Беле

Јурт
Беле
орустап Беле
Беледе кӧлдиҥ јанында аламалу сад
51°22′00″ с. ш. 87°48′30″ в. д.
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Улаган
Јурт јеезе	Чолушпаныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	822 м
Климады	кезем-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	→30 кижи (2016)
Ук-калыктар	орустар 77 % (2002)
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38845
Почтаныҥ индекси	649742
АТТК-ныҥ коды	84230850002
МТТК-ныҥ коды	84630450106
Номер в ГКГН	0154523
Беле Москва Беле (Алтай Республика) Улалу Беле
Медиафайлдар Викискладта

Беле (орустап Беле) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Улаган аймагында Чолушпаныҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Беле орустап рябина. Тувин тилле кырдыҥ эдеги (орустап подножие, подошва горы).

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнчыгыш келтейинде, Алтын Кӧлдӧҥ ырак јок јерде, Ак-Чолушпа туулардыҥ ортозында, Барчык сууныҥ јарадында, Алтайский государственный заповедниктиҥ јеринде турат. Јолы кату, каскак кайыр кырларлу, камык учар-сууларлу, кызык јерде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 822 метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Алтын Кӧл кышкыда тоҥбойт, Кӧп сабада мында айас, кургак, јылу болот, кар ас, тӱрген кайылат. Аламаларлу садтар, јаҥыс ла мында грецкий орех тӱжӱм берет.

Салкындар: тӱштӱк-кӱнчыгыш јанынаҥ — 40 %, кӱнчыгыштаҥ — 17 %, тӱндӱк-кӱнбадыштаҥ — 19 %, штиль — 26 %.

Аҥ-куштары

Улаган алтай аҥдык јер. Тайга-ташта казыр аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, шӱлӱзин, јеекен, ирбис бар. Туйгакту аҥнаҥ марал, булан, элик, тооргы, какай јӱрет. Оок то аҥдар кӧп агас, албаа, киш, суузар, камду, јоонмойын ла о.ӧ. Куштардаҥ барынтычылары мечиртке, шоҥкор, боро ылаачын, карчага, ӱкӱ, кезигиниҥ тоозы кезем астаган учун олорды Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кийдирген. Сууларда азый балыктыҥ кандыйы ла болгон, эмди суулар тартылып, тайызаган учун балык та астай берген. Аймакта кезик кӧлдӧрдӧ таҥынаҥ аргачылар балык ӧскӱрип, садуга апарат пелядь, чараган ла форель.

Ӧзӱмдери

Каскак бийик кырлары кайыр, агаштары тӱндӱк ле јанында ӧзӧт. Агаштардыҥ кӧп сабазы чет агаш, чиби, бийиктей мӧш, суујараттай тал. Чолушпа ичиле (Балыкчы, Кӧӧ, Кӧк-Паш, Беле јурттар) тӱштук јанын аймактыҥ тӱҥейлеп албазыҥ, не дезе, Алтын-Кӧл јаны, Чолушман ӧзӧктиҥ суузыныҥ коолы јымжак климатту, јӱзӱн ӧлӧҥдӧр, јиилектер, јулукту агаштар ла маала ажы јакшы ӧзӧт. Тӱштӱктей дезе талайдыҥ кемјӱзинеҥ канча катап бийик, соок, јер эрте ле тереҥ тоҥып калат. Кезем континентал айалгада ӧзӱмдердиҥ бӱдӱми астап јат, је ого коштой эндемик ӧзӱмдер база бар. Јулукту агаштар ол јодро, алама, груша, слива, беле. «Кызыл бичикке» кирген ӧзӱмдер база кӧп, олордыҥ ортозында алтын ла кызыл тазылдар.

Јери ле јолдоры

Јуртта бир ором: Садту.

Кӧӧликтер јӱрер јол јок. Јаҥыс ла суула једер арга бар (кеме, катер).

Беле јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Балыкчы	10 км + переправа ч/з Алтын Кӧл
Аймактыҥ тӧс јери Улаган	130 км
Республикан тӧс кала Улалу	230 км, 540 км (Чуйдыҥ трагы)
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	320 км / 630 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4300 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 788,0 км-деҥ (Акташ)	180 км

Тӱӱкизи

Јурт … јылда тӧзӧлгӧн. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде, оноҥ 1948 јылга јетире заповедниктиҥ ишчилери јурттыҥ јанында арба сееп, јуунадатан болгон.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016
30	→30	→30	↘29	→29	↗30	→30

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 31 кижи болгон, олордыҥ 77 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.

Окылу тил: орус, алтай.

Инфраструктуразы

• Бастыра инфраструктуралык обьекттер Чолушпаныҥ јурт јеезезинде;
• метеостанция;
• кӧлдиҥ (орустап озерная) станциязы;
• Алтайский государственный заповедниктиҥ кордоны.

Экономиказы

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдерлӱ. Мал азыраары. Туризм.

Кереестер

Археологиялык

• Кезер таш (1587).

Ар-бӱткендик

• Тузакту деп аржан суу (1640);
• Байлу Алтын-Туу ();
• Учар суулар : Кӱркӱрек, Чолчы (1644).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.