Кузя
| Јурт | |
| Кузя | |
|---|---|
| орустап Кузя | |
| 51°45′39″ с. ш. 86°43′18″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Чоо |
| Јурт јеезе | Кара-Кӧкшиниҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1860 |
| Бийиги | 589[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗41[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 89 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649184 |
| АТТК-ныҥ коды | 84245830004 |
| МТТК-ныҥ коды | 84645430111 |
| Номер в ГКГН | 0154324 |
|
|
|
.svg)
Кузя (орустап Кузя ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чоо аймагында Кара-Кӧкшиниҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Кӱзен сӧӧктӧҥ улам јурт орустап Кузя деп адалган деп бодоштыру бар.
Физико-географиялык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Географиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Байдуба, Кулаган, Урчын, Сугул деп сындардыҥ эдегинде, Сары-Кӧкшиниҥ суузы ла Кӱзӱниҥ суулары бириккенинде турат. Айландыра койу кара агаш. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 589 метрге бийик[1].
Климады
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Климады орто-континентал. Јай кыска, кыш соок, узун, карлу, кӱрттерлӱ. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,5 °С, эҥ изӱ кӱнде +36 °С, эҥ соок кӱнде −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы ла калганчы соок тӱшкен кӱндер 05.06/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы 94, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 836 мм, салкынныҥ тӱргени 1,3 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 10,3 (тӱргени 15 м/с тыҥ).
Аҥ-куштары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Чоо аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[4], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан, кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[5].
Ӧзӱмдери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тайга, кырлары туйук кара агашла туй ӧзӱп калган, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак агаштар ӧзӧт. Суујакалай тал, чиби, јодро, беле, толоно, каргана, чычыргана[5]. Тайганыҥ аш-тузы кижиге тузалу. Эрте јаста калба ла кӧжнӧ ӧзӱп, витаминдерле јеткилдейт. Јайыла мешке, јиилек: уй-кӧс, тожла, јерјиилек, койјиилек, торбос, карагат, кызылгат, тийиҥгат, тайа тӱжӱмдӱ, кӱскиде дезе мӧштиҥ кузугы тынар-тындуларды азырап, кышка азык болот. Јӱзӱн эндемик ӧзӱмдер, эм ӧлӧҥдӧр: алтын тазыл, кызыл тазыл, јыдунак[5].
Јери ле јолдоры
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт тогус оромду: Јеҥӱниҥ 72 јылдыгы, Кайыҥду, Мӧштӱ, Уйкӧстӱ, Јарык, Кӱнет, Иштиҥ. Кош оромдор: Јарык, Иштиҥ.
«Паспауул — Кара-Кӧкши — Красносельск» деп кӧӧлик јолдо турат, темдеги 84К-43.
| Кузя јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Кара-Кӧкши | 2 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Чоо | 47 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 90 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 190 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3800 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) | 100 км |
Тӱӱкизи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн[6]. 2008 јылда Улалу калада «Возрождение тубаларского народа» деп јондык биригӱ «Тубалар» деп бичикти кепке базып чыгарган. Туба калыктыҥ јадын-јӱрӱми озодо бастыра ла аҥчы калыктардыҥ јӱрӱмине тӱҥей болгон. Кӧп сабада аҥдаш, балыкташ, јердиҥ ажын јууры. Аҥдашка чапкы, тузак, аҥ тӱжер ороолор, агыртса туйукталатан чедендер, тусту тозуулдар, ок-јаа, кӧҥдӧй (шомполду) мылтык ла балыктаарга мордо, кармак керектӱ болотон. Бу јерде озодоҥ бери кӱзен ле комдош сӧӧктӱ тубалар јаткан[7].
Эл-јон
[тӱзедер | кодты тӱзедер]| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[8] | 2011[9] | 2012[9] | 2013[9] | 2014[10] | 2015[11] | 2016[2] |
| 34 | →34 | ↘31 | ↗34 | ↘32 | ↗36 | ↗41 |
Ук-калыктары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 38 кижи болгон, олордыҥ 89 % орус ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[12].
Инфраструктуразы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Бастыра инфраструктуралык обьекттер Кара-Кӧкшиниҥ јурт јеезезинде.
Экономиказы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Таҥынаҥ ээлемдер. Мал азыраары. Туризм.
Кереестер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тӱӱкилик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1325).
Ар-бӱткендик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Чаптыган туу (1316)[13];
- Тоҥбок суу (1317)[13];
- Сарафан боочы (1332)[13].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[13].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јарлу улузы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Антон Юданов (08.01.1936 — 06.05.2013) — артист, режиссер, драматург, туба калыктыҥ јайзаҥы, Москвада Б.В. Щукинниҥ театрал училищезин божоткон (1963), Горно-Алтайскта Национал драма театрда: «В ночь лунного затмения», «Туба», «Две стрелы», «Кӱн-уул» деп спектакльдар тургускан (1970-чи јылдар). «Заслуженный деятель искусств Республики Алтай» деп нере алган[14].
Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- ↑ 1,0 1,1 Кузя
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Макошева А. А., Макошев А. П., Апенышева И. Н. Приложение 2: Список населенных пунктов Республики Алтай по переписям 1989 и 2002 гг. // Население Республики Алтай (системно-структурный анализ). — Горно-Алтайск: ГУ книжное издательство „Юч-Сюмер-Белуха“ Республики Алтай, 2007. (Электронная библиотека Горно-Алтайского государственного университета)
- ↑ Сайт «Чойский район».Традиции и обряды.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Антон Юданов[1]
Тайантылар
[тӱзедер | кодты тӱзедер] Чоо аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
.jpg) | Аймактыҥ тӧс јери: Чоо јурт |  | |
- Алфавит аайынча јон јаткан јерлери
- Населённые пункты, основанные в 1860 году
- Википедия:Јуругы јок бӱктер (тип: село)
- Википедия:Јуругы јок бӱктер (тип: административно-территориальная единица России)
- Чоо аймактыҥ јурттары
- Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле
- Страницы, использующие расширение Kartographer