Јазулу

Јазулу
	Јурт
Јазулу
	орустап Язула
	50°36′58″ с. ш. 88°46′33″ в. д.HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Улаган
Јурт јеезе	Саратанныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	1449 м
Климады	кезем-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↘247 кижи (2016)
Ук-калыктар	телеҥиттер 44%, алтайлар 55 %
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38841
Почтаныҥ индекси	649754
АТТК-ныҥ коды	84230830002
МТТК-ныҥ коды	84630430106
Номер в ГКГН	0154274
	Јазулу Москва Јазулу (Алтай Республика) Улалу Јазулу

Јазулу (орустап Язула) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Улаган аймагында Саратанныҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Јазулу орустап раскинувшийся, ровный, на теленгитском наречии јас улу — «весенняя стоянка»^[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнчыгыш келтейинде, Чолышманныҥ суузы ла Байдыш деп сууныҥ бириккенинде турат. Айландыра кайыр, каскак туулар, учар-суулар бар. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1449 метрге бийик^[1].

Климады

Климады кезем-континентал. Кышкыда тӱндӱк аймактарга кӧрӧ тыҥ сооктор болот. Јакалай тӱндӱктиҥ ле Ырак кӱнчыгыштыҥ јерине тӱҥейлеген. Кыш узун, тыҥ соокторлу, салкындарлу болот. Јай кыска, серӱӱн, кей кургак. Кейдиҥ ортојылдык кеми −1,1 °С, бир јылдыҥ туркунына эҥ ле бийик температура 34 °С, эҥ ле соок температура −58 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы −3 °С, баштапкы сооктор келер кӱндер 30.05/01.09, Соок јок кӱндер 93, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 292 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми — 1,6 м/с, 15 м/с тыҥ салкынду кӱндер 3,2. Кар кышкыда узак јатпайт, салкын учура берет. Чолышман ичиниҥ айы-кӱни эмеш јымжак болот Улаган јаар јерлерге кӧрӧ.

Аҥ-куштары

Тайгаларыныҥ јолы кату, откӱре кайыр кырлар, аҥ-куш јӱрер јарамыкту јерлер. Агас, јоонмойын, камду, какай, киш, койон, кумдус, кӧрӱк, момон, ӧркӧ, сарас, суузар, сыгырган, тарбаган, борсыктийиҥ, токтонок, тӱлкӱ, чычкан^[5]. Казыр, азулу аҥдар айу, шӱлӱзин, јеекен, бӧрӱ. Туйгактулары булан, марал, элик, тооргы. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» киргендери маны, ирбис, камду, кочкор, тооргы^[6]. Кӧп барынтычы куштардыҥ тоозы кезем астаган боро ылаачын, шоҥкор. мӱркӱт, карчага ла ӱкӱ, мечиртке. Кӧп тоолу кӧлдӧр, балыгы астай берген. Је эмди улус кезик балыкты кӧлдӧрдӧ ӧскӱрип, садуга апарат пелядь ла форель. Јербойыныҥ балыктарынаҥ чабак, чараган, сӧлӧм, балбак баш, чаар, јылмай, чалык алдындага кӧрӧ ас туштайт.

Ӧзӱмдери

Каскак бийик кырлары кайыр, агаштары тӱндӱк ле јанында ӧзӧт. Агаштардыҥ кӧп сабазы чет агаш, чиби, бийиктей мӧш, суујараттай тал. Чолушпа ичиле (Балыкчы, Кӧӧ, Кӧк-Баш, Беле јурттар) тӱштук јанын аймактыҥ тӱҥейлеп албазыҥ, не дезе, Алтын Кӧл јаны, Чолушман ӧзӧктиҥ суузыныҥ коолы јымжак климатту, јӱзӱн ӧлӧҥдӧр, јиилектер, јулукту агаштар ла маала ажы јакшы ӧзӧт^[7]. Тӱштӱктей дезе талайдыҥ кемјӱзинеҥ канча катап бийик, соок, јер эрте ле тереҥ тоҥып калат. Кезем континентал айалгада ӧзӱмдердиҥ бӱдӱми астап јат, је ого коштой эндемик ӧзӱмдер база бар. Јулукту агаштар ол јодро, алама, груша, слива, беле. «Кызыл бичикке» кирген ӧзӱмдер база кӧп, олордыҥ ортозында алтын ла кызыл тазылдар^[7].

Јери ле јолдоры

Јуртта 4 ором: Олјондо, Јаҥы, Тӧс, Јараттай.

Јазулу јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Саратан	57 км
Аймактыҥ тӧс јери Улаган	87 км
Республикан тӧс кала Улалу	440 км, 500 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	530 км, 590 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4300 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 788 км-деҥ (Акташ)	140 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда јылда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010^[8]	2011^[9]	2012^[9]	2013^[9]	2014^[10]	2015^[11]	2016^[2]
254	→254	↘246	↗251	↘250	↘248	↘247

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 238 кижи болгон, олордыҥ 44 % телеҥиттер, 55 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон^[3].

Окылу тил: орус, алтай^[12].

Инфраструктуразы

баштамы школ;
јурттыҥ клубы;
библиотека;
эмчилик;
магазин;
почта.

Экономиказы

Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1683)^[13].

Археологиялык

Ташта јурамалдар, Кижи-таш (1255)^[13];
Јебрен корум ()^[13].

Ар-бӱткендик

Байлу туу (..)^[13];
Аржан суу (..)^[13].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[13].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Ајарулар

↑ ^1,0 ^1,1 Язула (Јазулу)
↑ ^2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
↑ ^3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ ^7,0 ^7,1 Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
↑ ^9,0 ^9,1 ^9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
↑ ^13,0 ^13,1 ^13,2 ^13,3 ^13,4 ^13,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

[geonames-1] 1,0 ^1,1 Язула (Јазулу)

[2016AY-2] 2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.

[Коряков-3] 3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».

[Топонимика-4] Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.

[Кучин_флора_и_фауна-5] Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.

[Кр_книга_животные_РА_2017-6] Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[Кр_книга_растения_РА_2017-7] 7,0 ^7,1 Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[2010G-8] Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.

[2012T-9] 9,0 ^9,1 ^9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.

[2014CK-10] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.

[2015AG-11] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.

[Закон_РА_о_языках-12] Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)

[Ойношев_свод-13] 13,0 ^13,1 ^13,2 ^13,3 ^13,4 ^13,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]