Балыкчы

Балыкчы
	Јурт
Балыкчы
	орустап Балыкчы
	; Улаган аймак, Река Башкаус
	51°17′12″ с. ш. 87°43′09″ в. д.HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Улаган
Јурт јеезе	Чолушпаныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	559 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↗863 кижи (2016)
Ук-калыктар	алтайлар 61 %,; телеҥиттер 36 %(2002)
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38845
Почтаныҥ индекси	649742
АТТК-ныҥ коды	84230850001
МТТК-ныҥ коды	84630450101
Номер в ГКГН	0154062
	Балыкчы Москва Балыкчы (Алтай Республика) Улалу Балыкчы
	Медиафайлдар Викискладта

Балыкчы (орустап Балыкча) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Улаган аймагында Чолушманныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

Балыкчы орустап рыбак^[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Алтай Республиканыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде турат, Ак-Чолушпа ӧзӧктӧ, Башкуш сууныҥ сол јарадында, Алтын Кӧлдӧҥ ырак јок јерде турат. Чолышманныҥ суузы кӧлдиҥ тӱштӱк учына келип кирет, кӧлгӧ кирген суулардыҥ эҥ ле јааны. Эбире сӱреен кайыр, кӧп учар-сууларлу, каскак кырлар, ортозында чик јок јабыстай јерде, ыжык ла јылу ӧзӧктӧ, Улаган келтейинде јурттарга кӧрӧ канча катап јымжак. Мында јулукту агаштар ӧзӱп, тӱжӱм берет. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 559 метрге бийик^[1].

Климады

Климады орто-континентал. Балыкчы јурттаҥ ырак јокто кӧлдиҥ јарадында Јайлу деп јуртта Алтай ичиниҥ эҥ јылу кыжы болот, кыш туркунына температура 10-ноҥ тӧмӧн тӱшпейт. Чолушман ичи база јылу јер. Тӱштӱктей Балыкчы Улаганныҥ јолында Кату-Јарык деп боочы бар. Кышкыда тӱндӱк аймактарга кӧрӧ тыҥ сооктор болот. Јакалай тӱндӱктиҥ ле Ырак кӱнчыгыштыҥ јерине тӱҥейлеген.

Кыш узун, тыҥ соокторлу, салкындарлу болот. Јай кыска, серӱӱн, кей кургак. Кейдиҥ ортојылдык кеми −1,1 °С, бир јылдыҥ туркунына эҥ ле бийик температура 34 °С, эҥ ле соок температура −58 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы −3 °С, баштапкы сооктор келер кӱндер 30.05/01.09, Соок јок кӱндер 93, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 292 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми — 1,6 м/с, 15 м/с-таҥ тыҥ салкынду кӱндер 3,2. Кар кышкыда узак јатпайт, салкын учура берет. Чолушман ичиниҥ айы-кӱни эмеш јымжак болот Улаган јаар јерлерге кӧрӧ.

Балыкчы климады јанынаҥ Алтайда ла Кӱнбадыш Сибирде эҥ јарамыкту јер. Ортојылдык температура мында +7,0 °C градустаҥ тӱшпейт,^[5], Орус равнинада Харьков ло Саратов калалар киреде ортојылдык температуразына тӱҥей. Балыкчыда кейдиҥ ортокӱндик температуразы 0° градустаҥ јаскыда тулаан айдыҥ 25 кӱнинде бийиктейт, кӱскиде дезе — кӱчӱрген айдыҥ 2 кӱнинде^[6]. Јаантайын ла Чолышман ӧзӧкти тӧмӧн согор јылу салкын бар (орустап фён, «верховка») учун, Балыкчыда кейдиҥ ортојылдык температуразыныҥ кубулыжы тыҥ ла эмес (Цельсийле 66 градус), Керчь деп приморский каланыҥ климадына тӱҥей, мында Сибир ичинде континентал климаттыҥ тыҥ бийик эмези кӧрӱнет^[6] Керчьте ле чилеп Балыкчыда ортојылдык јут-чык тыҥ кӧп эмес: јыл ичинде јӱк ле 400 мм. Јылдыҥ кӧп јарымында мында айас, кургак, јылу кӱндер турат, бу анчада сад салары ла виноградарствого јарамыкту. Чаган айдыҥ орто температуразы: −8,1 °C, јаан изӱ айдыҥ: +18,1 °C. Ортојылдык јут-чыктыҥ кеми јаан эмес — 500 мм кире. Јылу салкындар (фён) јыл ичинде 150 кӱн согот, кар ас, ол тӱрген кайылып калат. Россияныҥ тӱштӱк европей јанынаҥ келген культуралар абрикос, виноград, алама, груша ла о.ӧ. акклиматизацияны јакшы ӧдӧт.

Аҥ-куштары

Тайгаларыныҥ јолы кату, откӱре кайыр кырлар, аҥ-куш јӱрер јарамыкту јерлер. Агас, јоонмойын, камду, какай, киш, койон, кумдус, кӧрӱк, момон, ӧркӧ, сарас, суузар, сыгырган, тарбаган, борсыктийиҥ, токтонок, тӱлкӱ, чычкан^[7]. Казыр, азулу аҥдар айу, шӱлӱзин, јеекен, бӧрӱ. Туйгактулары булан, марал, элик, тооргы. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» киргендери маны, ирбис, камду, кочкор, тооргы^[8]. Кӧп барынтычы куштардыҥ тоозы кезем астаган боро ылаачын, шоҥкор, мӱркӱт, карчага ла ӱкӱ, мечиртке. Кӧп тоолу кӧлдӧр, балыгы астай берген. Је эмди улус кезик балыкты кӧлдӧрдӧ ӧскӱрип, садуга апарат пелядь ла форель. Јербойыныҥ балыктарынаҥ чабак, чараган, сӧлӧм, балбак баш, чаар, јылмай, чалык алдындага кӧрӧ ас туштайт.

Ӧзӱмдери

Каскак бийик кырлары кайыр, агаштары тӱндӱк ле јанында ӧзӧт. Агаштардыҥ кӧп сабазы чет агаш, чиби, бийиктей мӧш, суујараттай тал. Чолушпа ичиле (Балыкчы, Кӧӧ, Кӧк-Паш, Беле јурттар) тӱштук јанын аймактыҥ тӱҥейлеп албазыҥ, не дезе, Алтын-Кӧл јаны, Чолушман ӧзӧктиҥ суузыныҥ коолы јымжак климатту, јӱзӱн ӧлӧҥдӧр, јиилектер, јулукту агаштар ла маала ажы јакшы ӧзӧт^[9]. Тӱштӱктей дезе талайдыҥ кемјӱзинеҥ канча катап бийик, соок, јер эрте ле тереҥ тоҥып калат. Кезем континентал айалгада ӧзӱмдердиҥ бӱдӱми астап јат, је ого коштой эндемик ӧзӱмдер база бар. Јулукту агаштар ол јодро, алама, груша, слива, беле. «Кызыл бичикке» кирген ӧзӱмдер база кӧп, олордыҥ ортозында алтын ла кызыл тазылдар^[9].

Јери ле јолдоры

Јуртта 11 ором: Алтын Кӧлдиҥ, Батырлардыҥ, Учарлу, Мешкелӱ, Оригинальный, Пароходный, Тӧс, Коммунарлардыҥ, Ачылманныҥ, Л. С. Арбанакованыҥ, С. А. Аскышевтиҥ.

Јуртка Чуйдыҥ трагынаҥ ала ..км, јолой Акташ—Улаган, Улаган-Балыкту Јул, Балыкту Јул-Балыкчы деп јурттардыҥ ортозында боочыларды ажып једер. Јол кату да, јеткерлӱ де. Јуртка Горно-Алтайсктаҥ Артыбашка једеле, кӧлди кечире кеме бе, катер бе таап, кӧлдиҥ тӱштӱк учына суула Кырсай деп јерге тӱжер. Оноҥ јараттай орык јолло јойу деремнеге једер, эмезе атту, эмезе кемелӱ Чолышманныҥ суузыныҥ агыны ӧрӧ јӱссе, јуртка једер арга бар. Кырсайдаҥ Балыкчыга јетире 8-10 км.

Балыкчы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Балыкчы	0 км
Аймактыҥ тӧс јери Улаган	110 км
Республикан тӧс кала Улалу	530 км / 240 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	620 км / 330 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 788,0 км-деҥ (Акташ)	170 км

Тӱӱкизи

Јурт 1929 јылда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010^[10]	2011^[11]	2012^[11]	2013^[11]	2014^[12]	2015^[13]	2016^[2]
795	↗796	↘782	↗792	↗803	↗849	↗863

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 854 кижи болгон, олордыҥ 61 % алтайлар, 36 % телеҥиттер ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон^[3].

Окылу тил: орус, алтай^[14].

Инфраструктуразы

јурт јеезениҥ администрациязы;
орто ӱредӱлӱ школ;
балдардыҥ туразы;
библиотека;
культура байзыҥы;
стадион;
почта;
магазин;
пекарня;
турбаза-6.

Экономиказы

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

Комунарлардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1921 г., Чолушманныҥ јурт јеезези, Кайруныҥ јеринде)^[15]^[16]
Ада-тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес (1984 ј., Тӧс ором,23)^[15]^[16].

Археологиялык

Субак (оросит.сист.) Кендир (1654,1653)^[17];
Шибее (оборон.укреп.) мыс Артал, камелик, кӧлдиҥ јанында^[17];
Шибее Ӱйттӱ кайа (оборонительный вал) (1730), Чолышман сууныҥ оҥ јарадында^[17];
Ташта јурамалдар(..)^[17];
Јебрен корумдар (1657) јурттаҥ 1 км ыракта. (1652)^[17].

Ар-бӱткендик

Бӧрӧктӱ јар (1667), (каменные грибы)^[17];
Кату-Јарыктыҥ боочызы (1710)^[17];
Байлу кыр Кӧк-Паш, боочы (1701). Эне-Чолчы (1608), Кӧк-Кайа (1600), Каткы (1601), Алтын-Туу (1501)^[17];
Аржан суу Кулузын (1617)^[17];
Учар суулар : Кӱркӱрек, Чолчы (1644)^[17].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[17].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Елдепова К. Г. (1961) — бичиичи, поэт. Россияныҥ бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы.

Ајарулар

↑ ^1,0 ^1,1 Балыкча (Балыкчы)
↑ ^2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
↑ ^3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
↑ Девственные кедровники Кыгинского рефугиума — перспективный объект для генетико-селекционных исследований
↑ ^6,0 ^6,1 Климат долины Телецкого озера
↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ ^9,0 ^9,1 Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
↑ ^11,0 ^11,1 ^11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
↑ ^15,0 ^15,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610034029. Архивировано 1610213696.
↑ ^16,0 ^16,1 Archive copy (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605289427. Архивировано јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 8406 јыл.
↑ ^17,00 ^17,01 ^17,02 ^17,03 ^17,04 ^17,05 ^17,06 ^17,07 ^17,08 ^17,09 ^17,10 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

[Высота_н/у_моря-1] 1,0 ^1,1 Балыкча (Балыкчы)

[2016AY-2] 2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.

[Коряков-3] 3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».

[Топонимика-4] Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.

[5] Девственные кедровники Кыгинского рефугиума — перспективный объект для генетико-селекционных исследований

[автоссылка1-6] 6,0 ^6,1 Климат долины Телецкого озера

[Кучин_флора_и_фауна-7] Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.

[Кр_книга_животные_РА_2017-8] Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[Кр_книга_растения_РА_2017-9] 9,0 ^9,1 Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[2010G-10] Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.

[2012T-11] 11,0 ^11,1 ^11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.

[2014CK-12] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.

[2015AG-13] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.

[Закон_РА_о_языках-14] Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)

[Памятники-15] 15,0 ^15,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610034029. Архивировано 1610213696.

[Памятники_список-16] 16,0 ^16,1 Archive copy (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605289427. Архивировано јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 8406 јыл.

[Ойношев_свод-17] 17,00 ^17,01 ^17,02 ^17,03 ^17,04 ^17,05 ^17,06 ^17,07 ^17,08 ^17,09 ^17,10 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]