Тунјы
Јурт | |
Тунјы | |
---|---|
орустап Туньжа | |
52°01′07″ с. ш. 86°29′25″ в. д.HGЯO | |
Эл-тергее | Россия |
Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
Муниципал аймак | Чоо |
Јурт јеезе | Паспауулдыҥ |
Тӱӱкизи ле географиязы | |
Бийиги | 284[1] м |
Климады | орто-континентал |
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
Эл-јонныҥ тоозы | |
Эл-јонныҥ тоозы | ↗256[2] кижи (2016) |
Ук-калыктар | орустар 71 % (2002)[3] |
Окылу тил | алтай, орус |
Тоолорлу идентификаторлор | |
Телефонныҥ коды | +7 38841 |
Почтаныҥ индекси | 649193 |
АТТК-ныҥ коды | 84245840006 |
МТТК-ныҥ коды | 84645440131 |
Номер в ГКГН | 0154508 |
|
Тунјы (орустап Туньжа) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чоо аймагында Паспауулдыҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тунјы — орустап сенокосное угодье[4].
Физико-географиялык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Географиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Урчын, Кулаган, Сугул деген сындардыҥ эдегинде, Кичӱ-Ыжы сууныҥ јарадында турат. Айландыра тайгалары агашла туй ӧскӧн. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 284 метрге бийик[1].
В 2000 — 2001 году на востоке от села был установлен GPS-датчик (TUNZ) Алтайской геодинамической сети[5].
Климады
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Климады орто-континентал. Јай кыска, кыш узун, соок. јаан карлу, бийик кӱрттерлӱ. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,5 °С, эҥ изӱ кӱнде +36 °С, эҥ соок кӱнде −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы ла калганчы соок тӱшкен кӱндер 05.06/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы 94, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 836 мм, салкынныҥ тӱргени 1,3 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 10,3 (тӱргени 15 м/с тыҥ).
Аҥ-куштары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Чоо аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[6], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан. кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[7].
Ӧзӱмдери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тайга, кырлары туйук кара агашла туй ӧзӱп калган, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак агаштар ӧзӧт. Суујакалай тал, чиби, јодро, беле, толоно, каргана, чычыргана[7]. Тайганыҥ аш-тузы кижиге тузалу. Эрте јаста калба ла кӧжнӧ ӧзӱп, витаминдерле јеткилдейт. Јайыла мешке, јиилек: уй-кӧс, тожла, јерјиилек, койјиилек, торбос, карагат, кызылгат, тийиҥгат, тайа деп једим, кӱскиде дезе мӧштиҥ кузугы тынар-тындуларды азырап, кышка азык болот. Јӱзӱн эндемик ӧзӱмдер, эм ӧлӧҥдӧр: алтын тазыл, кызыл тазыл, јыдунак Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген[8].
Јери ле јолдоры
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 6 ором: Кӱнет кош ором, Школдыҥ кош оромы, Јииттердиҥ, Николаевский, Јаҥы, Тӧс.
Тунјы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
Администрациялык тӧс јер Паспауул | 13 км |
Аймактыҥ тӧс јери Чоо | 7 км |
Республикан тӧс кала Улалу | 60 км |
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 160 км |
Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3800 км |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) | 70 км |
Тӱӱкизи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн[9]. Волостьтордыҥ ады мында тургун јаткан јербойыныҥ улузыныҥ, тубалардыҥ сӧӧктӧриле адалган болгон — тиргеш, кергеш, јӱс, комдош, кӱзен. Кажы ла сӧӧкти јайзаҥдары башкаратан[10].
Эл-јон
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
2010[11] | 2011[12] | 2012[12] | 2013[12] | 2014[13] | 2015[14] | 2016[2] |
238 | →238 | →238 | ↘237 | ↗250 | ↗253 | ↗256 |
Ук-калыктары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 278 кижи болгон, олордыҥ 71 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[15].
Инфраструктуразы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- баштамы школ;
- эмчилик;
- стадион;
- магазин.
Экономиказы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Таҥынаҥ ээлемдер. Адару тудары, кузукташ. Агаш белетеери. Туризм.
Кереестер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1328);
- Аккайа туу (1308);
- Тоҥбок суу (1317);
- Нырна. Јебрен «таш чактыҥ» ӧйи, (1319).
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јарлу улузы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- ↑ 1,0 1,1 Туньжа (Тунјы)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Поля смещений земной поверхности в зоне Чуйского землетрясения,Горный Алтай. С. В. Гольдин, В. Ю. Тимофеев, Г. Д. Ардюков «Доклады Академии Наук» том.405, № 6, с.804-809, 2005 г. (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 4 кӱни, 5050. Архивировано 1397399547.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ 7,0 7,1 Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Макошева А. А., Макошев А. П., Апенышева И. Н. Приложение 2: Список населенных пунктов Республики Алтай по переписям 1989 и 2002 гг. // Население Республики Алтай (системно-структурный анализ). — Горно-Алтайск: ГУ книжное издательство „Юч-Сюмер-Белуха“ Республики Алтай, 2007. (Электронная библиотека Горно-Алтайского государственного университета)
- ↑ Сайт «Чойский район». Традиции и обряды.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 . Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай . Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы . Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)