Урсул (Кадынныҥ кош суузы)
| Урсул | |
|---|---|
| орус. Урсул | |
 | |
| Характеристиказы | |
| Узуны | 119 км |
| Бассейн | 3710 км² |
| Сууныҥ чыгымы | 16,8 м³/с (32 км от устья) |
| Водоток | |
| Бажы | |
| • Бийиги | выше 1095,6 м |
| • Координаталары | 50°47′27″ с. ш. 85°20′55″ в. д.HGЯO |
| Оозы | Кадын |
| • Турган јери | Алтайское подворье, 298 км по левому берегу |
| • Бийиги | 575,3 м |
| • Координаталары | 50°46′24″ с. ш. 86°27′50″ в. д.HGЯO |
| Турган јери | |
| Суузыныҥ системазы | Кадын → Оп → Карский талай |
|
|
|
| Ороон | |
| Регион | Алтай Республика |
| Аймактар | Кан-Оозы аймак, Оҥдой аймак |
|
|
|
| Код ГСР | 13010100312115100006114 |
 Медиафайлдар Викискладта | |
Урсу́л (орустап Урсул[1]) — Россия Федерацияда Алтай Республиканыҥ суузы. Јоло ло Кайырлыктыҥ суулары биригип, Урсул суу башталат. Оҥдой аймактын јериле агып, Кадын сууга сол јанынаҥ кирет.
Этимологиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Физико-географиялык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Урсул Јоло ло Кайырлыктын суулары биригип, Оҥдой аймактыҥ јериле агып, Кадын сууга сол јанынаҥ кирет. Сууныҥ узуны 119 км, суу јуур площади — 3710 км²[2]. Теректӱниҥ сындарынаҥ агып тӱшкен суулардаҥ башталат. Јаҥмырдыҥ, кардыҥ сууларыла толот. Урсул башталганынаҥ ала Оҥдойго јетире 32 км. Тузаланган сууныҥ кеми — 16,8 м³/с[3]. Урсулдыҥ ӱстӱги агынында јаан эмес суулар кожулат. Туйакты, Карагол, Ӧлӧти ичиле сууныҥ агыны токыналу. Урсулдыҥ алтыгы агыны каскак кырлардыҥ ортозыла агат, чакпынду, тӱрген учун, мында спортивный сплавла маргаандар ӧдӧт. Урсул — Кадын деп маршрут (4 категория сложности) Туулу Алтайда јарлу.
Археологиялык кереестер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Муҥ јылдардын туркунына Урсулды јараттай кӧп укту албаты јуртаган. Олордын кийнинен кӧп тоолу корумдар арткан. Бу корумдардаҥ јебрен мӧнкӱлер ле јӱзӱн-јӱӱр эдимдер (таш маскалар, сӧӧктӧҥ эткен кӱректер, айак-казан, каҥзалар) табылган. Ого коштой јарангыштар (сӧӧктӧҥ эткен јӱстӱк, кӱлердеҥ эткен кӧп јарангыштар, карчагала сарлыктын сӧӧгинеҥ эдилген јарангыш-амулеттер) табылган. Табылган, кижиниҥ арткан-калган сӧӧктӧринеҥ кӧргӧндӧ, јебрен улус бийик сынду, талааркак оборлу, јалбак маҥдайлу, коҥжок тумчукту болгылаган. Урсулла кош суулары јараттай ширтелген кӧп корумдар каракольский культурага келижет.
Урсулды јараттай кӧп јебрен субактардын орды арткан.
Урсулдын бажында, Оҥдой аймакта јебрен јурт Кара-Бом баар [4]. Карагол суунын учында база јебрен, таш чактын эрте ӧйиниҥ јурты бар Усть-Каракол, ол орто плейцетонныҥ экинчи јарымыла темдектелет (282—133 тыс. л. н.), Кара-бом — ӱстӱги плейцетонныҥ баштапкы јарымына келижет (120-50 тыс.л.н.) [5].
Кош суулары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Кара (оҥ)
- 17 км: Кичинек Ӱлегем (оҥ)
- Ијегем (сол)
- 24 км: Ӧлӧтӱ
- Куркыйра (сол)
- Карышкан (оҥ)
- 30 км: Талду (сол)
- Онкудайка (оҥ)
- 39 км: Шибилик (оҥ)
- 40 км: Шашыкман (сол)
- 45 км: Короты (сол)
- 50 км: Каракол (оҥ)
- 59 км: Туйакты (сол)
- 64 км: Шибилик (оҥ)
- 65 км: Талду (сол)
- 74 км: Кеҥи (сол)
- Алтыгы Айры (оҥ)
- Ӱстӱги Айры (оҥ)
- 86 км: Кайырлык (оҥ)
- 89 км: Тобоотой (сол)
- Јонкулак (сол)
- Јанјула (сол)
- 105 км: Таркатту (оҥ)
- Бӧрӧзӧк (сол)
- 114 км: Угар
- Токой (оҥ)
- Кичинек Аркем (оҥ)
Урсул тергеелик суу реестрда
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тергеелик суу реестердин бергениле Урсул ӱстӱги Обьтыҥ бассейновый округына кирет, суула колбоолу јуртээлемдик иштер ӧткӱрер суу участогы Кадын, Урсулдыҥ суу подбассейини Бия ла Кадын суулар. Суу бассейини ӱстӱги Оп, Эрчиш сууга кожылганына јетире.а[2].
Јуруктыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]-
Оҥдой. Урсул суу -
Урсул суу
Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- ↑ Ӱлекер:СНГОСНГ
- ↑ 2,0 2,1 Государственный водный реестр. Урсул (Ело, Бол. Аргем) (орус.). textual.ru. Минприроды России (29 тулаан ай 2009). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 20 кӱни, 2018. Архивировано тулаан айдыҥ 29 кӱни, 2009 јыл.
- ↑ Ursul At Onguday. Статистика на сайте R-ArcticNET. Дата обращения: чаган айдыҥ 25 кӱни, 2013. Архивировано кочкор айдыҥ 3 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Деревянко А. П., Петрин В. Т., Рыбин Е. П. Характер перехода от мустье к палеолиту на Алтае (по материалам стоянки Кара-Бом) (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 3 кӱни, 2014. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 21 кӱни, 2017 јыл. Археология, этнография и антропология Евразии. — 2000. — № 2 (2). — С. 33—52
- ↑ Деревянко А. П., Шуньков М. В. Развитие палеолитических традиций на Алтае и проблема становления человека современного вида. Преемственность и трансформации в древних и средневековых обществах по археологическими антропологическим данным // Традиции и инновации в истории и культуре, 2015 (орус.) (недоступная ссылка). hist-phil.ru. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 29 кӱни, 2019. Архивировано 1448072260.
Тайантылар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Описание порогов Урсула и дневники сплавов (недоступная ссылка). gaba.su. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 29 кӱни, 2019. Архивировано јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 3831 јыл.
