Перейти к содержанию

Јоло

Википедия сайттаҥ
Јурт
Јоло
орустап Ело
50°46′12″ с. ш. 85°33′29″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Оҥдой
Јурт јеезе Јолоныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 1122[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘800[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 99 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649433
АТТК-ныҥ коды 84220810001
МТТК-ныҥ коды 84620410101
Номер в ГКГН 0153851
Јоло (Россия)
Јоло
Москва
Јоло (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Јоло (Алтай Республика)
Улалу
Јоло
 Медиафайлдар Викискладта

Јоло (орустап Ело) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Јолоныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јоло — Јоло деп куш.

Јоло орустап белоголовый орел[4].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јоло јурт Туулу Алтайдыҥ орто бӧлӱгинде, Себи ле Теректӱ деп сындардыҥ ортозында Кайырлык ла Тоботой суулардыҥ бириккенинде, Урсул сууныҥ башталганында турат. Теректиниҥ сындарын ашса, Кӧксу-Оозы аймактыҥ јерлери башталат. Бӧрӧзӧк, Тожоҥ, Тӱмечин, Кара-Боом, Сары кобы, Тоотой, Мӱркӱттӱ, Улукын, Кызылташ, Јер боочы, Кабайлу межелик. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1122 метрге бийик[1].

Климады

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[6].

Аҥ-куштары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгалары аҥ-кушту: айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, какай, койон, албаа, сарас, агас, јоонмойын, ӧркӧ, сыгырган, тарбаган. Куштар: телеген, мӱркӱт, шонкор, кӱртӱк, чай, бӧднӧ, кӱӱк, ӱкӱ, тарал, саҥыскан, каргаа, кускун, агуна, турна, кара-тас, каргаа, јелечи ла о.ӧ. Тооргыныҥ тоозы Алтайда кезем астаганыла оны «Кызыл бичикке» кийдирген[7]. Алтай республиканыҥ «Кызыл бичикке» кирген куштары: ала ылаачын — балобан, боро ылаачын — кречет, мечиртке — сова, ылаачын — сапсан[8].

Ӧзӱмдери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кайыҥ, тыт, карагай, чиби, јойгон, аспак ла беле агаштар ӧзӧт. Јайгыда мында јер ажыныҥ тӱжӱми јакшы болот јиилек, мешке, калба, кузук. Суујакалай мында чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт[9]. Јалаҥ актарда јерјиилек, аралда, аркада тийиҥкат, бороҥот, уйкӧс, тайабаш таркаган. Кӧп ӧзӱмдер чек јоголорго јеткен учун ″Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине″ кирген. Ол тоодо кызыл тазыл (копеечник чайный), марал (маральник), алтын тазыл (родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр[10].

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 12 ором: Олјон, Трактта, Арка-Јаны, Кайырлык, Табар Чачияковтыҥ, Меесте, Јииттердиҥ, Агаш-аразында, Почтаныҥ, Тонмок-Суу, Туйук деп кош ором. Јуугында јурттар Кайырлык, Кор-Кобы, Кеҥи. Јабаганныҥ боочызы киреде Кан-Оозы аймактыҥ гран-кыйузы башталат. Боочыныҥ ары јанында Јабаган јурт. Јанында Кеҥи — Кан-Оозы деп кӧӧлик регионал јол ӧдӧт.

Јурт «Кеҥи — Кан-Оозы» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдо турат. Кор-Кобынаҥ Јолого јетире 7 км, Кайырлыкка јетире 12 км, Јабаганныҥ боочызына јетире 16 км.

Јоло јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Јоло 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой 52 км
Республикан тӧс кала Улалу 200 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 290 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 612,0 км-деҥ 27 км

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

"Томский губернияныҥ јон јаткан јерлериниҥ 1882 јылыныҥ бичиктеринде " Јоло керегинде не де бичилбеген. «1899 јылдыйында» база јок.

Је "Сибирский кырайдыҥ јон јаткан јерлериниҥ списокторында " 1928 јылда Јоло јуртты 1626 јылда тӧзӧлгӧн деп бичилген. Бу јылды кайдаҥ алган деп эмдиге јетире јарт јок. Озогы бичиктерде Урсул эки суу: Кайырлык ла Јоло биригип бӱткен, Урсулга Карагол, Короты ла кӧп тоолу кичинек суулар кирген деп айдылган. XIX чактыҥ учында Урсул ичинде кӧп алтайлар јаткан. 1755 јылда Јоло сууныҥ ичинде майман јайзаҥдар ла тодош сӧӧктӱ Намкы Малаевтиҥ јеринде Јоло Кайрылык Семисарт јурттар ортозында Кара-бомноҥ ыраак јокто јайзаҥдар Сала деп јерде циндердиҥ табаруларына канай удурлажар деп шӱӱшкен. Намкы Малаевтиҥ тодоштордыҥ отогы ортодо јаан отоктордыҥ бирӱзи болгон. Јайзаҥдар черӱ јуур, удурлажар деп шӱӱшкен, је удабай, бир канча јеҥдиртиштиҥ кийнинеҥ алтайлардыҥ черӱзи јайрадылган.

1757 јылдыҥ кичӱ изӱ айдыҥ 20-чи кӱнинде темичи Јаҥжыйакка Јаш-Туранаҥ јуу-јепселдерлӱ 25 кижилӱ поручик Ф. Заливин келген. Јаҥжыйак Јаш-Тура барарга мойношкон, јасакчы да болзом, бойымныҥ ада-ӧбӧкӧмниҥ јеринеҥ барбазым деген. Старшина Ибель база онойдо ок айткан.

Мында јаткан алтайлар XIX чакта јайлу-кышту јерлерди теҥнеҥ ӱлежетен болгон. Кайырлыкта Кулја байдыҥ уулдары Манјы ла Аргымайдыҥ аҥ азыраар јерлери болгон (27 јоон ло 7 оок аҥ болгон).

1897 јылда Манјы ла Аргымай Кулјындардыҥ јылкычылары јылына ижи учун 4 салковой алатан, соок тумчукту мал кабырганы учун 30 акча бир тын учун тӧлӧйтӧндӧр. Кажы ла чабанга-малчыга јыл туркунына иштегени учун 20 пуд. буудай ла эки ӱйгендӱ ат беретен.

1988 јылда Јоло јурттыҥ јанында баштапкы катап алтай калыктыҥ «Эл-Ойын» деп байрамы ӧткӱрилген. Кабайлу-Межелик деп јерде байрамга келген улус конотон алтай айылдар, ойын-јыргал, концерт, конкурстар ӧткӱретен сценалар, подиумдар тудулган, Јолого јетпей јӱрӱп, Кайырлык сууныҥ олјонында јалаҥда атјарыш кӧрӧтӧн ареналар тудулган.

Эл-јон

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Эл-јонныҥ тоозы
2010[11]2011[12]2012[12]2013[12]2014[13]2015[14]2016[2]
858↘855↘825↘824↘819↘812↘800

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 926 кижи болгон, олордыҥ 99 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[15].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • интернат;
  • почта;
  • магазин;
  • балдардыҥ туразы;
  • музей;
  • библиотека;
  • стадион «Урсул»;
  • пожарное депо;
  • ипподром;
  • врачебная амбулатория;
  • јурттыҥ клубы;
  • балдардыҥ спортшколы.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јылкы, соок тумчукту ла оок мал (кой, эчки) азыраары. Таҥынаҥ ээлемдер. Крестьян-фермер ээлемдер. Туризм.

Кереестер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына кереес (1981 ј. Чачияков Табардыҥ оромы, 32)[16][17];
  • Байлу-Болчок (851)[18];
  • Кылјыккан кыр (852)[18];
  • Стела-кайа (863)[18].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[18].

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Јолоныҥ ӱсти јанында, 4 км кире тӱштук-кӱнбадыш јаар Семисарт сууныҥ јанында, кайаныҥ алдында, Кайырлык-ичи башталган јерде «Кара-Боом» деп канча кат стоянка (многослойная) 50°43′″ с. ш. 85°42′″ бар[19]. Орой палеолитте культураны шиҥдееринде ол стоянка јаан учурлу[20][21].
  • Урсул сууныҥ јарадында, Јоло ло Кайырлык суулардыҥ бирикеннеҥ 2 км тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар Тӱмечинде (Тюмечин-1, 2, 4), палеолит ӧйдӧги јебрен улустыҥ таштаҥ эткен јепселдери табылган.[22];
  • Мӧҥкӱсалгыш (865,866,1038-1040,1042-1046,1086,1089,1148)[18];
  • Јебрен тӱрк руникалык бичик (954)[18];
  • Ташта јурамалдар (862, 953, 952, 1146,1157)[18];
  • Јебрен јурт (поселение)(864,955,1041)[18];
  • Јебрен корумдар (867, 868)[18].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[18].

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Тожоҥ, тоҥмок суу (933)[18];
  • Кара-Јӱрек (934)[18];
  • Кара-Боом (935)[18];
  • Алтыгы Кара-Суу (940)[18];
  • Таркаты (942)[18];
  • Тӧҥкӧлик (937)[18];
  • Кара суу — Јаан-Боом (938)[18]. Туйакту — Кан-Оозы деп јолдо.
  • Тоботой суу (944)[18].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[18].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Палкин Э. М. (1934—1991) — бичиичи, СССР-дыҥ ла Алтайдыҥ бичиичилериниҥ биригӱзиниҥ турчызы.
  • Пекпеев С. Т. (1956—2012) — РФ-ныҥ Госдумазыныҥ депутады.
  • Чачияков Т. А. (1923—1998) — кайчы, чӧрчӧкчи ле соојыҥчы.
  • Мамадаков А. В. (1976) — театр ла киноныҥ актеры.
  • Чапыев Е. М. (24.01.1910 — 23.10.2001) — тӱӱкичи, фольклорист, Туулу Алтайдыҥ ономастиказын шиҥдеген, Москвада комсомол ишчилердиҥ курстарында ӱренген (1934), обком КПСС-тыҥ экинчи секретари (1940), «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте журналист, 500-теҥ артык алтай кожоҥдор ло табышкактар јууп, кепке баскан.

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1,0 1,1 Ело
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 14 кӱни, 6102. Архивировано 1419269678.
  6. ↑ [1]
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  9. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
  10. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу»,2020
  11. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  15. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  16. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610032006. Архивировано 1610213696.
  17. ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605274840. Архивировано јаҥар айдыҥ 14 кӱни, 8406 јыл.
  18. ↑ 18,00 18,01 18,02 18,03 18,04 18,05 18,06 18,07 18,08 18,09 18,10 18,11 18,12 18,13 18,14 18,15 18,16 18,17 18,18 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  19. ↑ Деревянко А. П., Петрин В. Т., Рыбин Е. П. и др. Палеолитические комплексы стратифицированной части стоянки Кара-Бом. Новосибирск, 1998.
  20. ↑ Деревянко А. П., Петрин В. Т., Рыбин Е. П. Характер перехода от мустье к палеолиту на Алтае (по материалам стоянки Кара-Бом) Архивная копия от 21 октября 2017 на Wayback Machine. Археология, этнография и антропология Евразии.- 2000.- № 2 (2).- С. 33-52
  21. ↑ Белоусова Н. Е., Рыбин Е. П. Новая схема культурно-стратиграфического членения ранневерхнепалеолитических отложений стоянки Кара-Бом (на основе пространственного анализа и данных ремонтажа) // Вестник НГУ. 2013. Том 12, выпуск 7: Археология и этнография
  22. ↑ А. Л. Кунгуров, А. Г. Цыро «ИСТОРИЯ ОТКРЫТИЯ И ИЗУЧЕНИЯ ПАЛЕОЛИТА АЛТАЯ», 75-78 бб. 2006 г. Барнаул

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Јоло&oldid=46633"