јылда ӱлӱрген айдыҥ 6 кӱнинде оны јӧптӧгӧн. Россия Федерацияныҥ тергеелик геральдический регистрында № 187 темдектӱ болуп бичилген^[1].

Јартамалы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ӧҥдӱ јурукта Алтай Республиканыҥ кебедели мындый^[1]:

кӧк-чаҥкыр тегелик;
Ӱч-Сӱмердиҥ (орустап Белуха) ӱч бажы ак ӧҥдӱ;
Кан-Кереде — (орустап грифон, Гаруда) ак ӧҥдӱ алтындалган канаттарлу, бели база алтынла чоокырлалган. Тӧжи, тырмактары, буттарында чоокырлар ла куйругыныҥ учы — красно-сиреневого цвета. Чокыжы Клюв, канадыныҥ тӧзи ле канадыныҥ учы, мойнында кара пятно;
очок (орустап треножник) ло тегеликтиҥ кырыла барган чичкечек каајы алтындалган;
суулар темдектеген орнаменттер ле Алтын Кӧл орустап (Телецкое озеро) бирюзово-изумрудный ӧҥдӱ.

Кебеделдиҥ чике ортозында — кан-кереде (грифон)^[2]. Тӱрктердиҥ Эне кӧк-бӧрӱзин талдап албай депутаттар кан-кередени јӧпӧтӧгӧн. Јебрен соојын аайынча тӱрк (ашина) деп калыкты (отокты) коштой јаткан калыктыҥ јуучылдары јок эдип кырган. Он јашту шыркалаткан јаҥыс уулчак тирӱ калган. Оны эне-бӧрӱ азырап алган. Чыдай берерде олор экӱ биригип, он уулду болгон. Ол он уулдаҥ тӱрк укту калыктар таркаган. Ашин — башкараачылардыҥ бирӱзи. Оныҥ угынаҥ Асянь-шад Алтайда шокшогон. Кан-кередениҥ сӱр кебери јебрен чактардаҥ келген соојындарда айдылган. Ол кебеделдиҥ эки ӱлекеринде болгон.Что же касается мифического грифона, изображение которого имелось на двух вариантах проекта герба, то его образ идет из глубины веков. Јебренгрек тӱӱкичи Геродоттыҥ иштеринде кан-кереде Алтайдыҥ коручылы деп бичилген. Јебрен Кӱнчыгыштыҥ ла Античностьтыҥ калыктарыныҥ кеендигинде кан-кередениҥ јуруктары текши јайылган. Мындый јуруктар онойдо ок Пазырык ӧзӧктӧ Пазырыктыҥ кургандарында, Јаан Улаган сууныҥ оҥ јарадында табылган. Бу кургандардыҥ кӧп тоолу јебрен табынтылары эмдиги Алтай калыктыҥ энчилиги болуп јат.

Кебеделдеги кан-кередениҥ ӱсти јанында јуралган Ӱч-Сӱмер — Туулу Алтайдыҥ сындарыныҥ эҥ бийик туузы (4506 м), ол Алтайды керелейт. Оныҥ ӱстине, Алтай, Н.К. Рерихтиҥ айтканыла, Азияныҥ јӱреги.

Алтайдыҥ эки эҥ јаан суузыныҥ кош сууларыныҥ тоозы чын јуралган. Кебеделдиҥ алты јанында кыйуныҥ толку темдектеген тыйрыгы Бийдиҥ кош сууларын темдектейт: Чолушман, Баш-Кӧс, Чабдар, Шабла, Сар-Кӧкши, Куу — ле Кадын: Кӧксу, Аккем, Аргут, Чуй, Урсул, Ыжы. Бу бастыра алты јанында толкулардый чийӱлерле Алтын Кӧлди, Кадын ла Бий биригип, Оп суу башталганын керелеген. Ӱч-Сӱмерди ӱч бой-бойына бириккен ӱчтолык керелейт, толкулардый чийӱлер Алтайдыҥ јаан суударын керелегени алтай јурукчыныҥ кӧрӱми.

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтай Республиканыҥ тергеелик кебеделиниҥ ӱлекерин СССР-дыҥ Јурукчылар Биригӱзиниҥ (СХ) 1970 јылдаҥ ала турчызы, РФ-ныҥ кӱндӱлӱ јурукчызы (1982), народный художник Алтай Республиканыҥ эл-јондык јурукчызы (2004) Игнат Иванович Ортонулов (1933 јылда чыккан). Ол ВДНХ-ныҥ мӧҥӱн медалиле кайралдаткан (1982)^[3]^[4].

Јурукчы бойы эске алынат^[3]:

«…Мен чӧрчӧк јериниҥ кан-кередези јуралган ӱйген-куушкан ла токым кӧргӧм. Мындый јурук кебеделге келишкедий деп санангам. Ортозына алтын канаттарлу Ак кан-кередени бутка тургузала, оок-тобырын коштым. ӱстине Ӱч-Сӱмерди , чаҥкыр теҥери, алты јанында Бий ле Кадын суулар, кажызы ла алтынаҥ кош суулу, бойы јетинчи. Онойдо кӧк-чаҥкыр кулјаа-алакы боло берген. Алтай кайчы Алексей Григорьевич Калкинниҥ айткан сӧтӧри санаама кирет. Ол Кан-Кереде кандый ӧҥдӱ деп сураган, ак ӧҥӱдӱ деп угала, „депутаттар јӧмӧӧр учурлу“ — деп, айткан. Бир неделенеҥ мен сессияда ӱлекердиҥ кажы ла кулјаазыныҥ учурын, нениҥ учун мен Кан-Кередени (улус ла аҥ-куштардыҥ коручылын) талдап алганымды јартап, ӱлекерди корулагам»
— Эдоков В. Творческий портрет художника И. Ортонулова / Алтайская правда, 20 февраля 1980 г.

Кебедел керегинде јасактар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтай Республиканыҥ № 12-65 темдектӱ Јӧби — «Кан-Кередени Алтай Республиканыҥ тергеелик кебеделине кийдирерин шиҥдеп, јарадары јанынаҥ камыс керегинде»^[2].
2003 јылда кандык айдыҥ 24 кӱнинде N 11-9 темдектӱ јӧптӧлгӧн Алтай Республиканыҥ Конституционный Јасагы (орустап «О гербе Республики Алтай»)^[5]

Онойдо ок[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

[ГГР-1] 1,0 ^1,1 Государственный геральдический регистр (ГГР) РФ

[Грифон-2] 2,0 ^2,1 Постановление Государственного Собрания — Эл Курултай Республики Алтай № 12-65 «О комиссии по изучению целесообразности изображения на Государственном Гербе Республики Алтай грифона — Кан-Кереде»

[Ортонулов-3] 3,0 ^3,1 Ортонулов Игнат Иванович

[история_архив-4] Государственная символика Республики Алтай. История создания в архивных документах. Сборник архивных документов.- Барнаул, 2014. — 160 с.

[герб-5] Конституционный закон Республики Алтай от 24 апреля 2003 года N 11-9 «О гербе Республики Алтай»

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]