Чоо аймак

Википедия сайттаҥ
Муниципал тӧзӧлмӧзи
Чоо аймак
орустап Чойский район

Чоо аймак

Маанызы Кебедели

51°43′00″ с. ш. 86°33′″ в. д.
Эл-тергее Россия
Федерацияныҥ тергеези Алтай Республика
Муниципал тӧзӧлмӧзи Чоо аймак
Кирет 7 јурт јеезе (21 јурт)
Тӧс јурт Чоо
Тӱӱкизи ле географиязы
Дата образования 1980 г.
Текши јери, км² 4256,26[1](7-е место)
Высота:
максимальная
минимальная
м
м
Ойдиҥ поязы UTC+7:00 (MSK+4)
Эл-јон
Эл-јонныҥ тоозы: ↘7996[2] кижи (2020)
(3,62 %, 10-е место)
Эл-јонныҥ ныктазы,
кижи/км²		 1,88 кижи/км²
Ук-калыктар: алтайлар, орустар
тубалары
Кудай јаҥы: христиан јаҥ
кам јаҥ, ак јаҥ,
Окылу тил: орус, алтай[3]
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38840
Почтаныҥ индекси 6491ХХ
ОКАТО-ныҥ коды
ОКТМО-ныҥ коды
Окылу сайт «Чоо аймак»

Чоо аймак на карте РА

Карта Чемальского района
Медиафайлдар Викискладта

Чоо аймак (орустап Чойский район) Россияда Алтай республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧзи.

Администрациялык тӧс јери — Чоо јурт.

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Чоо аймактыҥ јери Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде[4], тӱштӱк-кӱнчыгыш јанынаҥ Турачак аймак, тӱндӱк јанынаҥ Майма аймак, тӱштӱк-кӱнбадыштай Чамал аймакла Улаган аймактыҥ јериле кыйулажат.

Рельеф[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Гидрология[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Чоо аймактыҥ суулары[5]

№ алтайлап орустап узуны (км)
1 Малая Иша 58
2 Саракокша 50
3 Чувош 22
4 Чойка 22
5 Ынырга (Верхняя Ынырга) 22
6 Кылай 18
7 Балыкту 16
8 Карагу 15
9 Кележе (Верхний Кележе) 15
10 Малая Кузя 16
11 Сейка 14
12 Угул 15
13 Ашпанак 12
14 Бельга 13
15 Часта 12
16 Елечек 13
17 Ербута 11
18 Кайна 11
19 Кульбич 12
20 Верхний Ямбош 12
21 Паспаул 16
22 Байоюк 6
23 Чойка 13
24 Кологош 6
25 Нырна 9
26 Саганы 8
27 Чербок 2
28 Карасу 3
29 Уба 4
30 Ускуч 3
31 Кужа 4

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймакта климат орто-континентал болуп јат[6]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы -4,3 °С, эҥ ле изӱ кӱнниҥ температуразы јыл ичинде +36 °С, јыл ичинде эҥ ле соок температура -55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0°С, баштапкы ла калганчы соок кӱндер — 05/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы — 94, чык-јуттыҥ ортојылдык кеми — 826 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми — 1,3, Тыҥ салкын (тӱргени 15 м/с кӧп) болгон кӱндер — 10,3[6].

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Экологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1922 јылда Ойрот автоном область тӧзӧлгӧн, тӧс јери Улалуда болгон. Озо областьта 24 волость болгон. 1923 јылда волостьторды јаанадарда, Успенский волостько Чоо јурт ла Паспауулдыҥ, Ыныргыныҥ, Успенская волостьтор кирген (Ӱстӱги-Ыжы јурт јокко). Ойрот облисполкомныҥ јуунында 1924 јылдыҥ сыгын айыныҥ 18-чы кӱнинде јаанадылган волостьтор аймактар деп адалган, олордыҥ бирӱзи Успенский болгон. ВЦИК-тиҥ јӧбиле 1933 јылдыҥ кандык айыныҥ 10-чы кӱнинде Успенский аймак Чоо аймак эдип солунган. 1956 јылда сыгын айдыҥ 28-чи кӱнинде Чоо аймакты јоголтып, оныҥ јерин Майма аймакка кошкон[7]. РСФСР-дыҥ Президиумыныҥ Ӱстӱги Совединиҥ 1980 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 20-чи кӱнинде чыгарган Јӧбиле Чоо аймак ойто орныктырылган.

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
1897[8]1916[8]1920[8]1926[8]1933[8]1939[8]1979[8]1989[8]2002[9]2003[10]
3802↗8492↗11 725↗13 297↘11 651↗11 989↘8505↗9047↘8986↘8959
2004[10]2005[11]2006[11]2007[11]2008[12]2009[13]2010[14]2011[12]2012[15]2013[16]
↘8835↗8900→8900↘8800↘8764↘8730↘8348↗8373→8373↗8471
2014[17]2015[18]2016[19]2017[20]2018[21]2019[22]2020[23]2021[2]
↗8513↗8525↘8485↘8397↘8315↘8192↘8064↘7996


Эл-јонныҥ тоозы Россияныҥ экономӧзӱм министерствозыныҥ јетиргениле (орустап Минэкономразвития России)[24] мындый болор:

  • 2024 јылда — 7,84 муҥ. кижи.
  • 2035 јылда — 6,86 муҥ. кижи.

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймакта туба, куманды, чалканду, алтай ла орус улус јуртайт.

Муниципал јерлӱ тӧзӧлмӧлӧр[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт јеезелер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймактыҥ 7 јурт јеезезине 21 јон јаткан јер кирет.

№ Јурт јеезези[25] Административный
тӧс јер[25] 		Јурт[25] Кирет Эл-јон, кижи
(2021) 		Текши јери,км²
1 Кара-Кӧкшиниҥ јурт јеезези Кара-Кӧкши Никольский, Кузя, Большая Кузя 4 ↘1306[2] 1260,00[26]
2 Паспауулдыҥ јурт јеезези Паспауул Левинка, Салганду, Сугул, Тунјы, Кара-Торбок 6 ↘1488[2] 530,00[26]
3 Соойдыҥ јурт јеезези Соой 1 ↘1334[2] 90,00[26]
4 Ӱйменниҥ јурт јеезези Ӱймен 1 ↘364[2] 1391,00[26]
5 Ӱч-Кӧстиҥ јурт јеезези Ӱч-Кӧс Соок-Карасуу 2 ↘332[2] 348,00[26]
6 Чооныҥ јурт јеезези Чоо Гусевка, Кыска, Советский, Ыжы 5 ↘2475[2] 521,00[26]
7 Ыныргыныҥ јурт јеезези Ыныргы Красносельск 2 ↘697[2] 386,00[26]

2020 јылдыҥ чаган айыныҥ 1 кӱнинде Чоо аймактыҥ эл-јоныныҥ тоозы ↘7996[2].

Јурт јеезелерге кирет[тӱзедер | кодты тӱзедер]

№ Јурт
алтайлап 		Јурт
орустап 		Эл-јонныҥ тоозы Јурт јеезези
1 Большая Кузя Большая Кузя →0[27] Кара-Кӧкшиниҥ јурт јеезези
2 Гусевка Гусевка ↗363[27] Чооныҥ јурт јеезези
3 Кара-Кӧкши Каракокша ↘1351[27] Кара-Кӧкшиниҥ јурт јеезези
4 Кара-Торбок Кара-Торбок →0[27] Паспауулдыҥ јурт јеезези
5 Красносельск Красносельск ↘228[27] Ыныргыныҥ јурт јеезези
6 Кыска Киска ↘143[27] Чооныҥ јурт јеезези
7 Кузя Кузя ↗41[27] Кара-Кӧкшиниҥ јурт јеезези
8 Левинка Левинка ↘18[27] Паспауулдыҥ јурт јеезези
9 Никольский Никольское →0[27] Кара-Кӧкшиниҥ јурт јеезези
10 Паспауул Паспаул ↗1243[27] Паспауулдыҥ јурт јеезези
11 Салганду Салганда ↘31[27] Паспауулдыҥ јурт јеезези
12 Советский Советское ↗116[27] Чооныҥ јурт јеезези
13 Соой Сёйка ↘1334[2] Соойдыҥ јурт јеезези
14 Соок-Карасуу Сухой Карасук ↗3[27]
15 Сугул Сугул ↘63[27] Паспауулдыҥ јурт јеезези
16 Тунјы Туньжа ↗256[27] Паспауулдыҥ јурт јеезези
17 Ӱймен Уймень ↘364[2] Чооныҥ јурт јеезези
18 Ӱч-Кӧс Ускуч ↘332[2] Ӱч-Кӧстиҥ јурт јеезези
19 Чоо Чоя ↗1948[27] Чооныҥ јурт јеезези
20 Ыжы Ишинск ↘3[27] Чооныҥ јурт јеезези
21 Ыныргы Ынырга ↗516[27] Ыныргыныҥ јурт јеезези

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Аймактыҥ администрациязы — 1;
  • Јурт јеезениҥ администрациязы — 1;
  • Орто ӱредӱлӱ школ — 7;
  • Толо эмес ӱредӱлӱ текши школ — 5;
  • Баштамы школ — 6;
  • Балдардыҥ туразы — 10;
  • Кӱӱлик сургал — 1;
  • Музей — 2;
  • Аймактыҥ библиотеказы — 1;
  • Јурттыҥ библиотеказы — 6;
  • Культураныҥ байзыҥы — 10;
  • Јурттыҥ клубы — 7;
  • Спортшкол — 1;
  • Стадион — 11;
  • Аймактыҥ эмчилиги — 1;
  • Јурттыҥ эмчилиги (ФАП) — 21;
  • Магазин — 21;
  • Почта — 6;
  • Агаш јарар эдим — 9;
  • Кӧӧликтер јазаар јер — 1;
  • АЗС — 3.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Чоо аймактыҥ экономиказы агашла иштер: јойгон, мӧш агаштарды кезип, деловая древесина белетеп, агаштаҥ эдимдер јазалат, ого коштой адару тӱдуп, эм-ӧлӧҥдӧр јууп, мӧштиҥ кузугын јууп, сӱт-эт производство бар, соок тумчукту мал ӧскӱрет, јеҥес, тӧгӧт, јиилектер, чилгем (папоротник орляк) ле мешкелер садуга барат. Аймактыҥ јери аҥдык учун мында алу база садуга барат: тийиҥ, киш. Чоо аймактыҥ јеринде базальт, куулы, волласонит, спекулярит деп рудалар бар, алтын ла куулыны промышленный эдип казадылар. Онойдо ок 17 ӧҥ той балкаштыҥ месторождениелери бар.

Ӱредӱлик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Мӱргӱӱр јер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Христиан серкпелер — 4;
  • Алтын-Туу, байлу кыр.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Карагая туу – јӱс сӧӧктӱ улустыҥ байлу кыры[28];
  • Альбаган туу – комдош сӧӧктӱлердиҥ кыры[28];
  • Тас туу – јарык сӧӧктӱлердиҥ байлу кыры[28];
  • Салоп туу – кӱзендердиҥ байлу туузы[28];
  • Эстӧбӧ туу –чагаттардыҥ байлу туузы[28].

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Каланаков Н.А. (1888—1960) — ӱредӱчи, алтай тилдиҥ методисти, совет ӧйиндеги баштапкы алтай бичиктӧстиҥ (јаан улуска) авторы (1921), баштамы класстарда кычырар бичиктердиҥ тургузаачызы, Ойрот-Турада педтехникум (1928) ачарында турушкан, ӱлгерчи, поэт, прозаик, драматург ла кӧчӱреечи болуп јат, 1934 јылда актуга јабарладып, айдууга барган[29].
  • Антон Юданов (08.01.1936 — 06.05.2013) — артист, режиссер, драматург, туба калыктыҥ јайзаҥы, Москвада Б.В. Щукинниҥ театрал училищезин божоткон (1963), Горно-Алтайскта Национал драма театрда: «В ночь лунного затмения», «Туба», «Две стрелы», «Кӱн-уул» деп спектакльдар тургускан (1970-чи јылдар). «Заслуженный деятель искусств Республики Алтай» деп нере алган[30].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ Республика Алтай. Общая площадь земель муниципального образования
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  3. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 "О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай" (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  4. ↑ Алтай,географиязы
  5. ↑ Реки Чойского района
  6. ↑ 6,0 6,1 Алтай, география,климады
  7. ↑ Ведомости Верховного Совета СССР. № 1 (868), 1957 г.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 8,7 Динамика численности населения по районам в 1897-2002 годы. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016. Архивировано кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016 јыл.
  9. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано кочкор айдыҥ 3 кӱни, 2012 јыл.
  10. ↑ 10,0 10,1 Республика Алтай. Численность постоянного населения 2003-2015 гг.. Дата обращения: куран айдыҥ 1 кӱни, 2015. Архивировано куран айдыҥ 1 кӱни, 2015 јыл.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Республика Алтай в цифрах. 2009. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ 12,0 12,1 Оценка численности населения на 1 января текущего года
  13. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Дата обращения: чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014. Архивировано чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  15. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
  16. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  17. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  18. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: куран айдыҥ 6 кӱни, 2015. Архивировано куран айдыҥ 6 кӱни, 2015 јыл.
  19. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
  20. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  21. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  22. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  23. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
  24. ↑ Стратегия пространственного развития Российской Федерации на период до 2025 года (проект)
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Реестр наименований географических объектов на территории Республики Алтай по состоянию на 22.11.2016 (PDF+ZIP) // Государственный каталог географических названий. rosreestr.ru.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 26,5 26,6 Республика Алтай. Общая площадь земель муниципального образования
  27. ↑ 27,00 27,01 27,02 27,03 27,04 27,05 27,06 27,07 27,08 27,09 27,10 27,11 27,12 27,13 27,14 27,15 27,16 27,17 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 28,4 Сайт «Чойский район».Традиции и обряды.
  29. ↑ Каланаков Н.А.[1]
  30. ↑ Антон Юданов[2]

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Чоо_аймак&oldid=41161"