Карагол

Википедия сайттаҥ
Јурт
Карагол
орустап Каракол
50°48′53″ с. ш. 85°56′42″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Оҥдой
Јурт јеезе Караголдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1850
Бийиги 893[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘411[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 80 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649431
АТТК-ныҥ коды 84220825001
МТТК-ныҥ коды 84620425101
Номер в ГКГН 0154249
Карагол (Россия)
Карагол
Москва
Карагол (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Карагол (Алтай Республика)
Улалу
Карагол
 Медиафайлдар Викискладта

Карагол (орустап Каракол) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Караголдыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Карагол, Кара кӧл орустап черное, возможно родниковое озеро[4].

Тоҥмок суулар биригип, јаан сууныҥ коолы боло берген орустап обильный, питающийся родниковыми водами поток[4].

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Алтай Республиканыҥ чике ортозында, Карагол сууныҥ Урсулга киргенинде турат. Теректи ле Себи-Бажыныҥ јаан сындарыныҥ ортозында, Урсул сууныҥ орто агынында, кӱнчыгыш јанынаҥ јуртка Короты јурт биригип калган. Јуртты айландыра кырлар агаш јокко јуук тас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 893 метрге бийик[1][5]

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал[6]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[7].

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгалары аҥдык јер: айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар куштар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар.[8]. Алтай республиканыҥ «Кызыл бичикке» кирген куштары: ала ылаачын (орустап балобан), боро ылаачын (орустап кречет), мечиртке (орустап сова), ылаачын (орустап сапсан)[9].

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Караголдыҥ тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орустап барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орустап крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орустап ирис), алаҥуш, комургай (орустап борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орустап бадан), чай чечек (герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орустап лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орустап жимолость).[9].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 6 ором: Алтай, Г. А. Чунижековтыҥ, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ, Кара-Суулу, Л. В. Кокышевтиҥ, Урсулдыҥ.

Јурт «Чуйдыҥ трагы» деп федерал кӧӧлик јолдыҥ јанында турат. Јолдыҥ темдеги Р-256. Караголдоҥ туура тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар «Карагол-Кулады» деп регионал учурлу кӧӧлик јол барган. Токтоду «Карагол».

Карагол јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Карагол 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой 17 км
Республикан тӧс кала Улалу 190 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 280 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 620,1 км-деҥ 0 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1820 јылда тӧзӧлгӧн[10]. Карагол јурттыҥ јанында, ичинде археологиялык кереес «Каракол» деп мӧҥкӱсалгыш бар. 1985 јылда Караголдыҥ ортозында Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлаган Мактыҥ монументы тургузылган. Бу монументти тургузарга турган тӧҥ јебрен курган болуп калган. Оны В. Д. Кубарев башкарган археологический отряд шиҥдеген. Карагол јурттыҥ школында краеведческий музей бар, ондо солун ла јилбилӱ экспонаттар јурттыҥ тӱӱкизи ле археологиязы керегинде.

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[11]2011[12]2012[12]2013[12]2014[13]2015[14]2016[2]
458↘457↘452↘438↗443↘430↘411

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 440 кижи болгон, олордыҥ 80 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].

Окылу тил: орус, алтай[15].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Караголдыҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • музей;
  • туркомплекс «Ӱч-Эҥмек»;
  • стадион;
  • АЗС;
  • Каргандардыҥ туразы, азыралдыҥ јери;
  • эки конор тура;
  • «Себиниҥ ажузы» деп турбаза.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Таҥынаҥ ээлемдер. Мал азыраары. Личное подсобное хозяйство. Туризм. Кӧӧликтер јазаар јер.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Уч-Энме́к — ар-бӱткенниҥ аҥылу коруда турган јерлери. Кандык айдыҥ 23-чи кӱнинде 2001 јылда Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ Јӧби аайынча тудулган[16];
  • К. Маркска кереес (1977 ј., Г. Чорос-Гуркинниҥ оромы, 43)[17][18];
  • Алтай јон Арасейге киргениниҥ 200 јылдыгына учурлаган обелиск (1956 ј., Караголдыҥ јурт јеезези, Себиниҥ боочызы)[17][18];
  • Совет јаҥ учун корогондордыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1930 ј., Г. Чорос-Гуркинниҥ оромы, 23)[17][18];
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго мемориал (1985 ј., Г. Чорос-Гуркинниҥ оромы, 39)[17][18].

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Мӧҥкӱсалгыш (972—976,1096,1097)[19].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[19].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Тагыл (1121)[19];
  • Бай-Туу (834)[19];
  • Кыйралу кайыҥ, байлу (1010)[19].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[19].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Уч-Энмек. Карагол ӧзӧк
    Уч-Энмек. Карагол ӧзӧк

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Каракол
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Karakol
  6. ↑ Климат
  7. ↑ Оҥдой. Климат
  8. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  9. ↑ 9,0 9,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  10. ↑ Каракольское сельское поселение (недоступная ссылка). Дата обращения: 1611226766. Архивировано 1582524211.
  11. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  15. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  16. ↑ Сборник законодательства Республики Алтай, Выпуски 32-34 — С. 201
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610032082. Архивировано 1610213696.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 [1]
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Карагол&oldid=46262"