Улаган

Википедия сайттаҥ
Јурт
Улаган
орустап Улаган
Село Улаган в Республике Алтай
Село Улаган в Республике Алтай
50°37′ с. ш. 87°57′ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Улаган
Јурт јеезе Улаганныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 1231[1] м
Климады кезем-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗4085[2] кижи (2021)
Ук-калыктар алтайлар 75 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649750
АТТК-ныҥ коды 84230835001
МТТК-ныҥ коды 84630435101
Номер в ГКГН 0013540
Улаган (Россия)
Улаган
Москва
Улаган (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Улаган (Алтай Республика)
Улалу
Улаган
 Медиафайлдар Викискладта

Улаган (орустап Улаган) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Улаган аймагында Улаганныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Улаган орустап соединенный[4].

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнчыгыш келтейинде, Башкуш суу ла Јаан Улаган деп суулардыҥ бириккунинде, Улаганныҥ трагыныҥ 51-чи км., Акташ јанынаҥ Улаганныҥ боочызын ашса ла ырак јокто турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1231 метрге бийик[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады кезем-континентал. Кыш сӱреен соок, кату болот. Кезик јылдарда чаган айда эҥ ле тыҥ соок −50 де, −60 да градуска тӱжӱп турар, је ойто Чолушман ӧзӧктӧ ондый сооктор јок, кыш јымжак. Јакалай тӱндӱктиҥ ле Ырак кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлеген. Кышкыда тӱндӱк аймактарга кӧрӧ тыҥ сооктор болот. Кыш узун, тыҥ соокторлу, салкындарлу болот. Јай кыска, серӱӱн, кей кургак. Кейдиҥ ортојылдык кеми −1,1 °С, бир јылдыҥ туркунына эҥ ле бийик температура 34 °С, эҥ ле соок температура −58 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы −3 °С, баштапкы сооктор келер кӱндер 30.05/01.09, Соок јок кӱндер 93, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 292 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми — 1,6 м/с, 15 м/с-таҥ тыҥ салкынду кӱндер 3,2. Кар кышкыда узак јатпайт, салкын учура берет. Чолушман ичиниҥ айы-кӱни эмеш јымжак болот Улаган јаар јерлерге кӧрӧ.

Улагана климады
Кӧргӱзӱ чаг кочк тулаа канд кӱӱк кизу јизӱ кур сыг ӱлӱ кӱч јаҥ Јыл
Ӱстӱги бажы, °C −1,7 16,3 28,6 26,5 30,8 29,4 28,9 21,4 21,4 −3,9 −4,5 30,8
Орто бийиги, °C −12,5 −10,2 −2,8 7,5 15,9 21,3 22,9 21,0 15,2 5,9 −4 −10,7 5,9
Орто температура, °C −17,7 −16,2 −8,9 1,4 9,3 14,8 16,6 14,7 8,9 0,8 −8,6 −15,5 0,0
Ортолой јабыс, °C −22,9 −22,2 −15 −4,7 2,7 8,3 10,4 8,4 2,6 −4,3 −13,2 −20,3 −5,4
Сыраҥай јабыс, °C −39,8 −38,6 −21,4 −19,7 −8 0,8 2,2 3,1 −5,5 −13,1 −16,1 −39,6 −39,8
Јут-чыктыҥ кеми, мм 7 7 7 18 38 50 65 55 34 21 12 12 326
Кайдаҥ алынган: Средние температуры и осадки, Абсолютные минимумы и максимумы за 2018-2020 гг.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгаларыныҥ јолы кату, откӱре кайыр кырлар, аҥ-куш јӱрер јарамыкту јерлер. Агас, јоонмойын, камду, какай, киш, койон, кумдус, кӧрӱк, момон, ӧркӧ, сарас, суузар, сыгырган, тарбаган, борсыктийиҥ, токтонок, тӱлкӱ, чычкан[5]. Казыр, азулу аҥдар айу, шӱлӱзин, јеекен, бӧрӱ. Туйгактулары булан, марал, элик, тооргы. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» киргендери маны, ирбис, камду, кочкор, тооргы[6]. Кӧп барынтычы куштардыҥ тоозы кезем астаган боро ылаачын, шоҥкор. мӱркӱт, карчага ла ӱкӱ, мечиртке. Кӧп тоолу кӧлдӧр, балыгы астай берген. Је эмди улус кезик балыкты кӧлдӧрдӧ ӧскӱрип, садуга апарат пелядь ла форель. Јербойыныҥ балыктарынаҥ чабак, чараган, сӧлӧм, балбак баш, чаар, јылмай, чалык алдындага кӧрӧ ас туштайт.

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Акташ ла Улаганныҥ ортозында, јолдыҥ сол јанында кӧлдӧр бар. Кырларыныҥ тӱндӱк јаны койу агаштарла бӱркелген. Кӧп сабазы кара кату агаш — тыт, чет агаш, мӧш лӧ чиби база кӧп. Кырлар тӱштӱк јандай кайа таш, агаштары ас, аламык, меестери куру как таш. Ӧлӧҥ чӧби ортолой, бийик койу болуп текши јерде ӧспӧйт, јер јери башка.

Каскак бийик кырлары кайыр, агаштары тӱндӱк ле јанында ӧзӧт. Агаштардыҥ кӧп сабазы чет агаш, чиби, бийиктей мӧш, суујараттай тал. Чолушпа ичиле (Балыкчы, Кӧӧ, Кӧк-Баш, Беле јурттар) тӱштук јанын аймактыҥ тӱҥейлеп албазыҥ, не дезе, Алтын Кӧл јаны, Чолушман ӧзӧктиҥ суузыныҥ коолы јымжак климатту, јӱзӱн ӧлӧҥдӧр, јиилектер, јулукту агаштар ла маала ажы јакшы ӧзӧт[7]. Тӱштӱктей дезе талайдыҥ кемјӱзинеҥ канча катап бийик, соок, јер эрте ле тереҥ тоҥып калат. Кезем континентал айалгада ӧзӱмдердиҥ бӱдӱми астап јат, је ого коштой эндемик ӧзӱмдер база бар. Јулукту агаштар ол јодро, алама, груша, слива, беле. «Кызыл бичикке» кирген ӧзӱмдер база кӧп, олордыҥ ортозында алтын ла кызыл тазылдар[7].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 64 ором: Јараттай, И.Ортонуловтыҥ, В.Шукшинниҥ, Кӱреелей, Кокышевтиҥ, Јеҥӱниҥ 70 јылдыгыныҥ, Алтай, С. П. Кончубаевтиҥ, Сибирдиҥ, Чӧбӧлкӧптиҥ кош оромы ла о.ӧ. Јурт Улаган — Акташ деп регионал учурлу кӧӧлик јолдо турат. Улаган јурт Саратанныҥ, Балыкту Јулдыҥ, Акташтыҥ јолдорыныҥ белтиринде турат.

Улаган јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Улаган 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Улаган 0 км
Республикан тӧс кала Улалу 410 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 500 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4200 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 788,0 км-деҥ (Акташ) 55 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1786 јылда тӧзӧлгӧн, 1928 јылда болгон Кичӱ Улаган деп јурт (11 ээлем, 25 эр кижи, 28 ӱй кижи) кайда турган, оныҥ орды кайда дезе, эмдиге јарт јок. Улай ла кайчылардыҥ курултайы ӧдӧт јуртта.

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
1939[8]1959[9]1989[10]2002[11]2010[12]2011[13]2012[14]2013[15]2014[16]2015[17]2016[18]2017[19]2018[20]2019[21]2020[22]2021[2]
1104↘1057↗2045↗2609↗3222↗3226↗3270↗3346↗3441↗3465↗3516↗3640↗3771↗3844↗3936↗4085

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Телеҥиттер ле алтайлар јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 2609 кижи болгон, олордыҥ 75 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[23].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • аймактыҥ ла јурт јеезениҥ администрациялары;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • кӱӱлик сургал (муз.школа);
  • аймактыҥ библиотеказы;
  • музей;
  • балдардыҥ туразы;
  • аймактыҥ эмчилиги;
  • спортшкол;
  • стадион;
  • культураныҥ байзыҥы;
  • почта;
  • ашкана −4;
  • конор тура −3;
  • СТО;
  • АЗС;
  • магазин −5.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Туризм. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Чонныҥ јуучылдарыныҥ карындаштык мӧҥкӱзи, олор бандиттердиҥ колынаҥ божогон («Чодро» деп Алтай государственный биосферный заповедниктиҥ јеринде , Чодро деп атту јоголгон јурттыҥ јанында болгон мӧҥкӱниҥ (01.04.2017) орды табылбаган)[24][24].
  • "Пазырык"деп музей
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан јерлештерге кереес (1975 ј., А. В. Санааныҥ оромы, 14Б)[24][25][26]
  • Карындаштык мӧҥкӱ (1917—1923 јј.,Чорос-Гуркинниҥ оромы, темдек јок.)[25];
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск.(1675)[24].

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Тоҥбоссуу (1637)[24];
  • Субактар (1690), Улаганныҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында 5 км[24];
  • Мӧҥкӱсалгыш (1579)[24];
  • Ташта јурамалдар (1674)[24].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Бугузун. Аржан (1624), Улаганнаҥ 10 км[24];
  • Калбак-Тайга аржан, (1625), јурттаҥ 15 км[24];
  • Межелик туу (1602), Кара-Кайа (1598).Кыскашту-Ойык (1597)[24];
  • Кабакту-Тайга (1596)[24].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[24].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Чолышман ӧзӧктиҥ коручылы
    Чолышман ӧзӧктиҥ коручылы
  • Улаган
    Улаган
  • Улаган
    Улаган
  • Улаган
    Улаган
  • Улаган
    Улаган
  • Улаган
    Улаган

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Калкин А. Г. (05.04.1925—18.08.1998) — ээлӱ кайчы, СССР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республикада баштапкы «Јондык кайчы» деп нере алган кижи[27].

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Улаган
  2. ↑ 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  6. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  7. ↑ 7,0 7,1 Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность сельского населения СССР по районам, крупным селам и сельским населённым пунктам - районным центрам. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 13 кӱни, 2022. Архивировано чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
  9. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу
  10. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность сельского населения РСФСР — жителей сельских населённых пунктов — районных центров по полу. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 20 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  11. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано кочкор айдыҥ 3 кӱни, 2012 јыл.
  12. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
  15. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  16. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  17. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  18. ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  19. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  20. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  21. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  22. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
  23. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  24. ↑ 24,00 24,01 24,02 24,03 24,04 24,05 24,06 24,07 24,08 24,09 24,10 24,11 24,12 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  25. ↑ 25,0 25,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610034272. Архивировано 1610213696.
  26. ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  27. ↑ Калкин А. Г.[1]

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Улаган&oldid=45702"