Ыжы
| Јурт | |
| Ыжы | |
|---|---|
| орустап Ишинск | |
| 52°01′50″ с. ш. 86°40′13″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Чоо |
| Јурт јеезе | Чооныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1911 |
| Бийиги | 332[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘3[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 100 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649180 |
| АТТК-ныҥ коды | 84245860005 |
| МТТК-ныҥ коды | 84645460111 |
| Номер в ГКГН | 0155195 |
|
|
|
.svg)
Ыжы (орустап Ишинск) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чоо аймагында Чооныҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ыжы орустап .
Физико-географиялык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Географиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк келтейинде, Аба-Јыштыҥ ортозында, Байдуба, Урчын, Сугул сындардыҥ эдегинде, Кадын сууныҥ сол коштончызы (приток) Ыжы сууга Кутерьба ла Итук деп эки суу киргенинде турат.
Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 332 метрге бийик[1].
Климады
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Климады орто-континентал. Јай кыска, кыш соок, узун, карлу, кӱрттерлӱ. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,5 °С, эҥ изӱ кӱнде +36 °С, эҥ соок кӱнде −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы ла калганчы соок тӱшкен кӱндер 05.06/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы 94, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 836 мм, салкынныҥ тӱргени 1,3 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 10,3 (тӱргени 15 м/с тыҥ).
Аҥ-куштары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Аба-јыштыҥ оок аҥдары: агас, суузар, киш, албаа, јоонмойын, койон, камду, јараа, кумдус, кӧрӱк, ӧркӧ, сарас, момон, сарас, сыгырган, тарбаган. Туйгактулары: марал, тооргы, булан, элик, аҥ, ак-кийик дезе Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине[4] кирген.. Куштары тайгада јӱрет: агуна, аларткы, ӱкӱ, карачкай, јыдантык, каргаа, кедей куш, карчага, кӧктӧш, кускун, саҥыскан, кучыйак, кӱртӱк, чай, кызыл тӧш, кӱӱк, кӱӱле, мечиртке, ӧскӱс уул, сымда, талтар, таан, талеҥко. Сууларда чараган, бел, ӱч-кӧс, сӧлӧм, јылмай, чортон[5].
Ӧзӱмдери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тайга, кырлары туйук кара агашла туй ӧзӱп калган, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак агаштар ӧзӧт. Суујакалай тал, чиби, јодро, беле, толоно, каргана, чычыргана[5].
Тайганыҥ аш-тузы кижиге тузалу. Эрте јаста калба ла кӧжнӧ ӧзӱп, витаминдерле јеткилдейт. Јайыла мешке, јиилек: уй-кӧс, тожла, јерјиилек, койјиилек, торбос, карагат, кызылгат, тийиҥгат, тайа деп једим, кӱскиде дезе мӧштиҥ кузугы тынар-тындуларды азырап, кышка азык болот. Мында эндемик ӧлӧҥдӧр, Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген ӧзӱмдер бар: кызыл тазыл, јыдунак, алтын тазыл[6].
Јери ле јолдоры
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Оромдоры (1): Петровский.
| Ыжы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Чоо | 13 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Чоо | 13 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 75 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 175 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3800 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) | 85 км |
Тӱӱкизи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт 1911 јылда тӧзӧлгӧн[7]. 913 јылда ӧс калык админстрациялык реформа ӧткӱрерде, Ыжы јурт Успенский волостько кирген. Л. П. Потаповтыҥ бичигениле, тубалар 19 чактыҥ 80-чи јылдарында Улалуда, Сайдыста, Чамалда, Ыныргыда, Учак-Ыжы сууны јакалай јуртаган. Бу улус Южский (Јӱсский) волостьтоҥ таркаган. Кӧп тоолу сӧӧк комдоштор Кебезен, Ыныргы, Паспауул, Чопош, Ыжы, Кӱзе, Толоон јурттарда јаткан, ого коштой Алтын Кӧлди јараттай[8].
1920 јылда куран айдыҥ 4-чи кӱнинде јаҥы тӧзӧлгӧн Ыжыныҥ јуртсоведи Успенский волостько кирген. 21.07.1953 јылда Ыжыныҥ јуртсоведин јоголтоло, бу јуртты Чооныҥ јуртсоведине кийдирген.
Эл-јон
[тӱзедер | кодты тӱзедер]| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 8 | →8 | ↘7 | →7 | →7 | ↘5 | ↘3 |
Ук-калыктары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 24 кижи болгон, олордыҥ 100 % орустар болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[13].
Инфраструктуразы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Бастыра инфраструктуралык обьекттер Чооныҥ јурт јеезезинде.
Экономиказы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Таҥынаҥ ээлемдер. Агаш белетеери. Туризм.
Кереестер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Археологиялык
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Орой палеолит. Јебрен јурт (1335)[14].
Ар-бӱткендик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Бактаган туу (1312)[14];
- Тырга суу. Боочы Сарафан (1332)[14];
- Тоҥбок суу (1317)[14].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јарлу улузы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- 1 2 Ишинск (Ыжы)
- 1 2 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- 1 2 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- 1 2 Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Макошева А. А., Макошев А. П., Апенышева И. Н. Приложение 2: Список населенных пунктов Республики Алтай по переписям 1989 и 2002 гг. // Население Республики Алтай (системно-структурный анализ). — Горно-Алтайск: ГУ книжное издательство „Юч-Сюмер-Белуха“ Республики Алтай, 2007. (Электронная библиотека Горно-Алтайского государственного университета)
- ↑ Сайт «Чойский район». Традиции и обряды. (недоступная ссылка). Дата обращения: 1641840431. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 21 кӱни, 2670 јыл.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- 1 2 3 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- 1 2 3 4 5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
Тайантылар
[тӱзедер | кодты тӱзедер] Чоо аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
.jpg) | Аймактыҥ тӧс јери: Чоо јурт |  | |