Майма

Википедия сайттаҥ
Јурт
Майма
орустап Майма
Майма. Администрацияныҥ туразы
Майма. Администрацияныҥ туразы
52°00′ с. ш. 85°53′ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Майма
Јурт јеезе Майманыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1811
Бийиги 254[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗17 824[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 90 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649100
АТТК-ныҥ коды 84215830001
МТТК-ныҥ коды 84615430101
Номер в ГКГН 0013543
Майма (Россия)
Майма
Москва
Майма (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Майма (Алтай Республика)
Улалу
Майма
 Медиафайлдар Викискладта

Майма (орустап Майма) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Майма аймагында Майманыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Майма орустап от родо-племенного названия: майман сӧӧк[4].

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Кадынныҥ оҥ јарадында Майма суула бириккенинде, канча јолдыҥ белтиринде: Майма — Артыбаш, Майма — Тожоҥты, Майма — Кӧксу-Оозы, Майма — Барнаул. Алтай кырайла кыйуда, кырларга курчаткан турат. Чаптыган, Бабырган, Талаҥзап деп кырлар, ырак ла јок боочылары Курттукӧл, Јуукјайлу, Карасууныҥ. Улалуга јуук, ортозы 9 км. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 254 метрге бийик[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ мында климат эмеш јымжак, кышкыда кар јаан тӱжет, кезик јерде 1 метрге чыгара. Кадынныҥ тожы јаҥар айдыҥ учында туй тура берет. Чаган айдыҥ орто температуразы −20°, −17,8 °С, јаан изӱ айдыйи +19 °С, +20 °С јылу болот, кейдиҥ чыгы јеткилинче 700—750 мм кире бар, салкынныҥ орто кеми 4,5 м/сек.

Маймы климады
Кӧргӱзӱ чаг кочк тулаа канд кӱӱк кизу јизӱ кур сыг ӱлӱ кӱч јаҥ Јыл
Орто бийиги, °C −10,4 −8,4 −3 6,1 17,5 22,3 24,8 22,5 15,0 6,6 −3,1 −8,8 6,9
Орто температура, °C −14,1 −13,2 −8 1,6 12,0 16,7 19,3 17,1 10,5 3,0 −6,7 −12,3 2,3
Ортолой јабыс, °C −18 −17,6 −13,3 −3,2 6,7 11,0 13,9 11,9 6,0 −0,1 −10 −16 −2,3
Кайдаҥ алынган: Метеостатистика Республики Алтай
  • Кейдиҥ ортојылдык температуразы: +2,3 °C
  • Салкынныҥ орто тӱргени: 4,5 м/с

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Майманыҥ јанында кырларда јаан аҥдар јокко јуук, кезикте кеткин эликтер ӧдӧр аргалу, тӱлкӱлер бар, оок аҥдардаҥ јоонмойын, кӧрӱк, сарас, агас, кӱжӱл, чычкан, јараа, кумдус ла оноҥ до ӧскӧзи бар. Агаш аразында кӧп куштар јуртайт томуртка, кызылтӧш, кӱӱле, тарал. кӧктӧш, јелечи, јалбагай, кускун, каргаа, саҥыскан[5].

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурттыҥ јанында кырлар карагай, чиби агашла бӱркелген, јабыстай аралдарда тал, јодро, јойгон, кайыҥ, аспак, беле ле каргана кӧп ӧзӧт[6].Јайдыҥ бойында аркалары койу ла бийик ӧлӧҥдӱ. Јаркынду чечектер бӱдӱн јайга бой-бойын солып чечектейт: быркырууш, кӱнкајы, буланат, таҥдалай, саргай, кандык, кӱнчечек, чийне, калаш чечек, кӧкчечек. Аркалар ӧлӧҥчабында кӧйу ӧлӧҥиле сӱӱндирет, мында кулузын, пырей, комургай ӧлӧҥ, чайчечек ле о.ӧ. Кажы ла эм ӧлӧҥди јууйтан бойыныҥ ӧйи бар. Балузын, кылбыш, кызыл тазыл, алтын тазыл кижиге эм болуп, тузазын јетирет. Јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тийиҥкат, чычырана, кӧккат, карагат ла башка-башка укту аламалар, груша ла сливалар ӧзӧт.

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 109 ором: Социалистический, Папардэ, Юбилейный, Јӧптиҥ, Јеҥӱниҥ 50 јылдыгы, Кырда, Јарда, Саддыҥ оромы ла о.ӧ.

Майма јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Майма 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Майма 0 км
Республикан тӧс кала Улалу 9,5 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 94 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3800 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ 0 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1811 јылда тӧзӧлгӧн. Јолдордыҥ белтири учун тӱрген јаанап ӧскӧн. Аймактыҥ јеринде 100-теҥ артык башка-башка эпохаларга келижип турган археологиялык кереестер бар. Кӧп јурттардыҥ тӱӱкизи Чуйдыҥ трагыла колбулу. Майма јуртта крестӱ алтайлар ла орустар јаткан. Јурттыҥ тӧзӧлгӧнин бого Колывано-Воскресенский заводтордо иштеген, Чаргазацкий заимкада јаткан крестьяндар Зяблицкийлер-карындаштар кӧчип келгениле колбойдылар. Мында Нижне-Кумандинский волостьтыҥ бир канча кӧчкӱн билелери келген, олордыҥ јааны кресттӱ Чендек деп кижи болгон. Чендектиҥ бала-барказы Алтайда православный миссияны таркадарга эрчимдӱ болушкан. Архимандрит Макарий: «Мындагы климат јакшы, балык та кӧп, аш салар, мал азыраар јер телкем, одын-суу јуук, кӧп, адару тударга јакшы . Майма јурт Јаш-Туранаҥ 80 беристе кире бар» — деп бичиген (27.11.1831) /Самаралар, 1905, с.244/. Ӱч ле јылдаҥ архимандрит самараларыныҥ бирӱзинде бичийт: «Миссия бойы станду, Алтайдыҥ сыраҥай ла эжигинде, Кадынга кирген Майма сууныҥ оозында, Усть-Майминский деп адалган (08.11.1834)». 1810 јылда бу озо ло Чергачак болгон (Корчугановтор, Бедаревтер, Зяблицкийлер тӧзӧгӧн) Јаш-Тураныҥ эски трактыныҥ јанында (бу бир версия, 1890 јылда тудулган кожевня), база версиялардыҥ бирӱзи ортолыкта орустап «Старая деревня» эски Майманыҥ орды эмдиги 10-чы магазинниҥ јаны. Бу версия чын болгодый. 1817 јылда чаган айдыҥ 24-чи кӱнинде Том-Тура јаар Јаш-Тураныҥ земский исправниги бичиген: «Башка-башка волостьтордыҥ Быстрянский јуртта јаткандар, ол тоодо Алексей Сафронов нӧкӧрлӧриле Быстрянкадаҥ 25 беристе ӧрӧ, Кадынга кирген Найма (Майма суу) сууныҥ оозына кӧчӧргӧ јӧп сурап туру, ондо кыра салар, мал азыраар јерлер кӧп, Быстрянканыҥ јанында јерлер једишпейт…». Је качан 9 јасак тӧлӧӧр билелер Майманыҥ оозына кӧчӱп келерде, ондо Алексей Заболоцкий баштагандар туралар тудуп салган, кыра салган эмтир (1885). Кийнинде «Забокой» деп адаган, Бабырган јуртка суу кечире турган. Кадын ла Майма суу 1888 јылда кӧпчиирде, јоголгон бо кӧчӱрилген бе, (1896, 1925, 1969 јылдарда суулар база кӧпчиген).

Озодо Майма сууны јакалай майман сӧӧктӱ алтайлар јуртаган (Г. Д. Танкова, јурттыҥ карганыныҥ куучынынаҥ). Јурт керегинде баштап ла 1789 јылда бичилген. Алтайлар јайлуларлу, кыштуларлу, мал-ажын айдаган кӧчӱп јӱретен. Аҥдап, балыктап, којойымдарла садыжатан. Алтай духовный миссияны архимандрит Макарий (тегинде Михаил Глухарев) 13 јыл 8 ай башкарган. 675 кижини креске тӱжӱрген, алтайларга болужып туратан. "Алтайский историко-статистический сборникте ", Том-Тура, 1890 јылда миссияныҥ ачкан школдорыныҥ тоозы бичилген. 1845 јылда Маймада Михайл Шебалин деп 2-чи гильдияныҥ којойымы таш серикпе туткан. 1936 јылда серкпе јабылган, туразын клубка бергендер. 1994 јылда православный община тудулган. Јӱк ле 1996 јылда Москванаҥ јӧп келген, маймада серикпени орныктырзын деп[7]

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
1959[8]1970[9]1979[10]1989[11]2002[12]2008[13]2009[13]2010[14]2011[15]2012[15]2013[15]2014[16]2015[17]2016[2]
4598↗7573↗9508↗12 856↗15 344↘14 719↗14 916↗16 174↗16 204↘16 193↗16 399↗16 678↗17 300↗17 824


Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 15344 кижи болгон, олордыҥ 90 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • аймактыҥ ла јурт јеезениҥ администрациялары;
  • орто ӱредӱлӱ школ-1;
  • орто ӱредӱлӱ школ-2;
  • баштамы школ;
  • балдардыҥ туразы «Олененок», «Дюймовочка», «Сказка»;
  • аймактыҥ эмчилиги;
  • культураныҥ байзыҥы;
  • таштардыҥ музейи;
  • аймактыҥ библиотеказы;
  • кӱӱлик сургал;
  • почта;
  • спортшкол;
  • бассейн;
  • стадион;
  • магазин;
  • ашкана;
  • пекарня;
  • ашкана;
  • конор тура;
  • турбаза;
  • агашээлем;
  • пилорама;
  • АЗС;
  • СПТУ-28;
  • СТО.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Таҥынаҥ аргачылар. Агашээлем ле агаш белетеери. Адару тудары. Мал азыраары, сарју-сыр эдери. Маала ажы ла садтар ӧскӱрери. Туризм.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (104). (1970 јылда тургузылган, Ленинниҥ оромы, 15 А)[18][19]
  • «Алтай — Евразияныҥ ӧзӧги» эземниҥ-темдеги. Кадынныҥ оҥ јарады.

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Мӧҥкӱсалгыш (80,98)[20].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[20].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Калбалуныҥ аржаны (49)[20];
  • Бабырган туу (39)[20];
  • Чаптыган кыр (46)[20].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[20].

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Чевалков М. В. (1817—1901) — баштапкы алтай бичиичи, кӧчӱреечи, ӱредӱчи-миссионер, баштапкы алтай букварьдыҥ тургузаачыларыныҥ бирӱзи (1868), алтай литератураныҥ тӧзӧӧчизи[21].
  • Хохолков В. Ф. (03.06.1938, Ойрот-Турада — 2008, Улалуда) — кӱӱчӱмдеечи, ӱредӱчи, фольклорист, журналист, кожоҥдордыҥ авторы, Алтайдыҥ ленинский комсомолыныҥ сыйыныҥ лауреады (1976), Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи (1996), А. В. Анохинниҥ сыйыныҥ лауреады (2002)[22].
  • Немцев И. Т. (09.03.1942—18.08.2015)— спортчы, Алтай Республиканыҥ нерелӱ тренери, Майманыҥ ДЮСШ-да 35 јыл таскадаачы-тренер (высшей категории) болгон, оныҥ тӧрт спортчызы гиря спортло телекейлик маргаандарда чемпиондор болгон, Россияныҥ гиря спортло кӧп катап чемпионы (16 катап), СССР-дыҥ Мастера спорта международного класса, 4 катап телекейдиҥ спорт-ветерандары ортодо чемпион «Легенда гиревого спорта», Олимпий оттыҥ эстафетазында факелоносец болгон («Сочи-2014»), Майманыҥ Кӱндӱлӱ кижизи, «За заслуги в развитии физической культуры и спорта», «Отличник физической культуры и спорта», орден «Крылатого Льва», спортивный «Оскар» ла о.ӧ. кӧп тоолу кайралдарлу[23].
  • Гайсина Н. Н. (05.07.1948) — журналист, ӱлгерчи, Уральский госуниверситет божоткон, доцент (1974), «Звезда Алтая» газеттиҥ редакторы (2000—2003), Россия журналисттериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы (1981), РФ-ныҥ печатьиниҥ Министерствозыныҥ кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаткан[24].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Майма. Чуйдыҥ трагы
    Майма. Чуйдыҥ трагы
  • Майма. Улус јадар тура
    Майма. Улус јадар тура
  • Майма. ЖБИ-ниҥ заводы
    Майма. ЖБИ-ниҥ заводы

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Майма
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.
  6. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  7. ↑ Майма. История[1]
  8. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу
  9. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2013. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2013 јыл.
  10. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 29 кӱни, 2013. Архивировано јаҥар айдыҥ 29 кӱни, 2013 јыл.
  11. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность сельского населения РСФСР — жителей сельских населённых пунктов — районных центров по полу. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 20 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  12. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано кочкор айдыҥ 3 кӱни, 2012 јыл.
  13. ↑ 13,0 13,1 Майминский район. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  16. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  17. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  18. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610031374. Архивировано 1610213696.
  19. ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  21. ↑ Писатель, переводчик, миссионер[2]
  22. ↑ http://www.maima-altai.ru/rayon/ludi/izvludi.php Окылусайт,Майма аймак, јарлу улузы
  23. ↑ Немцев И. Т.[3]
  24. ↑ Майма. Литературная карта[4]

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Майма&oldid=46258"