Перейти к содержанию

Кӧкӧрӱ

Википедия сайттаҥ
Јурт
Кӧкӧрӱ
орустап Кокоря
49°54′47″ с. ш. 88°59′59″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Кош-Агаш
Јурт јеезе Кӧкӧрӱниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 1880[1] м
Климады кезем-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘924[2] кижи (2021)
Ук-калыктар алтайлар 94 % ,
телеҥиттер ла казактар
Конфессиялар шаманисты, православные
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649786
АТТК-ныҥ коды 84210825001
МТТК-ныҥ коды 84610425101
Номер в ГКГН 0154321
Кӧкӧрӱ (Россия)
Кӧкӧрӱ
Москва
Кӧкӧрӱ (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Кӧкӧрӱ (Алтай Республика)
Улалу
Кӧкӧрӱ
 Медиафайлдар Викискладта

Кӧкӧрӱ (орустап Кокоря[3]) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында Кӧкӧрӱниҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кӧк орустап синий, голубой. Ӧрӧ орустап верх, верхняя часть[4].

Кӧк-Ӧрӧ орустап синий верх[4].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Чуйдыҥ чӧлинде турат. Айландыра Ак-Туруныҥ, Сайлугемниҥ, Ирбистӱниҥ, Кӧкӧрӱниҥ ыйык сындары. Чуйдыҥ суузына кӧп суулар кожылат. Калка-монголдыҥ, тана-тубаныҥ гран-кыйуларына јерлери јуук. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1880 метрге бийик[1].

Климады

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Бир коноктыҥ туркунына ай-кӱн кенейте солунып турар, кейдиҥ температуразы, кумакту салкын куйун, ӧткӱре изӱ болук кызыдар, чӱрче ле соой берер. Калка јанынаҥ куру чӧлдӧрдӧҥ келген какшак салкындар кейди ле јердиҥ кыртыжын откӱре кургак эдет. Алтайда эҥ ле соок, јут-чыгы ас јер ол Кош-Агаш аймак. Ортојылдык температура −6,7 °С, тыҥыда соогы −62 °С, эҥ ле изӱ +31 °С, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 150 мм, салкынныҥ орто кеми 1,8 м/с, бир јылда салкындак кӱндердеҥ (15 м/с тӱрген) 10,8 кӱн. Кыш 7 айдыҥ туркунына болот. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат.

Аҥ-куштары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кош-Агаш аймак кату кышту соок јер. Чуйдыҥ чӧлинде оок тындулардаҥ тарбаган, ӧркӧ, сыгырган, чӧлдиҥ чычканы ла кӧп тоолу кӧлдӧрдӧ јӱзӱн куштар учуп келип уйа базат: борт турна, кара турна, тарбалјы, јерлик кастар, суукуштар, ӧртӧктӧр, барынтычы куштар ылаачын, шоҥкор, мӱркӱт, тейлеген ле о.ӧ. Бийик тайга сындары аҥдык, Кызыл бичикке кирген аҥдардаҥ мында: маны, ирбис, кочкор ло јуҥма[5]. Айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, какай, албаа ла јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, суузар, тийиҥ ле о.ӧ.[6].

Ӧзӱмдери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эҥ ле ас јут-чык бу аймакта учун, какшак јер, кей, ӧзӱмдерге јарамыкту эмес учун, ӧскӧ айбактарга кӧрӧ ӧлӧҥ-чӧптиҥ будӱмдери чала ас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиктеген сайын там ла ӧзӱмдер астап барат, је ого коштой база кайда да ӧспӧй турган эндемик ӧзӱмдердиҥ тоозы кӧптӧй берет. Кату соок кыш, чык јок айалга. Чӧлдиҥ кӱреезинде (пояс) кулузын, кыйгак ӧлӧҥ, тегенек тайа, чычрана, каргана, суујакалай камыш, јӱзӱн-јӱӱр јеҥестер, кӧгӧзин, ӧзӧт[7]. Бу аймакта агаш ас, кезик ле јерде аламык, чачыҥы ӧскӧн тыттар (паркового типа). Бийиктеген сайын тӱндӱк тундрада ӧзӧтӧн кыскачак тайадый кайыҥ, арчын ла кырчын, јеҥестер, башка-башка тайалар. Оноҥ бийиктей таштардыҥ ортозыла алтын тазыл (тӧрт јалбракту ла соок родиола)таркайт[8].

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 9 ором: 60 лет ВЛКСМ-ныҥ 60 јылдыгына, Очурдяп јайзаҥныҥ, Октябрьский кош ором, Ӱстӱги Кӧкӧрӱниҥ, Јииттердиҥ, Кокышевтиҥ, Гагаринниҥ, Тӧс, Бадыманыҥ.

Кош-Агаш — Кӧкӧрӱ деп регионал учурлу кӧӧлик јол. Јакалай јолдор.

Кӧкӧрӱ јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Кош-Агаш 28 км
Республикан тӧс кала Улалу 480 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 570 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4300 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 900,0 км-деҥ 21 км

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт јеезе 2003 јылда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Эл-јонныҥ тоозы
2010[9]2011[10]2012[11]2013[12]2014[13]2015[14]2016[15]2017[16]2018[17]2019[18]2020[19]2021[2]
1056↗1060↘993↘981→981↘977↘941↘925↘898↗899↗932↘924

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1279 кижи болгон, олордыҥ 94 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [20].


Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • культура байзыҥы;
  • библиотека;
  • эмчилик;
  • стадион;
  • краевед музей;
  • магазин.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Мал јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары, крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Таҥынаҥ аргачылар. Туризм.

Кереестер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (первая половина 1980 јылдар., Кӧкӧрӱ јурт, пер. Октябрьский, 17/1)[21][22]
  • В. А. Винокуровко бюст(1977 ј., Кӧкӧрӱниҥ јурт јеезезиниҥ јеринде, Јылкы-Тал деп ӧзӧктӧ, «Октябрьдыҥ 40-јылдыгы» деп, колхоз болгон јерде.)[21][22]

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кӧкӧрӱ-Бажында Алтайга јарлу эм-томду аржан суулар бар.

  • Тагыл. Байлу јер (2208)[23];
  • Карагем-Бажы — байлу туу (1990)[23];
  • Тожоҥты ла Кӧкӧрӱниҥ ортозында байлу јер (1801)[23];
  • Кӧкӧрӱниҥ Ыйыгы — байлу туу (1989)[23];
  • Бугузынныҥ аржаны. Кӧкӧрӱнеҥ 20 км Тӱндӱк-кӱнчыгыштай (2072)[23];
  • Кош-Тал деп јерде Кӧкӧрӱ јурттаҥ 3 км кӱнбадыштай (2198)[23];
  • Ӱӱле. Байлу јер. Кӧкӧрӱ ле Бугузынныҥ ортозында боочы (2205)[23].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[23].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Турдубаев Я. Я., Јаакап (1912―1973) ― Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, сержант, кайралдары «За отвагу» деп медаль, «орден Красной звезды», Орден Отечественной войны 2 степени, Берлинге јетире барган[24], бухгалтер, аймакисполкомныҥ јааны болуп иштеген[25]
  • Бидинов К. А. (1.11.1940) — ӱредӱчи, краевед, Горно-Алтайский педагогический института ӱренген, Кӧкӧрӱниҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ директоры болуп иштеген. Чуй ичиниҥ телеҥиттериниҥ тӱӱкилик ле этнографиялык музеиниҥ (1966) тӧзӧӧчизи ле башкараачызы, Россия Федерацияныҥ нерелӱ ӱредӱчизи, Культураныҥ нерелӱ ишчизи[26], Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ сыйыныҥ лауреады[27].

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1,0 1,1 Кокоря
  2. ↑ 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  3. ↑ Новый Бельтир (№ 0154321)/ Реестр географических названий объектов / автоматизированный Государственный каталог географических названий (АГКГН) / Республика Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: 1624926056. Архивировано 1643066328.
  4. ↑ 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  6. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  7. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
  8. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  9. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  11. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
  12. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  15. ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  16. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  17. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  18. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  19. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
  20. ↑ Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  21. ↑ 21,0 21,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610030692. Архивировано 1610213696.
  22. ↑ 22,0 22,1 Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605264610. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 20 кӱни, 8406 јыл.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 23,4 23,5 23,6 23,7 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  24. ↑ Турдубаев Я. Я.[1]
  25. ↑ Алтайдыҥ чолмоны. Турдубаев Я. Я.[2]
  26. ↑ Бидинов К. А.[3]
  27. ↑ Историко-этнографический музей теленгитов Чуи[4]

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Кӧкӧрӱ&oldid=46704"