Чуйдыҥ трагы
| Чуйдыҥ трагы | |
|---|---|
| Транспортная сеть | Автомобильные дороги федерального значения России[d] |
 | |
| Названо в честь | Чуйские белки[d] |
| Тергее | |
| Администрациялык јерлерин бӧлӱктери | Новосибир область[d], Алтай кырай ла Алтай Республика |
| Начало пути | Новосибирск |
| Пункт назначения | Тожоҥты |
| Расположение конечной точки | Новосибирск ла Российско-монгольская граница[d] |
| Узуны |
|
 | |
 | |
.jpg) | |
| Јолдыҥ темдеги | Р256 |
 Медиафайлдар Викискладта | |
Чуйдыҥ трагы (орустап Чу́йский тракт) Россияда федерал учурлу кӧӧлик јол[1], окылу темдеги Ӱлекер:Табличка-ru, (2018 јылдыҥ чаган айыныҥ 1 кӱнине јетире Ӱлекер:Табличка-ru деп темдектӱ болгон). Јол Јондор ортодо азиат маршруттыҥ (азиатского маршрута Ӱлекер:Табличка-asia (Новосибирск — Јаш-Тура — Ярантай (Монголия) — Урумчи — Исламабад — Карачи) бӧлӱги болуп јат. Новосибир областьтыҥ Алтай кырайдыҥ ла Алтай Республиканыҥ јериле тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар ууланган. Јолдыҥ узуны — 968 километр. Тӱӱкилик јол «Чуйдыҥ трагы» Јаш-Туранаҥ ала Калка-моҥголдыҥ кыйузына јетире, 630 км.
Географиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Рельеф
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Рельеф јанынаҥ Чуйдыҥ трагын ӱч бӧлӱкке бӧлиирге јараар, чӧлдӧ, кырлардыҥ эдегинде ле кырлар ортодо. Новосибирсктеҥ Јаш-Турага јетире јол Оп сууныҥ оҥ јарадыла барып, Бийско-Чумышский тӧҥдӧрди (орустап возвышенность) кечире барат. Тӱндӱк широтаныҥ 52 градусы киреде Чӧлдӱ Алтай ла Туулу Алтайдыҥ гран-кыйузында эҥ бийик точка — Бабырган тууныҥ (талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1008 метрге бийик) јаныла Алтай Республиканыҥ јерине кирет. Оныҥ кийнинде Чуйдыҥ јолы Чаргыныҥ, Себиниҥ (Јал-Мӧҥкӱниҥ) ле Туулу Алтайдыҥ ӧскӧ дӧ сындарын ажат, бу сындар талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1900−2000 метрге бийик, онойдо ок кырлар ортодо јан ӧзӧктӧрди, Курайдыҥ, Чуйдыҥ чӧлдӧрин (1500—1900 м) кечип чыгат.
Техникалык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]2007 јылдаҥ ала Чуйдыҥ трагы Монгол гран-кыйуга јетире асфальтталган. Тоннельдер јок. Бир канча боочылар бар — Себиниҥ боочызы (орустап Семинский перевал), Чике-Таман боочы ла Дурбэт-даба боочы, мында јол божойт.
Айрылчык јолдоры
[тӱзедер | кодты тӱзедер]| Км | јон јаткан јер (аймак) | айрылчык/јолдордыҥ белтири | Ајарулар |
|---|---|---|---|
| 217 | Новоалтайск | Новосибирский тракт | Барнаулга эбирер јол |
| Бийский аймак | Барнаульский тракт | алдында, 2013 јылга јетире, транспорт мынайда јӱрген | |
| Бийский аймак | Тогульский тракт | ||
| Бийский аймак | Солтонский тракт | јолго кирген | |
| Бийский аймак | Солтонский тракт | айрылчык | |
| Бийский район | Малоугреневский ором |
Климады
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар ууланган сӱрекей узун јолдыҥ рельефы ла климады улам ла солунып турат. Анчада ла Туулу Алтайдыҥ кырларында климат. Иолгоныҥ, Чаргыныҥ, Себиниҥ сындарына јетпей, климат тыҥ ла кату эмес, чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −13°С дала −17°С јетире. Бу чӧл јалаҥдарлу јерде јыл туркунына јут-чыктыҥ орто кеми 550—750 мм, бу сӱрекей кӧп. Себиниҥ боочызында климат кату, температуразы кезем солынып турганыла аҥыланат. Акташка јетире ле трактыҥ учына јетире јут-чык сӱреен ас тӱжет, јӱк ле јайгы айларда. Курайдыҥ ла Чуйдыҥ чӧлдӧринде сӱрекей кургак кезем континентал климат, температуразыныҥ јылдык амплитудазы јаан, +30° С јайгыда ла −40° С јетире кышкыда.
Јон јаткан јерлер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Чуйдыҥ трагы, километраж[2].
| км | алтайлап | орустап |
|---|---|---|
| Новосибирская область | ||
| 0 | Новосибирск | |
| 37 | Бердск | |
| 52 | Искитим | |
| 104 | Черепаново | |
| Алтай кырай | Алтайский край | |
| 151 | Тальменка | |
| 217 | Новоалтайск (подъездная дорога к Барнаулу — 17 км (234 км)) | |
| 350,3 | Чуйдыҥ трагыныҥ музейи | Музей Чуйского тракта |
| 351,3 | Јаш-Турада Бий суу кечире кӱрдеҥ ала алдында Чуйдыҥ трагы башталган | Съезд с моста. В г. Бийске от моста через р. Бия первоначально начинался Чуйский тракт. |
| 351,4 | Смоленский тракка бурылчык | Поворот на Смоленский тракт |
| 351,9 | Тожоҥты 586 км. Чуйдыҥ трагыныҥ 80-јылдыгына кереес | Указатель Ташанта 586 км. Памятник к 80-летию Чуйского тракта |
| 353,1 | Јаш-Тура каланаҥ чыгып јатса. Лесное јуртка бурылчык | Выезд из города Бийска. Поворот в п. Лесное |
| 353,7 | Бий сууны кечире кӱрге бурылчык | Развилка на новый мост через Бию |
| 357 | Јаш-Тура каланыҥ учында кафе, АЗС, кӧӧлик мастерской | На выезде из Бийска кафе, АЗС, автомастерская |
| 360 | Автомастерской | Автомастерская |
| 360,6 | Јаш-Тураныҥ аэропортына бурылчык | Поворот на аэропорт г. Бийска |
| 365,8 | Верх-Катунское јурт, кафе | с. Верх-Катунское, кафе |
| 367,2 | АЗС | АЗС |
| 368 | «Эмчилик болуш» деп кӧргӱзӱ | Указатель «Пункт первой медицинской помощи» |
| 371,6 | Чуйский јурт, кафе | п. Чуйский, кафе |
| 374 | «Летний рай» деп пляж, кафе | пляж «Летний рай», кафе |
| 377,3 | Полеводка јурт. «Легенда» деп этнопарк | с. Полеводка. Этнопарк Легенда |
| 384,9 | Сростки јурт, В. М. Шукшинниҥ Текшироссиялык мемориал музей-заповедниги, Пикет кырда В. М. Шукшинге кереес, археологиялык кереестер, базар, кафе | с. Сростки, Всероссийский мемориальный музей-заповедник В. М. Шукшина, Памятник В. М. Шукшину на горе Пикет, археологические памятники, базар, кафе |
| 393,7 | Образцовка јурт, АЗС | с. Образцовка, АЗС |
| 395 | «Красногорский аймак» деп кӧргӱзӱ | Указатель «Красногорский район» |
| 397,6 | Березовка ј., АЗС | с. Березовка, АЗС |
| 404,6 | Быстрянка ј. | с. Быстрянка |
| 405 | Красногорское јуртка бурылчык, АЗС, кафе | поворот на с. Красногорское, АЗС, кафе |
| 408,8 | «Быстрянка I» археологиялык комплекс | археологический комплекс «Быстрянка I» |
| 411,8 | Суртайка ј., «Эмчилик болуш» деп кӧргӱзӱ, АЗС | с. Суртайка, указатель «Пункт первой медицинской помощи», АЗС |
| 416 | Ыжы суу, кӱр Ыжыны кечире, «Катунские зори» деп су-кадык орныктырар тӧс јер | р. Иша, Мост через Ишу, оздоровительный центр «Катунские зори», центр здоровья «Прасковья», археологические памятники |
| 419,6 | «Ыжы-Оозы 5, Новозыково 24» деп бурылчыкта кӧргӱзӱ | Указатель и поворот на «Усть-Иша 5, Новозыково 24» |
| 425,6 | Долина Свободы ј., «Эмчилик болуш» деп кӧргӱзӱ | с. Долина Свободы, указатель «Пункт первой медицинской помощи» |
| 428,7 | Алтай кырай ла Алтай Республиканыҥ ортозында гран-кыйу, Алтай Республикага деп кӧргӱзӱ/ Туристке кереес (Пилигрим) | Граница Алтайского края и Республики Алтай. Въездной знак Республика Алтай / Памятник туристу (Пилигрим) |
| Алтай Республика | Республика Алтай | |
| 429,3 | Алтай — Евразияныҥ јӱреги деп креес. Кафе | Кафе. Памятный знак Алтай — сердце Евразии |
| 432,1 | «Платово 5, Шульгин Лог 15, Сетовка 40, Советское 57» деп бурылчыкта кӧргӱзӱ, Платовоныҥ јанында Кадын кечире кӱр, Платово јурттыҥ јанында «Земная рябь» деп ар-бӱткендик кереес, Урожайный јурттыҥ јанында «Куу кӧл» деп ар-бӱткендик кереес, «Бабырган туу» ар-бӱткендик кереес | Указатель и поворот на «Платово 5, Шульгин Лог 15, Сетовка 40, Советское 57», Мост через р. Катунь у с. Платово, памятник природы «Земная рябь» у с. Платово, памятник природы «Оз. Лебединое» у с. Урожайного, памятник природы «Гора Бабырган» |
| 431—435 | Майманыҥ археологиялык комплексы | Майминский археологический комплекс |
| 433 | «Сувениры Горного Алтая» деп саду-лакпа, АЗС, шиномонтажная мастерская, кафе-бистро | торговые лавки «Сувениры Горного Алтая», АЗС, шиномонтаж мастерской, кафе-бистро |
| 433,9 | ДПС-тыҥ посты, АЗС, Ӱстӱги Кара-Куш јаар бурылчык | пост ДПС, АЗС, поворот на Верх-Карагуж |
| 435,7 | Майма ј., АЗС, кафе, гостиница, кӧӧлик мастерскойдор | с. Майма, АЗС, кафе, гостиница, автомастерские |
| 439,6 | Маймада «чёртов палец» | Майминский чёртов палец |
| 440 | Алтайдыҥ таштарыныҥ музейи, «Майминский рыхлый вал» деп ар-бӱткендик кереес, «Улалу — Чой — Артыбаш», Телецкий трак (километраж) | Музей Камни Алтая, памятник природы «Майминский рыхлый вал», развилка на «Горно-Алтайск — Чоя — Артыбаш», Телецкий тракт (километраж) |
| 444 | Карлу јурт | с. Карлушка |
| 446 | Улалуда аэропортко бурылчык | поворот на Аэропорт Горно-Алтайск |
| 449,7 | Эрмендӱ ј. | с. Дубровка |
| 451,6 | Ай-Балык ј., јараш ӧзӱмдердиҥ питомниги, кемпинг, сол јанында кафе «Меркит» | с. Рыбалка, питомник красивых растений, кемпинг, налево кафе «Меркит» |
| 454,4 | Кадында Айдыҥ илмектӱ эски кӱри болгон јер, 2013 јылда бызылган | Место старого подвесного моста через Катунь (Айский мост) Разобран в 2013 г. |
| 454,9 | Суску ј., «Городище Соузга» деп археологиялык кереес, Карасу. | с. Соузга, археологический памятник «Городище Соузга». Источник |
| 457,9 | Кадын кечире кӱр — Айский тракка јол | Мост через Катунь — переезд на Айский тракт |
| 459 | «Финская дача» деп амыраар база | База отдыха Финская дача |
| 461,1 | Калбалу ј. | с. Черемшанка, археологический памятник"Черемшанка" |
| 463 | АЗС | АЗС |
| 464,8 | Калбалуда аржан суу | Черемшанский источник |
| 468 | Чуйдыҥ трагында В. Я. Шишковко кереес, «Чултуков Лог» деп археологиялык кереес | Памятник В. Я. Шишкову на Чуйском тракте, археологический памятник «Чултуков Лог» |
| 469,5 | Ман-Јӱрек ј., Манјӱректиҥ бозоголоры, Манјӱректе аржан суу, аҥтара тура, Алтайдыҥ устарыныҥ салоны, базар, кафе | с. Манжерок, Манжерокские пороги, Манжерокский источник, перевернутый дом, салон мастеров Алтая, базар, кафе |
| 472,5 | АЗС, «Кӧл-Јик 1.1» деп бурылчыкта кӧргӱзӱ, археологиялык кереестер, кафе, ашканалар | АЗС, указатель и поворот на «Озерное 1.1» (оз. Манжерок), археологические памятники, кафе, закусочные |
| 477,8 | «Кӧк-јажыл Кадын» деп туркомплекске Кадын кечире кӱр, Джон Леннонго кереес, Памятник Николай Рерихке кереес, кижи јазаган кӧл, Аржан-Суу, кафе, сувенирлӱ лакпалар | Мост через Катунь на т/к Бирюзовая Катунь, Памятник Джону Леннону, Памятник Николаю Рериху, искусственное озеро, Источник Аржан-Суу, кафе, сувенирные лавки |
| 479,1 | Талдуныҥ куйларына кечӱ | Водная переправа на Талдинские пещеры |
| 481,4 | Череттӱ ј. | пос. Известковый |
| 484,5 | Ыны, археологиялык кереес, A.M. Кошурниковко кереес | с. Усть-Муны, АЗС, археологический памятник, памятник A.M. Кошурникову |
| 488 | «Алтика» деп эко-отель | Эко отель «Алтика» |
| 491,1 | Бараан-Коол, Кадын кечире илмектӱ кӱр (суу кӧпчиирде 2014 јылда бызылган, орныктырар иштер), Камышту учар-сууга јол, сувенирлӱ лакпалар | с. Барангол. Подвесной мост через Катунь (разрушен новоднением 2014 г., восстановительные работы), дорога на Камышлинский водопад, сувенирные лавки |
| 491,6 | «Царская охота» деп т/к | т/к «Царская охота» |
| 493,5 | Майма ла Чамал аймактардыҥ кыйузы | граница Майминского и Чемальского районов |
| 495 | Чамалдыҥ ла Чуйдыҥ (оҥ јанындӧӧн) трактарыныҥ айрылчыгы. 2011 јылга јетире трак Себи-Оозы јурт (496 км.) ажыра ӧткӧн, эмди Кадын кечире јаҥы кӱр бар, эски кӱрле 20 т. артык кош ӧтпӧс. АЗС | развилка Чемальского тракта и Чуйского тракта (вправо). До 2011 г. тракт проходил через — с. Усть-Сема (496 км.), ныне построен новый мост через Катунь, старый мост функционирует но имеет ограничение 20 т. На границе села имеется заправка. Читайте также Усть-Семинский мост |
| 498,6 | Себи-Оозында эски јолдыҥ бириккени | Примыкание старой дороги через с. Усть-Сема |
| 549,6 | Себи-Оозыныҥ ландшафтный участогы | Ландшафтный участок Усть-Семинский |
| 504,9 | Камлак ј., Горно-Алтайский ботанический сад, ар-бӱткендик кереес «Шиш-кулар — Катаил — Чистый луг» | с. Камлак, Горно-Алтайский ботанический сад, памятник природы «Шиш-кулар — Катаил — Чистый луг» |
| 506,2 | «Деревня Берендеевка» јаар бурылчык | поворот на «Деревня Берендеевка» |
| 509 | Алтай экспериментал ээлем СО РАН «Чаргыда зубрятник» | Алтайское экспериментальное хозяйство СО РАН «Чергинский зубрятник» |
| 514,5 | Чаргы ј., «Кан-Оозы 132, — Алтайское 56», АЗС, «Источник Курловские дачи» деп ар-бӱткендик кереес | с. Черга, развилка и поворот на «Усть-Кан 132, — Алтайское 56», АЗС, памятник природы «Источник Курловские дачи» |
| 524,2 | Барлак ј. | с. Барлак |
| 525,8 | Байлу кыр «Кам таш» | Священная гора Шаманский камень |
| 527,9 | Борсыган суу, кафе | Речка Барсуган, стоянка, кафе |
| 533,9 | Мыйту ј. | с. Мыюта |
| 546,8 | Шабалин ј., СТО, АЗС, Шабалин аймактыҥ краевед музейи | с. Шебалино, СТО, АЗС, краеведческий музей Шебалинского района |
| 561,1 | Кумалыр ј., археологиялык кереестер | с. Кумалыр, археологические памятники |
| 571,8 | Топучий ј. | с. Топучая |
| 573,8 | Сарлык сууны кечире кӱр | Мост через р. Сарлык |
| 574,3 | Себиниҥ боочызын ӧрӧ јол, «кӧдӱрилер 9, тӱжер 11» деп кӧргӱзӱ | Подъем на Семинский перевал, указатель «подъем 9, спуск 11» |
| 581 | «Алтын мӧш» деп јол јанында сервистӱ комплекс — кафе, гостиница | Комплекс придорожного сервиса «Золотой кедр» — кафе, гостиница |
| 582,4 | Себиниҥ боочызы, Туулу Алтай Арасей каандыкка киргениниҥ 200 јылдыгына кереес, учебно-центр «Семинский перевал» деп ӱредӱ-тренировочный тӧс јер, «Динамо» деп амыраар база, горнолыжный трасса, кафе, ашкана, гостиница | Семинский перевал, памятник в честь 200-летия вхождения Горного Алтая в состав России, учебно-тренировочный центр «Семинский перевал», база отдыха «Динамо», горнолыжная трасса, кафе, столовая, гостиница |
| 592,7 | Јайзаҥныҥ јалаҥы (эски јурттыҥ орды) | пос. Зайсанская Елань (нежил.) |
| 610,8 | «Туйакты — Кан-Оозы — Кӧксу-Оозы — Тӱҥӱр» јаар айрылчык јол, АЗС | развилка — «Туекта — Усть-Кан — Усть-Кокса — Тюнгур», АЗС |
| 613,1 | Туйакты ј., археологиялык кереестердиҥ комплексы | с. Туекта, комплекс археологических памятников |
| 618,3 | Ӱч-Эҥмек ар-бӱткендик парк | Природный парк Уч-Энмек |
| 620,1 | Карагол, археологический памятник «Каракол», краеведческий музей, АЗС, поворот на сс. Кулада, Бичиктӱ-Боом | с. Каракол, археологический памятник «Каракол», краеведческий музей, АЗС, поворот на сс. Кулада, Бичикту-Боом |
| 621 | Короты ј., АЗС | с. Курота, АЗС |
| 624 | «Оҥдой 10, Акташ 164, Тожоҥты 316» деп кӧргӱзӱ | указатель «Онгудай 10, Акташ 164, Ташанта 316» |
| 628,2 | Шашыкман ј., «Балык-Соок» деп курган, мӧҥкӱсалгыш. АЗС Роснефть | с. Шашикман, курганный могильник Балык-Соок. Заправка Роснефть |
| 634,4 | Оҥдой ј., «Торко Чачак» деп атту устардыҥ лакпазы, археологиялык кереестер, АЗС, гостиница, СТО, кафе | с. Онгудай, магазин народных промыслов «Торко Чачак», археологические памятники, АЗС, гостиница, СТО, кафе |
| 639,2 | Оҥдойдо Урсул кечире кӱр | Мост через Урсул в с. Онгудай |
| 642,7 | Ӧлӧти ј., АЗС, кафе | с. Улита, АЗС, кафе |
| 647,8 | Урсулда эски ГЭС, Урсул кечире кӱр, «Янтарный» деп крестьян-ээлем | старая ГЭС на р. Урсул, мост через р. Урсул, к/х «Янтарное» |
| 651,7 | «Алтайское подворье» јаар бурылчык | поворот на «Алтайское подворье» |
| 652,9 | Ӱлегем ј., газовый заправка | с. Хабаровка, газовая заправка |
| 655 | Чике-Таман боочы — «кӧдӱрилер 4, тӱжер 4» деп кӧргӱзӱ | указатель «Перевал Чике-Таман» — подъем 4 км, спуск 4 км" |
| 661,8 | «Чике-Таман боочы» — ар-бӱткендик кереес | памятник природы «Перевал Чике-Таман» |
| 662,9 | Чике-Таман боочыда ајыктанар тепсеҥ, јолјазаачыга кереес | обзорная площадка на перевале Чике-Таман, памятник дорожнику |
| 668,6 | Чике-Таманда карасу | Прирусловый родник Чике-Таманский |
| 672,8 | Кӱпчеген, археологиялык кереестер | с. Купчегень, археологические памятники |
| 680 | «Кӱр-Кечӱ» археологиялык кереес | археологический памятник «Кур-Кечу» |
| 680,5 | Јаан-Ӱлегем суу ла Кадынныҥ бириккени | слияние рек Б. Ильгумень и Катуни, Ильгуменский порог, наскальные рисунки |
| 684 | Кӱр-Кечӱ боом | бом Кур-Кечу |
| 687 | Кумакту јарлар | Песчаные осыпи |
| 691,9 | Јаан-Јаламан суу ла Кадынныҥ бириккени, археологиялык комплекс, Јаламанда озогы јурттыҥ орды | место впадения р. Б. Яломан в Катунь, археологический комплекс, Яломанское городище, стоянка |
| 693,6 | «Јаан Јаламан 12» деп кӧргӱзӱ — археологиялык кереестердиҥ комплексы, «Айры таш» деп таш каалга | указатель «Б. Яломан 12» — комплекс археологических памятников. Каменные ворота (Айри-таш) |
| 695,3 | Кыҥыраар ј. | с. Малый Яломан |
| 702,6 | АЗС | АЗС |
| 703,4 | Ийин ј., Кадын кечире темир-бетон кӱр, оҥ јанында Кадын кечире илмектӱ эски кӱр | с. Иня, железобетонный мост через Катунь, справа нерабочий подвесной мост через Катунь |
| 706,5 | Ийин јуртта јолдыҥ оҥ јанында аҥ јуралган таштар | оленные камни у с. Иня (справа от трассы) |
| 708,8 | Кадын кечире кӱр, «Ийнеген 12» деп кӧргӱзӱ (ӱрелген) | мост через Катунь, указатель «Инегень 12» (разрушен) |
| 710 | Бичиктӱ кайа деп боом, «Бичиктӱ-Кайа» деп шибее | бом Бичикту-Кая, Крепость Бичикту-Кая |
| 712,4 | Чуй ла Кадынныҥ бириккени, отурар јер. Чуй-Оозы | место слияния Чуи с Катунью, беседка. Чуй-Оозы — устье Чуи (слияния рек Чуя и Катунь) |
| 712,9 | Ийнегенниҥ јаҥы кӱрлерине бурылчык. Ийнеген јурт јаар Чуй ла Кадын кечире кӱрлер | поворот на новые мосты на Инегень. Мосты через Чую и Катунь на с. Инегень |
| 713,3 | Калбак-Таш II | Калбак-Таш II |
| 714,5 | Чуй-Оозы ј., кафе, гостиница, археологиялык комплекс, ташта јурамалдар | |
| 716,6 | Чуйдыҥ суузында «Турклуб Горизонт» деп бозого | порог Турклуб Горизонт |
| 717,4 | Чуйдыҥ суузында «Турбинный» деп бозого | порог Турбинный |
| 723 | Јебрен байлу јер Калбак-Таш, тура ла беседка | Древнее Святилище Калбак-Таш, домик, беседка |
| 728 | «Адыр-Кая» — археологиялык комплекс, Чуйдыҥ аҥ јураган комплексы | Святилище Адыр-Кая — археологический комплекс, Чуйский оленный камень |
| 735 | Јодро ј. | с. Иодро |
| 741 | Ак Боом ј., Ак боом кайа, АЗС, кафе. Кызыл черӱчилдерге кереес | Белый бом, скала Белый Бом. АЗС, кафе. Памятник красноармейцам в Белом Боме |
| 744 | Јолдыҥ оҥ јанында шофер Колька Снегиревко кереес | памятник Кольке Снегиреву, справа от трассы. Памятник шофёру Кольке Снегирёву |
| 755 | Чуйды кечире кӱр | мост через Чую |
| 760,4 | Чуйда «Бегемот» деп бозого, Чуй сууны кечире кӱр | порог Бегемот на Чуе, мост через Чую |
| 759,5 | «Девичьи слезы» деген учар суу, турлу, Шырлак деп учар суу | водопад Девичьи слезы, стоянка. Водопад Ширлак |
| 762 | Чуйдыҥ јанында турлу, «Чуя-Ралли» деп маргаандар ӧдӧр јер | стоянка у Чуи, где проводятся соревнования «Чуя-Ралли» |
| 770,6 | Оҥдой ло Улаган аймактардыҥ ортозында јран-кыйу | граница Онгудайского и Улаганского районов |
| 780,4 | Чибит јурттыҥ јанында Чуйды кечире кӱр | Мост через Чую у с. Чибит |
| 781,5 | «Кочевник» деп эко туркомплек | ЭКО туркомплекс Кочевник |
| 783 | Чибит јурт Шабланыҥ кӧлдӧрине баратан маршруттыҥ бажы, Чибит сууны кечире кӱр, АЗС. Мажойдо кызыктыҥ кырыла Чуй суула Маашей суулар бириккенине јетире тегин јол | с. Чибит, начало маршрута на Шавлинские озёра, мост через Чибитку, АЗС. Примыкание грунтовой дороги, идущий вдоль Мажойского каньона на Чуи до места впадения р. Маашей. |
| 788 | Акташ ј. | с. Акташ |
| 790,7 | «Чибит — Улаган-Оозы — Балыкту Јул — Балыкчы» деп кош јол, Улаган ла Алтын Кӧлгӧ јетире јол, Алтай пограничный отряд, АЗС, СТО, автозапчастьтар садузы, шиномонтаж, балансировка, кафе, гостиница, телеграф. | Примыкающая трасса: Чибит — Усть-Улаган — Балыктуюль — Балыкча, дорога на с. Улаган и Телецкое озеро, Алтайский пограничный отряд, АЗС, СТО, продажа автозапчастей, шиномонтаж, балансировка, кафе, гостиница, телеграф |
| 796,6 | Гейзер кӧл | Гейзеровое озеро |
| 798 | Кара-Тыт карасу | родник Кара-Тыт |
| 801 | Чуйда ГЭС | Чуйская ГЭС |
| 802 | Тӱндӱк-Чуй сындарды кӧрзӧ | открывается вид на Северо-Чуйский хребет |
| 812 | Улаган ла Кош-Агаш аймактар ортодо гран-кыйу, археологиялык кереес | граница Улаганского и Кош-Агачского районов, археологический памятник |
| 817 | Курайдыҥ боочызына јол, археологиялык кереестердиҥ комплекстери | подъем на Курайский перевал, комплекс археологических памятников |
| 820 | Тӱндӱк-Чуйдыҥ сындарыныҥ панорамазы | панорама всего Северо-Чуйского хребта |
| 822,2 | Курай ј., јурттаҥ ары Чуй кечире кӱр, Актуруныҥ мӧҥкӱ тошторына маршруттыҥ бажы | с. Курай, Мост через Чую за селом Курай, начало маршрута к ледникам долины р. Актру |
| 830 | Кызыл-Таш ј. | с. Кызыл-Таш |
| 840 | Курайдыҥ чӧлинде байлу Обоо таш | культовый знак Обоо в Курайской степи |
| 843—848 | археологиялык кереестердиҥ комплексы | комплекс археологических памятников |
| 856,7 | Куйактанар суу, Чуйга | р. Куехтонар, древние плавильные печи недалеко от впадения р. Куехтонар в Чую |
| 864,7 | Источник Чаган-Узунский, поворот вправо на мост через Чую, указатель на «Чаган-Узун 2», дорога на Кызыл-Чин (Марсианские пейзажи) | |
| 868 | Кызыл кыр | Красная Горка |
| 870 | Кызыл кырдыҥ кӧли | Красногорское озеро |
| 874 | Чуйдыҥ чӧли | Чуйская степь |
| 877 | Ортолык ј. | с. Ортолык, дорога к археологическим памятникам долины р. Елангаш, АЗС |
| 878 | «Белтир 29» деп кӧргӱзӱ | указатель «Бельтир 29» |
| 889,7 | Кош-Агаш ј. | с. Кош-Агач, |
| 892 | Тёплый ключ деп боочыда, Бел-Ажу јаар јолдо кӧргӱзӱ — «Бел-Ажу 140, Тожоҥты 51», Укок јаар јол, АЗС, гостиница, телеграф, кафе | указатель «Джазатор 140, Ташанта 51», по дороге на Беляши (Джазатор) через перевал Тёплый ключ, дорога на Плато Укок, АЗС, гостиница, телеграф, кафе |
| 895 | Гран-кыйуда пограничный тинтиш. Оноҥ ары кыйуныҥ јериле јарадар-бичик јок ӧдӧргӧ јарабас | пост пограничного контроля. Дальнейшее движение без допуска в пограничную зону не возможно. |
| 899 | Кӧкӧрӱ јуртка бурылчык, ондо Чуй ичиниҥ телеҥиттериниҥ тӱӱкилик-этнографиялык музейи. Бугузынныҥ аржанына јол | поворот на с. Кокоря, где находится историко-этнографический музей теленгитов Чуи. Дорога на Бугузунский источник |
| 917 | Јаҥы-Аул ј., Алтайда казактардыҥ музейи | с. Жана-Аул, музей казахов Алтая |
| 937 | Уландрык суу, археологиялык кереестер | р. Уландрык, археологические памятники |
| 943 | Тожоҥты ј., таможня ла кыйуныҥ пункты, Јӱстыт сууныҥ ичинде археологиялык кереестердиҥ комплексы | с. Ташанта, таможенный и пограничный пункты, комплекс археологических памятников в долине р. Юстыт |
| 964 | Россия Федерация ла Монгол Республиканыҥ кыйузы, Чуйдыҥ трагыныҥ 0 км, Дурбэт-Даба деп бийиги 2481 м боочы, СССР ле МНР-дыҥ најылыгына учурлай кереес-обелиск | граница Российской Федерации и Монгольской Республики, 0 км Чуйского тракта, Перевал Дурбэт-Даба высотой 2481 м, обелиск в честь дружбы СССР и МНР |
Тӱӱкизи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Калка јериле саду
[тӱзедер | кодты тӱзедер]1756 јылдаҥ ала, алтайлар Арасей каандыкка кирген тушта, Чуйдыҥ јолы јазалып баштаган[3], је орустар Алтайское јурттаҥ тӧмӧн барбайтандар. Јылдыҥ ла Чуй суу ла Кадынныҥ бириккенинде Байлу јаан агашту ӧзӧктӧ (орустап урочище Байхач (Баих-гач)) тургун телеҥиттер, алтайлар ла монгол-калкалардыҥ ортодо саду ӧткӱрилетен[4]. Орус којойымдар телеҥиттер ажыра садышпаска, бойлоры Чуйдыҥ чӧлине монголдорло садуга келип баштаган. Кош-Агашта јарманкага (ярмарка) эҥ ле озо Јаш-Тураныҥ Хабаров деп којойымы ла Змеиногорсктыҥ Токаревдеп јалтанбас улустары јеткен[5]. XIX чактыҥ ортозына мында орустарда ондор тоолу складтар болгон. Олор бӧс, малталар, киреелер, маскалар ла ӧскӧ дӧ темир эдимдер, галантерея, уужулу тере садып, монгол, кыдат, тибет којойымдардаҥ мал, тӱк, алу ла чай толыжып, садыжып туратан.
Бу ӧйдӧ Чуйдыҥ трагы атту јӱрер чичке, орык јол кызык кайалардыҥ ортозыла чӧйилген болгон[5]. Боомдордо јолды ӧдӧргӧ, бир кижи озо барала, боомныҥ учына бӧрӱгин салатан, оны кӧрӧлӧ, удура келген кошту аттарлу улус сакып алатан, кызык боомго удура-тедире ӧдӧр арга јок болгон. Оҥдойдоҥ ала Кош-Агашка јетире 250 километр кӧлӧсӧлӱ јӱргедий јол јок болгон учун Арасей каандык Тӧс Азияла (орустап Центральная Азия) саду ӧткӱрерге тутакту болгон.
Јолды јазаганы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Којойымдар тракта кӱч јеткенче ле кӱрлер, кечӱлер јазагылап туратан, је бӱдӱнге јолды јазаар аргазы јок болгон.
1860−1890 јј. туркунына Арасей государство Чуйдыҥ эски јолыныҥ ордына бир канча вариант јолдордыҥ ӱлекерлерин шиҥдеген, је бого 393 муҥнаҥ ала 560 муҥ салковой акча керек болордо, алаҥзыш болгон. 1893 јылда Сибирдиҥ темирјолдорыныҥ комитеди (Комитет Сибирской железной дороги) 45 муҥ салковой чыгарган, 35 муҥ салковойды Јаш-Тураныҥ којойымдары јууган[3]. 1901 јылдыҥ јайында узак шӱӱжӱлердиҥ кийнинеҥ, И. И. Биляныҥ башкарузыла Чуйдыҥ трагында иштер башталган. Јолдыҥ јалбагы чотомырлар аайынча 5 аршин, боомдордо — 3,5 аршин болгон. Тургун крестьяндар јол јазаар подряд алгандар[6].
1902−1903 јылдарда чичке аттыҥ јолы кӧлӧсӧлӱ транспорт (таратайлар) ӧдӧр эдип јазалган. Кезик јерлерде узак айланбаска, суулар кечире паром-кечӱлер јазалган. Чуйдыҥ којойымдардыҥ астамы 500 муҥ салковойдоҥ (1870-чы јј.) 3 миллионго јеткен. Је јол тудулганыныҥ ла кийнинеҥ јайрадылып баштаган, бир канча јылдаҥ ойто ол ло бойы боло берген[3].
Кӧӧликтерге јазаганы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]
1914 јылдыҥ јайында Алтайга бичиичи ле инженер Вячеслава Шишковко башкарткан экспедиция келген, амадузы — Јаш-Туранаҥ ала Кадын сууны јакалай, Майма ла Себи-Оозы јаныла, Алтайскоени ӧдӱп, Чаргы ла Шабалинге јетире тӱс јаҥы јол ӧткӱрер шиҥжӱ иш[3]. Инженерлер картага улай-телей Чуйдыҥ трагыныҥ эски ле јаҥы варианттарын салгандар. Бу шиҥжӱниҥ кийнинде 1916 јылда трактыҥ эмдиги ӱлекери јӧптӧлгӧн.
1922 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 26-чы кӱнинде Чуйдыҥ трагы тергеелик учурлу јолдыҥ статузын алган. Је 1920-чи јылдардыҥ ортозында узак јазалбаган (10 јыл) јол торт ӱрелген. Граждан јууныҥ ӧйинде сууларды кечире бастырага јуук кӱрлер бызылган. 1924 јылда јол јазаар иштердиҥ баазы 300 муҥ салковойго шыдарлашкан[7].
1925 јылда Госторгтыҥ кӧӧликтери Јаш-Туранаҥ ала Кош-Агашка јетире бастыра трассаны ӧдӱп баштапкы катап 7 рейс эткен. 1926 јылда бу тракла баштапкы тракторлор маҥтаган, алтайларды тыҥ кайкаткан.
1930-чы јылдарда тракты тӱзеделе, ташту-кумакла бӱркеген, јеткерлӱ паромный кечӱлердиҥ ордына кӱрлер тудулган (Ийинниҥ кӱри), Ак-Боомныҥ кызыктары јазалган. Јуунаҥ озо тракта иштердге јуугында јурттардыҥ улузы ла катуныҥ јеринде јӱрген улустыҥ кӱчи салынган, ол тоодо репрессияда улус, Сибирде лагерьлердиҥ 7-чи бӧлӱгиниҥ. Чуйдыҥ трагы сӱреен кату ӧйдӧ, кату айалгада кирка, лом, кӱрек ле тачканыҥ болужыла јазалган.
Бу ла ӧйдӧ Чуйдыҥ трагыныҥ уузы (направление) солынган, Јаш-Тура — Чаргы деген участокто јол Кадынныҥ сол јарадынаҥ оҥ јарадына кӧчӱрилген. 1935 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-чи кӱнинде Чуйдыҥ трагы эксплуатацияга табыштырылган.
1941—1942 јј. кыжында тракла Монголиядаҥ Кызыл черӱге болушту кош тартылган.
1961 јылдаҥ ала «Чуйдыҥ трагы» деп атла Новосибирсктеҥ ала Тожоҥтыга јетире јолды адап баштаган[8].
Бу јолдо 1980-чи јылдардыҥ ортозында калганчы јаан солынта болгон, Чике-Таман боочыда ажуны ӧскӧ јерле апарган[3].
Алтай Республикада 2019 јылдыҥ јаан изӱ айында Чуйдыҥ трагында Майма аймакта Комплексный план аайынча (орустап модернизация и расширение магистральной инфраструктуры до 2024 года) Улалунаҥ аэропорт јаар јолдо баштапкы эки кат развязка-јол јазалган. Јаҥы трасса Энергетиктердиҥ оромына коштой, «Катунский промузелдиҥ» јаныла ӧдӱп, Чуйдыҥ трагына Карлу јуртта келип кирет, эксплуатацияга кийдирилип калган алтынчы пусковой комплекскле биригет[9].
Культура ла кеендикте
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Алтайда Михаил Михеевтиҥ Колька Снегирев деп кожоҥы јарлу[10][11], Чуйдыҥ трагында 20 јј. Колька Снегирёв «АМО» деп грузовиктӱ, Рая — «Форд леп машиналу». Улустыҥ айдыжыла бу чын болгон керек. «Ехали два шофёра» деп кино бу кожоҥ аайынча согулган. 2014 јылда мемориал комплекс тудулган постаментте эки кӧӧлик, кожоҥныҥ сӧстӧри мында бичилген[5].
Василий Шукшин, Сростки јурттыҥ кижизи, 1964 јылда «Живёт такой парень» деп кинозы чыккан, бу кино Чуйдыҥ трагында согулган.
2014 јылда National Geographic Россия деп журнал Чуйдыҥ трагын телекейде 10 эҥ јараш јолдордыҥ бирӱзи деп адаган[12].
Гарик Сукачёв Чуйдыҥ трагы керегинде кожоҥ чӱмдеген. Баштапкы катап кожоҥ 2018 јылда кандык айдыҥ 2-чи кӱнинде Авторадиодо угулган —[13].
Чуйдыҥ трагыныҥ музеи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Чуйдыҥ трагы ас тоолу музейлӱ јолдордыҥ бирӱзи. Јаш-Турада В.Бианкиниҥ краевед музейиниҥ (Советский ором, 42) экинчи кадында бу јолды тутканы керегинде бастыра документтер ле фотојуруктар, диорама, макеттер, јуруктар. Чуйдыҥ трагыныҥ музеин тӧзӧгӧн кижи — Елена Грехова .
.
Туризм
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Кӧӧликтӱ, мотоциклдӱ ле велосипедтерлӱ јорыкчыларга ла автостопщик-туристтерге јарлу трасса. Чуйдыҥ трагында Кадынныҥ оҥ јарадыла алтыгы агынында Суску јурттаҥ ала Чамалга јетире («Чемальский тупик») Алтай Республиканыҥ курортный зоназы. Мында сӱрекей кӧп турбазалар, кемпингтер ле гостиницалар. Туристтер Ай кӧлгӧ, Чамалга, Караколдыҥ кӧлдӧрине, Чибит суу ла Чолышман ӧзӧккӧ лӧ Кату-Јарыкка кӧп баргылайт.
Је јараш јерлер кӧрӧр, экологиялык ла экпиндӱ јорыкту туризмге Туулу Алтайдыҥ ыраада аймактары јарайт: Оҥдой, Улаган, Кош-Агаш аймактар. Улузы ас аймактар, јери ыраак туристтерге керектӱ амыраар јерлер ас, кӧӧликтердиҥ АЗС-тарыныҥ ортозы 100—120 км кире бар. Кош-Агашта АГНКС ачылган[14].
Чуйдыҥ трагынаҥ Алтайдыҥ бийик сындарыла: Тӱндӱк Чуйдыҥ, Тӱштӱк Чуйдыҥ маршруттар башталат. Курай јуртта «Ак-Тру» деп гостиница, оноҥ Ак-Туру деп ӧзӧктӧ сууга кӧӧликтӱ јетиредилер. Чуйдыҥ чӧлиле јорыктаарга, Тӱштӱк Чуйдыҥ сындарын кериирге, Кош-Агаштаҥ јол баштаар улус айбылаар керек. Алтайда туризмди јарандырарга Эконом ӧзӱм ле туризмниҥ министерствозы башкарат (орустап Министерство экономического развития и туризма республики Алтай)[15].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]-
Јаҥы-Аул келтейинде -
Тӱштӱк-Чуй сындарга кӧрзӧ -
Чуйдыҥ трагы Монгол јериниҥ кыйузыныҥ јанында -
Чуйдыҥ чӧли -
Чике-Таман боочынаҥ тӱштӱк јаар кӧрзӧ -
Чике-Таман боочынаҥ тӱндӱк јаар кӧрзӧ -
М-52 Калганчы километровый тӧҥӧш Монгол јериле кыйуда
Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- ↑ Постановление Правительства РФ от 17.11.2010 N 928 (ред. от 30.12.2013) «О перечне автомобильных дорог общего пользования федерального значения»
- ↑ Чуйский тракт, километраж
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 След бича, стеганувшего по горам. Два с половиной века великого восточного пути — Чуйского тракта. altapress.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 6 кӱни, 2016.
- ↑ К 90-летнему юбилею Чуйского тракта. www.logoslovo.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 6 кӱни, 2016.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 След бича, стеганувшего по горам. Два с половиной века великого восточного пути — Чуйского тракта. altapress.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 5 кӱни, 2016.
- ↑ Материалы музея Чуйского тракта (недоступная ссылка). Дата обращения: чаган айдыҥ 11 кӱни, 2009. Архивировано кандык айдыҥ 13 кӱни, 2009 јыл.
- ↑ Чуйский тракт//Бурят-Монгольская правда. № 272 (370) 4 декабря 1924 года. стр.2.
- ↑ Анатолий БУБУНЕНКО (заведующий музеем «История дорог Алтая»), Станислав КРЫЖАНОВСКИЙ (начальник Управления дороги «Новосибирск-Бийск-Ташанта» в 1967-1982 гг.). «Есть на Алтае тракт – Чуйский».
- ↑ Упрдор «Алтай» ввёл в эксплуатацию первую в Республике Алтай двухуровневую развязку (орус.). http://doc22.ru/ (09.07.2019). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 12 кӱни, 2019.
- ↑ С. С. Михайлов. Установлен памятник Кольке Снегирёву (недоступная ссылка). Дата обращения: тулаан айдыҥ 15 кӱни, 2013. Архивировано кочкор айдыҥ 14 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ «Чуйский тракт» (Песня Алтайских шоферов) (недоступная ссылка). Дата обращения: чаган айдыҥ 6 кӱни, 2010. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 5 кӱни, 2009 јыл.
- ↑ 10 самых красивых автодорог мира — National Geographic Россия (недоступная ссылка). Nat-geo.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 5 кӱни, 2016. Архивировано јаҥар айдыҥ 14 кӱни, 4612 јыл.
- ↑ Сукачев Г. youtube [1]
- ↑ Заправки на трассе между Барнаулом и Кош-агачем, АЗС Лукойл, АГЗС Газпром, автозаправки ТНК и другие. www.avtodispetcher.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2016.
- ↑ «Министерство экономического развития и туризма Республики Алтай» https://web.archive.org/web/20160118060356/http://www.mineco04.ru/
Тайантылар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Чуйский тракт
- Трасса М52 на сайте Академии Вольных Путешествий
- Автодорога М-52 «Чуйский тракт» на «Живых дорогах Сибири»
- Музей Чуйского тракта
- По Чуйскому тракту
Литература
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Сарычева Т. Путешествие по Чуйскому тракту. 2002.
- Грехова Е. Чуйский тракт до монгольской границы: Историко-краеведческий очерк. — Бийск, 2006.
- Алтай. Путешествие по Чуйскому тракту. Путеводитель / Авт.-сост.: М. В. Танкова, Т. И. Злобина, Т. В. Вдовина. — Изд. 2-е. — Барнаул: Пять плюс, 2010. — 256 с.
- Алтай. Путеводитель серии Le Petit Fute. 1-е изд. — М., 1999.
- Шишков Вячеслав. Чуйские были.
- Гармс О. Путешествие по Чуйскому тракту. Неизведанный Алтай. — Барнаул, 2009.