Тунјы

Википедия сайттаҥ
Јурт
Тунјы
орустап Туньжа
52°01′07″ с. ш. 86°29′25″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Чоо
Јурт јеезе Паспауулдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 284[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗256[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 71 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649193
АТТК-ныҥ коды 84245840006
МТТК-ныҥ коды 84645440131
Номер в ГКГН 0154508
Тунјы (Россия)
Тунјы
Москва
Тунјы (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Тунјы (Алтай Республика)
Улалу
Тунјы

Тунјы (орустап Туньжа) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чоо аймагында Паспауулдыҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тунјы — орустап сенокосное угодье[4].

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Урчын, Кулаган, Сугул деген сындардыҥ эдегинде, Кичӱ-Ыжы сууныҥ јарадында турат. Айландыра тайгалары агашла туй ӧскӧн. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 284 метрге бийик[1].

В 2000 — 2001 году на востоке от села был установлен GPS-датчик (TUNZ) Алтайской геодинамической сети[5].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Јай кыска, кыш узун, соок. јаан карлу, бийик кӱрттерлӱ. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,5 °С, эҥ изӱ кӱнде +36 °С, эҥ соок кӱнде −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы ла калганчы соок тӱшкен кӱндер 05.06/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы 94, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 836 мм, салкынныҥ тӱргени 1,3 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 10,3 (тӱргени 15 м/с тыҥ).

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Чоо аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[6], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан. кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[7].

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайга, кырлары туйук кара агашла туй ӧзӱп калган, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак агаштар ӧзӧт. Суујакалай тал, чиби, јодро, беле, толоно, каргана, чычыргана[7]. Тайганыҥ аш-тузы кижиге тузалу. Эрте јаста калба ла кӧжнӧ ӧзӱп, витаминдерле јеткилдейт. Јайыла мешке, јиилек: уй-кӧс, тожла, јерјиилек, койјиилек, торбос, карагат, кызылгат, тийиҥгат, тайа деп једим, кӱскиде дезе мӧштиҥ кузугы тынар-тындуларды азырап, кышка азык болот. Јӱзӱн эндемик ӧзӱмдер, эм ӧлӧҥдӧр: алтын тазыл, кызыл тазыл, јыдунак Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген[8].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 6 ором: Кӱнет кош ором, Школдыҥ кош оромы, Јииттердиҥ, Николаевский, Јаҥы, Тӧс.

Тунјы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Паспауул 13 км
Аймактыҥ тӧс јери Чоо 7 км
Республикан тӧс кала Улалу 60 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 160 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3800 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) 70 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн[9]. Волостьтордыҥ ады мында тургун јаткан јербойыныҥ улузыныҥ, тубалардыҥ сӧӧктӧриле адалган болгон — тиргеш, кергеш, јӱс, комдош, кӱзен. Кажы ла сӧӧкти јайзаҥдары башкаратан[10].

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[11]2011[12]2012[12]2013[12]2014[13]2015[14]2016[2]
238→238→238↘237↗250↗253↗256

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 278 кижи болгон, олордыҥ 71 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[15].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • баштамы школ;
  • эмчилик;
  • стадион;
  • магазин.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Таҥынаҥ ээлемдер. Адару тудары, кузукташ. Агаш белетеери. Туризм.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1328);
  • Аккайа туу (1308);
  • Тоҥбок суу (1317);
  • Нырна. Јебрен «таш чактыҥ» ӧйи, (1319).

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Туньжа (Тунјы)
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Поля смещений земной поверхности в зоне Чуйского землетрясения,Горный Алтай. С. В. Гольдин, В. Ю. Тимофеев, Г. Д. Ардюков «Доклады Академии Наук» том.405, № 6, с.804-809, 2005 г. (недоступная ссылка). Дата обращения: кандык айдыҥ 7 кӱни, 5050. Архивировано 1397399547.
  6. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  7. ↑ 7,0 7,1 Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  8. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  9. ↑ Макошева А. А., Макошев А. П., Апенышева И. Н. Приложение 2: Список населенных пунктов Республики Алтай по переписям 1989 и 2002 гг. // Население Республики Алтай (системно-структурный анализ). — Горно-Алтайск: ГУ книжное издательство „Юч-Сюмер-Белуха“ Республики Алтай, 2007. (Электронная библиотека Горно-Алтайского государственного университета)
  10. ↑ Сайт «Чойский район». Традиции и обряды.
  11. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  15. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Тунјы&oldid=45384"