Чоо аймак
Муниципал тӧзӧлмӧзи | |
Чоо аймак | |
орустап Чойский район | |
51°43′00″ с. ш. 86°33′″ в. д. | |
Эл-тергее | Россия |
Федерацияныҥ тергеези | Алтай Республика |
Муниципал тӧзӧлмӧзи | Чоо аймак |
Кирет | 7 јурт јеезе (21 јурт) |
Тӧс јурт | Чоо |
Тӱӱкизи ле географиязы | |
Дата образования | 1980 г. |
Текши јери, км² | 4256,26[1](7-е место) |
Высота: максимальная минимальная |
м м |
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 (MSK+4) |
Эл-јон | |
Эл-јонныҥ тоозы: | ↘7996[2] кижи (2020) (3,62 %, 10-е место) |
Эл-јонныҥ ныктазы, кижи/км² |
1,88 кижи/км² |
Ук-калыктар: | алтайлар, орустар тубалары |
Кудай јаҥы: | христиан јаҥ кам јаҥ, ак јаҥ, |
Окылу тил: | орус, алтай[3] |
Тоолорлу идентификаторлор | |
Телефонныҥ коды | +7 38840 |
Почтаныҥ индекси | 6491ХХ |
ОКАТО-ныҥ коды | |
ОКТМО-ныҥ коды | |
Окылу сайт «Чоо аймак» | |
Медиафайлдар Викискладта |
Чоо аймак (орустап Чойский район) Россияда Алтай республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧзи.
Администрациялык тӧс јери — Чоо јурт.
Физико-географиялык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Географиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Чоо аймактыҥ јери Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде[4], тӱштӱк-кӱнчыгыш јанынаҥ Турачак аймак, тӱндӱк јанынаҥ Майма аймак, тӱштӱк-кӱнбадыштай Чамал аймакла Улаган аймактыҥ јериле кыйулажат.
Рельеф
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Гидрология
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Чоо аймактыҥ суулары[5]
№ | алтайлап | орустап | узуны (км) |
---|---|---|---|
1 | Малая Иша | 58 | |
2 | Саракокша | 50 | |
3 | Чувош | 22 | |
4 | Чойка | 22 | |
5 | Ынырга (Верхняя Ынырга) | 22 | |
6 | Кылай | 18 | |
7 | Балыкту | 16 | |
8 | Карагу | 15 | |
9 | Кележе (Верхний Кележе) | 15 | |
10 | Малая Кузя | 16 | |
11 | Сейка | 14 | |
12 | Угул | 15 | |
13 | Ашпанак | 12 | |
14 | Бельга | 13 | |
15 | Часта | 12 | |
16 | Елечек | 13 | |
17 | Ербута | 11 | |
18 | Кайна | 11 | |
19 | Кульбич | 12 | |
20 | Верхний Ямбош | 12 | |
21 | Паспаул | 16 | |
22 | Байоюк | 6 | |
23 | Чойка | 13 | |
24 | Кологош | 6 | |
25 | Нырна | 9 | |
26 | Саганы | 8 | |
27 | Чербок | 2 | |
28 | Карасу | 3 | |
29 | Уба | 4 | |
30 | Ускуч | 3 | |
31 | Кужа | 4 |
Климады
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Аймакта климат орто-континентал болуп јат[6]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы -4,3 °С, эҥ ле изӱ кӱнниҥ температуразы јыл ичинде +36 °С, јыл ичинде эҥ ле соок температура -55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0°С, баштапкы ла калганчы соок кӱндер — 05/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы — 94, чык-јуттыҥ ортојылдык кеми — 826 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми — 1,3, Тыҥ салкын (тӱргени 15 м/с кӧп) болгон кӱндер — 10,3[6].
Аҥ-куштары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ӧзӱмдери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јери ле јолдоры
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Экологиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тӱӱкизи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]1922 јылда Ойрот автоном область тӧзӧлгӧн, тӧс јери Улалуда болгон. Озо областьта 24 волость болгон. 1923 јылда волостьторды јаанадарда, Успенский волостько Чоо јурт ла Паспауулдыҥ, Ыныргыныҥ, Успенская волостьтор кирген (Ӱстӱги-Ыжы јурт јокко). Ойрот облисполкомныҥ јуунында 1924 јылдыҥ сыгын айыныҥ 18-чы кӱнинде јаанадылган волостьтор аймактар деп адалган, олордыҥ бирӱзи Успенский болгон. ВЦИК-тиҥ јӧбиле 1933 јылдыҥ кандык айыныҥ 10-чы кӱнинде Успенский аймак Чоо аймак эдип солунган. 1956 јылда сыгын айдыҥ 28-чи кӱнинде Чоо аймакты јоголтып, оныҥ јерин Майма аймакка кошкон[7]. РСФСР-дыҥ Президиумыныҥ Ӱстӱги Совединиҥ 1980 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 20-чи кӱнинде чыгарган Јӧбиле Чоо аймак ойто орныктырылган.
Эл-јон
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Эл-јонныҥ тоозы | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1897[8] | 1916[8] | 1920[8] | 1926[8] | 1933[8] | 1939[8] | 1979[8] | 1989[8] | 2002[9] | 2003[10] |
3802 | ↗8492 | ↗11 725 | ↗13 297 | ↘11 651 | ↗11 989 | ↘8505 | ↗9047 | ↘8986 | ↘8959 |
2004[10] | 2005[11] | 2006[11] | 2007[11] | 2008[12] | 2009[13] | 2010[14] | 2011[12] | 2012[15] | 2013[16] |
↘8835 | ↗8900 | →8900 | ↘8800 | ↘8764 | ↘8730 | ↘8348 | ↗8373 | →8373 | ↗8471 |
2014[17] | 2015[18] | 2016[19] | 2017[20] | 2018[21] | 2019[22] | 2020[23] | 2021[2] | ||
↗8513 | ↗8525 | ↘8485 | ↘8397 | ↘8315 | ↘8192 | ↘8064 | ↘7996 |
Эл-јонныҥ тоозы Россияныҥ экономӧзӱм министерствозыныҥ јетиргениле
(орустап Минэкономразвития России)[24] мындый болор:
Ук-калыктары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Аймакта туба, куманды, чалканду, алтай ла орус улус јуртайт.
Муниципал јерлӱ тӧзӧлмӧлӧр
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт јеезелер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Аймактыҥ 7 јурт јеезезине 21 јон јаткан јер кирет.
№ | Јурт јеезези[25] | Административный тӧс јер[25] |
Јурт[25] | Кирет | Эл-јон, кижи (2021) |
Текши јери,км² |
---|---|---|---|---|---|---|
1 | Кара-Кӧкшиниҥ јурт јеезези | Кара-Кӧкши | Никольский, Кузя, Большая Кузя | 4 | ↘1306[2] | 1260,00[26] |
2 | Паспауулдыҥ јурт јеезези | Паспауул | Левинка, Салганду, Сугул, Тунјы, Кара-Торбок | 6 | ↘1488[2] | 530,00[26] |
3 | Соойдыҥ јурт јеезези | Соой | 1 | ↘1334[2] | 90,00[26] | |
4 | Ӱйменниҥ јурт јеезези | Ӱймен | 1 | ↘364[2] | 1391,00[26] | |
5 | Ӱч-Кӧстиҥ јурт јеезези | Ӱч-Кӧс | Соок-Карасуу | 2 | ↘332[2] | 348,00[26] |
6 | Чооныҥ јурт јеезези | Чоо | Гусевка, Кыска, Советский, Ыжы | 5 | ↘2475[2] | 521,00[26] |
7 | Ыныргыныҥ јурт јеезези | Ыныргы | Красносельск | 2 | ↘697[2] | 386,00[26] |
2020 јылдыҥ чаган айыныҥ 1 кӱнинде Чоо аймактыҥ эл-јоныныҥ тоозы ↘7996[2].
Јурт јеезелерге кирет
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Инфраструктуразы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Аймактыҥ администрациязы — 1;
- Јурт јеезениҥ администрациязы — 1;
- Орто ӱредӱлӱ школ — 7;
- Толо эмес ӱредӱлӱ текши школ — 5;
- Баштамы школ — 6;
- Балдардыҥ туразы — 10;
- Кӱӱлик сургал — 1;
- Музей — 2;
- Аймактыҥ библиотеказы — 1;
- Јурттыҥ библиотеказы — 6;
- Культураныҥ байзыҥы — 10;
- Јурттыҥ клубы — 7;
- Спортшкол — 1;
- Стадион — 11;
- Аймактыҥ эмчилиги — 1;
- Јурттыҥ эмчилиги (ФАП) — 21;
- Магазин — 21;
- Почта — 6;
- Агаш јарар эдим — 9;
- Кӧӧликтер јазаар јер — 1;
- АЗС — 3.
Экономиказы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Чоо аймактыҥ экономиказы агашла иштер: јойгон, мӧш агаштарды кезип, деловая древесина белетеп, агаштаҥ эдимдер јазалат, ого коштой адару тӱдуп, эм-ӧлӧҥдӧр јууп, мӧштиҥ кузугын јууп, сӱт-эт производство бар, соок тумчукту мал ӧскӱрет, јеҥес, тӧгӧт, јиилектер, чилгем (папоротник орляк) ле мешкелер садуга барат. Аймактыҥ јери аҥдык учун мында алу база садуга барат: тийиҥ, киш. Чоо аймактыҥ јеринде базальт, куулы, волласонит, спекулярит деп рудалар бар, алтын ла куулыны промышленный эдип казадылар. Онойдо ок 17 ӧҥ той балкаштыҥ месторождениелери бар.
Ӱредӱлик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Мӱргӱӱр јер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Христиан серкпелер — 4;
- Алтын-Туу, байлу кыр.
Кереестер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ар-бӱткендик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Карагая туу – јӱс сӧӧктӱ улустыҥ байлу кыры[28];
- Альбаган туу – комдош сӧӧктӱлердиҥ кыры[28];
- Тас туу – јарык сӧӧктӱлердиҥ байлу кыры[28];
- Салоп туу – кӱзендердиҥ байлу туузы[28];
- Эстӧбӧ туу –чагаттардыҥ байлу туузы[28].
Тӱӱкилик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Археологиялык
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јарлу улузы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Каланаков Н.А. (1888—1960) — ӱредӱчи, алтай тилдиҥ методисти, совет ӧйиндеги баштапкы алтай бичиктӧстиҥ (јаан улуска) авторы (1921), баштамы класстарда кычырар бичиктердиҥ тургузаачызы, Ойрот-Турада педтехникум (1928) ачарында турушкан, ӱлгерчи, поэт, прозаик, драматург ла кӧчӱреечи болуп јат, 1934 јылда актуга јабарладып, айдууга барган[29].
- Антон Юданов (08.01.1936 — 06.05.2013) — артист, режиссер, драматург, туба калыктыҥ јайзаҥы, Москвада Б.В. Щукинниҥ театрал училищезин божоткон (1963), Горно-Алтайскта Национал драма театрда: «В ночь лунного затмения», «Туба», «Две стрелы», «Кӱн-уул» деп спектакльдар тургускан (1970-чи јылдар). «Заслуженный деятель искусств Республики Алтай» деп нере алган[30].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- ↑ Республика Алтай. Общая площадь земель муниципального образования
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 "О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай" (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Алтай,географиязы
- ↑ Реки Чойского района
- ↑ 6,0 6,1 Алтай, география,климады
- ↑ Ведомости Верховного Совета СССР. № 1 (868), 1957 г.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 8,7 Динамика численности населения по районам в 1897-2002 годы . Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016. Архивировано кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более . Архивировано кочкор айдыҥ 3 кӱни, 2012 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 Республика Алтай. Численность постоянного населения 2003-2015 гг. . Дата обращения: куран айдыҥ 1 кӱни, 2015. Архивировано куран айдыҥ 1 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Республика Алтай в цифрах. 2009 . Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 12,0 12,1 Оценка численности населения на 1 января текущего года
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года . Дата обращения: чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014. Архивировано чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 . Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) . Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы . Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года . Дата обращения: куран айдыҥ 6 кӱни, 2015. Архивировано куран айдыҥ 6 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
- ↑ Стратегия пространственного развития Российской Федерации на период до 2025 года (проект)
- ↑ 25,0 25,1 25,2 Реестр наименований географических объектов на территории Республики Алтай по состоянию на 22.11.2016 (PDF+ZIP) // Государственный каталог географических названий. rosreestr.ru. (недоступная ссылка). Дата обращения: 1622318449. Архивировано 1643066328.
- ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 26,5 26,6 Республика Алтай. Общая площадь земель муниципального образования
- ↑ 27,00 27,01 27,02 27,03 27,04 27,05 27,06 27,07 27,08 27,09 27,10 27,11 27,12 27,13 27,14 27,15 27,16 27,17 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 28,4 Сайт «Чойский район».Традиции и обряды.
- ↑ Каланаков Н.А.[1]
- ↑ Антон Юданов[2]