Јаҥы-Аул
| Јурт | |
| Јаҥы-Аул | |
|---|---|
| орустап Жана-Аул | |
 | |
| 49°50′34″ с. ш. 88°55′12″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кош-Агаш |
| Јурт јеезе | Јаҥы Аулдыҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1986 |
| Баштапкы ады чыккан | 1986 |
| Бийиги | 1864[1] м |
| Климады | кезем-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘796[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | казактар 100 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649772 |
| АТТК-ныҥ коды | 84210820001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84610420101 |
| zhana-aulsp.ru | |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Јаҥы-Аул (орустап Жана-Аул) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында Јаҥы Аулдыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јаҥы-Аул — јаҥы јурт, деремне орустап новое село[4].
Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Эре-Чуйдыҥ чӧлинде турат. Айландыра Сайлугемниҥ, Ак-Туруныҥ, Ирбистӱниҥ ыйык сындары. Чуйдыҥ суузына кӧп сулар кожылат. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1864 метрге бийик[1].
Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱк ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлеген. Алтайда эҥ ле соок јер. Кыш јети ай турат. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. Бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кеенейте солунып турар аргалу. Тӱштӱк-кӱнчыгышта јут-чык сӱреен ас тӱжет, јер-тобрак ла кей какшак, анчада кургак јер Чуйдыҥ чӧли ле Ӱкек. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −6,7 °С, эҥ ле изӱзи −31, эҥ ле соогы −62 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы — −4 °С, ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 110 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,8 м/с, 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 10,8. Климады табынча солынып бараткан. Алдында јылдарга кӧрӧ кар-јут тӱжер болуп. Кӱн кенейте солынар, бир ле тӱштиҥ ичине тыҥ изӱ, корон-соок боло берет.
Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Кош-Агаш аймак кату кышту соок јер. Чуйдыҥ чӧлинде оок тындулардаҥ тарбаган, ӧркӧ, сыгырган, чӧлдиҥ чычканы ла кӧп тоолу кӧлдӧрдӧ јӱзӱн куштар учуп келип уйа базат: борт турна, кара турна, тарбалјы, јерлик кастар, суукуштар, ӧртӧктӧр, барынтычы куштар ылаачын, шоҥкор, мӱркӱт, тейлеген ле о.ӧ. Бийик тайга сындары аҥдык, Кызыл бичикке кирген аҥдардаҥ мында: маны, ирбис, кочкор ло јуҥма[5]. Айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, какай, албаа ла јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, суузар, тийиҥ ле о.ӧ.[6].
Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Эҥ ле ас јут-чык бу аймакта учун, какшак јер, кей, ӧзӱмдерге јарамыкту эмес учун, ӧскӧ айбактарга кӧрӧ ӧлӧҥ-чӧптиҥ будӱмдери чала ас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиктеген сайын там ла ӧзӱмдер астап барат, је ого коштой база кайда да ӧспӧй турган эндемик ӧзӱмдердиҥ тоозы кӧптӧй берет. Кату соок кыш, чык јок айалга. Чӧлдиҥ кӱреезинде (пояс) кулузын, кыйгак ӧлӧҥ, тегенек тайа, чычрана, каргана, суујакалай камыш, јӱзӱн-јӱӱр јеҥестер, кӧгӧзин, ӧзӧт[7]. Бу аймакта агаш ас, кезик ле јерде аламык, чачыҥы ӧскӧн тыттар (паркового типа). Бийиктеген сайын тӱндӱк тундрада ӧзӧтӧн кыскачак тайадый кайыҥ, арчын ла кырчын, јеҥестер, башка-башка тайалар. Оноҥ бийиктей таштардыҥ ортозыла алтын тазыл (тӧрт јалбракту ла соок родиола)таркайт[8].
Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуртта 15 ором: А.Абдрашиттиҥ, Абайдыҥ, Акталдыҥ, Баян-Ульгейдиҥ, Гаражтыҥ, Д.Нартовтыҥ, Е.Азанбектиҥ, К.Чагандайдыҥ, Л.Кокышевтиҥ, Јайымныҥ, Музейдиҥ, Чаптыновтыҥ, Чуйдыҥ, Шакырт-Кажыныҥ, Е. Океевтиҥ кош оромы. Кош-Агаш — Јаҥы-Аул деп регионал учурлу јол.
| Јаҥы-Аул јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Аймактыҥ тӧс јери Кош-Агаш | 27 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 480 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 570 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4400 км |
Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурт 1986 јылда тӧзӧлгӧн. Улай ла Ак-Тал јуртты Чуйдыҥ суузы јараттарынаҥ чыгып, туй алып турарда, совет башкару бу јуртты Јаҥы-Аулга кӧчӱрген.
Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 992 | ↗995 | ↘879 | ↘876 | ↘863 | ↘829 | ↘796 |
Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуртта казак укту улус јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1493 кижи болгон, олордыҥ 100 % казактар болгон [3].
Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- Чуйдыҥ казактарыныҥ краевед музейи;
- эмчилик;
- мечет;
- јурттыҥ клубы;
- магазин;
- библиотека;
- стадион.
Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Мал: јылкы, соок тумчукту, сарлык ла оок мал-азыраары, крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Таҥынаҥ аргачылар.
Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1990 јылдарда кӧчӱрилген, Абайдыҥ оромы)[13][14].
- Јебрен корумдар.
- К.Маркстыҥ кереези (кӧгӱс), (Алтайдыҥ казактарыныҥ музейиниҥ јери, Абайдыҥ оромы, 10)[13][14].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
-
Јаҥы-Аул јурттыҥ јанында Чуйдыҥ трагы
Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- ↑ 1,0 1,1 Жана-Аул
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ .Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 13,0 13,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610030644. Архивировано 1610213696.
- ↑ 14,0 14,1 http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
 Кош-Агаш аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
.png) | Аймактыҥ тӧс јери: Кош-Агаш јурт |  | |