Јаҥы Белтир
| Јурт | |
| Јаҥы Белтир | |
|---|---|
| орустап Новый Бельтир | |
 | |
| 49°55′46″ с. ш. 88°36′11″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кош-Агаш |
| Јурт јеезе | Белтирдиҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 1744[1] м |
| Климады | кезем-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗1248[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | телеҥиттер |
| Конфессиялар | шаманисты, православные |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649779 |
| АТТК-ныҥ коды | 84210805001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84610405101 |
| Номер в ГКГН | 0221327 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Јаҥы Белтир (орустап Новый Бельтир[3]) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында Белтирдиҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јаҥы Белтир — јаҥы деремнениҥ ады, орустап место слияния рек, скрещивание дорог, перекрёсток[4].
Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурт Алтай Республиканыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде,Эре-Чуйдыҥ ортозында турат. Чӧлди айландыра ыйык тайгалар, јайы-кыжы кайылбас мӧҥкӱлер. Сайлугем, Ак-Туру, Чыҥ-Бажы, Тӱҥкелӱ. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1744 метрге бийик[1].
Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Бир коноктыҥ туркунына ай-кӱн кенейте солунып турар, кейдиҥ температуразы, кумакту салкын куйун, ӧткӱре изӱ болук кызыдар, чӱрче ле соой берер. Калка јанынаҥ куру чӧлдӧрдӧҥ келген какшак салкындар кейди ле јердиҥ кыртыжын откӱре кургак эдет. Алтайда эҥ ле соок, јут-чыгы ас јер ол Кош-Агаш аймак. Ортојылдык температура −6,7 °С, тыҥыда соогы −62 °С, эҥ ле изӱ +31 °С, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 150 мм, салкынныҥ орто кеми 1,8 м/с, бир јылда салкындак кӱндердеҥ (15 м/с тӱрген) 10,8 кӱн. Кыш 7 айдыҥ туркунына болот. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат.
Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тайга сындары аҥдык, Сайлугемниҥ , Актуруныҥ тайгалары. Алтайдыҥ заповедниктеринде ирбис, кочкор, аргали, архар, тооргы, тӱндӱктиҥ аҥы ла о.ӧ. Бу аҥдар ончозы Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине»[5] кирген. Айу, марал, бӧрӱ, элик, тӱлкӱ, јеекен, борсык, јоонмойын, суузар, албаа, сарас, кӧрӱк текши таркаган Ӧзӧк ичинде Чуйдыҥ чӧлинде оок аҥдардаҥ тарбаган, ӧркӧ, чычкан, сыгырган бар. Кӧп тоолу кӧлдоргӧ кеткин куштар уйа базат: турна, кас, ӧртӧк, суугуш, куу о.ӧ. јӱзӱн-јӱӱр тоозы ас куштар база «Кызыл бичикте» . Куштардаҥ «Кызыл бичикте»: тас, боро ылаачын, шоҥкор, јоло, турна. Чӧлдӧ јӱрер тегин куштардаҥ каргаа, саҥыскан, кускун, кӱӱле, талеҥко, јелечи, јалбагай, кӧктӧш, кызылтӧш лӧ о.ӧ.[6].
Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Аймакта ӧзӱмдер беш кӱрее (пояс)сайын ӧзӧт. Талайдыҥ кеминеҥ бийиктеген сайын чӧлдиҥ ӧлӧҥдӧри, агашту пояс, корумдар алды (подгольцовый), гольцовый, нивальный. Чӧлдӧ кулузын, лишайник, тайалар, кезик ле јерде кыскачак тал, кыйгак ӧлӧҥ лӧ тегенектӱ тайалар, јыду марга, кӧлдӧр јакалай тростник, каргана, чычрана, василиск, володушка[7]. Койу агашту аркалар јокко јуук, кезик ле јерде тыт агаш аламык (парковый тип) ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000-3200 метр киреде тундраныҥ ӧзӱмдери: тайалар, јыралар, тӱндӱк кыскачак кайыҥ, бийиктеген сайын ӧзӱмдердиҥ эндемиктери (база кайда да ӧспӧй турган ӧзӱмдер) кӧптӧйт. Таш ортозында Кызыл бичикке кирген алтын тазыл (тӧртјалбракту ла соок родиолы) јайа ӧзӧт[8].
Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуртта 23 ором: Јеҥӱниҥ 60 јылдыгыныҥ, Алтайдыҥ, Најылыктыҥ, К.Тебекованыҥ, Кара-Кем, Јакалай, Кызыл-Мааны, Кызыл-Таҥ, Л.Кокышевтиҥ, Амыр-энчӱниҥ, Р.Сафинниҥ,
Чӧлдиҥ, Тӧс, Чаганка, В. И. Чаптыновтыҥ, Школдыҥ, Эре-Чуйдыҥ, Тӱштӱкте, Јииттердиҥ, Јаҥы јурттыҥ, Спортивный, Пограничный, Лапшинниҥ.
Кош-Агаш — Јаҥы Белтир деп регионал учурлу кӧӧлик јол.
| Јаҥы Белтир јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Аймактыҥ тӧс јери Кош-Агаш | 10 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 470 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 560 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4300 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 889,7 км-деҥ, Кош-Агаш | 10 км |
Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурт 2003 јылда тӧзӧлгӧн. Алтайда тыҥ јер силкингенинеҥ улам (амплитудазы 6,7 баллга јетире, эпицентри Белтир јурттаҥ ыраак јок) Белтир јурт бӱдӱнге јуук бызылган. Республиктиҥ башкарузыныҥ ла федерал болуштыҥ кӱчиле јаҥы јурт тудулып, улус јаҥы тураларга кӧчкӧн. Јурт јеезе деп статус берилип, администрациялык тӧс јер деп кӧстӧлип, «Јаҥы Белтир» деп атла адалган.
Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 904 | ↗907 | ↗1021 | ↗1099 | ↗1195 | ↗1213 | ↗1248 |
Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Бу јуртта кӧп сабазы телеҥиттер јуртайт.
Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- эмчилик;
- культураныҥ байзыҥы;
- библиотека;
- стадион;
- магазин;
- ашкана.
Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Мал: јылкы, соок тумчукту, оок мал- азыраары, крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Таҥынаҥ аргачылар.
Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Таш бичиктер ле јебрен корумдар.
Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- ↑ 1,0 1,1 Новый Бельтир
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ Новый Бельтир (0221327)/ Реестр географических названий объектов / автоматизированный Государственный каталог географических названий (АГКГН) / Республика Алтай
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
 Кош-Агаш аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
.png) | Аймактыҥ тӧс јери: Кош-Агаш јурт |  | |