Перейти к содержанию

Туйакты

Википедия сайттаҥ
Јурт
Туйакты
орустап Туекта
50°50′16″ с. ш. 85°52′49″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Оҥдой
Јурт јеезе Кеҥиниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1876
Бийиги 913[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘329[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 34 %,
орустар 60 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649447
АТТК-ныҥ коды 84220855005
МТТК-ныҥ коды 84620455126
Номер в ГКГН 0154536
Туйакты (Россия)
Туйакты
Москва
Туйакты (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Туйакты (Алтай Республика)
Улалу
Туйакты
 Медиафайлдар Викискладта

Туйакты (орустап Туекта) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Кеҥиниҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Туйакты — туйук туу, туй турат орустап гора как панцирь, броня, закрытая гора, запертая высокая гора[4].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тал ортозында, Теректиниҥ, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ сындарыныҥ колтыгында, Урсул сууныҥ јарадында, Чуйдыҥ јолыныҥ 612 км турат. Туйактуныҥ суузы Урсулга кожылат. Јуртты айландыра кырлар агаш јокко јуук, тас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 913 метрге бийик[1].

Климады

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[6].

Аҥ-куштары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет. Куштдардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар[7]. Куштар агаш-аразында кӧп: томыртка, кӱӱле, каргаа, саҥыскан, кускун, тейлеген, мечиртке, јелечи, кӧктӧш, јалбагай ла о.ӧ.

Ӧзӱмдери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт[8]. Тайга-тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт[8].

Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.[9].

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 3 ором: Јаҥы, Семеновтыҥ, Урсулдыҥ. Јурт Чуйдыҥ трагыныҥ 614-чи километринде турат.

Туйакты јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Кеҥи 18 км
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой 22 км
Республикан тӧс кала Улалу 180 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 270 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 612,0 км-деҥ 3,9 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 613,0 км-деҥ 0 км

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1876 јылда тӧзӧлгӧн[10]. 1870 јылда Том-Тураныҥ губерниязыныҥ Јаш-Турада округыныҥ Алтай волостиниҥ крестьяндары Бичик (прошение) аткаргандар, Урсул ичинде Туйакту деп јерге кӧчӧлӧ јадарга. Је исправниктеҥ каруу сакып болбой, таҥынаҥ сурак јокко кӧчӱп баштагандар. 1896 јылда Алтайда духовный миссия мында школ ачар деп јӧптӧгӧн. Мӱргӱӱлдиҥ туразын туткан, јаан эмес куполду, шаҥду, кресттӱ. Бир башка турада школ ачкан. Граждан јууныҥ ӧйинде јурт улам ла актар ла кызылдар јуулажар јер боло берген. Мында эҥ ле јаан карындаштык мӧҥкӱ, 97 кижи Совет јаҥ учун тынын берген.

Эл-јон

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Эл-јонныҥ тоозы
2010[11]2011[12]2012[12]2013[12]2014[13]2015[14]2016[2]
360↘359↘347→347↘344↘330↘329

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 360 кижи болгон, олордыҥ 60 % орустар, 34 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].

Окылу тил: орус, алтай[15].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • библиотека;
  • магазин;
  • почта;
  • мини-отель;
  • АЗС;
  • пост ГИБДД.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Крестьян — фермер ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Совет јаҥ учун корогондлрдыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (Чуйдыҥ трагыныҥ 614-чи км, 50 км сол јаны јаар)[16][17];
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго обелиск (1059)[18];
  • Карындаштык мӧҥкӱ. Совет јаҥ учун јуулашкан улустыҥ мӧҥкӱзи (800)[18];

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[18].

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Јебрен тӱрк руникалык бичиктер (1151—1153)[18];
  • Ташта јурамалдар (1030,1031,1156)[18];
  • Јебрен корумдар (818)[18];
  • Мӧҥкӱсалгыштар (1149,1154,1155,1173-1179)[18].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[18].

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Туйакты јурттыҥ јанында кайада озогы ӧйдиҥ, јебрен чактыҥ јуруктары бар. Мында эликтер, аҥдар, бир канча улустар јуралган. Јолды јакалай лаптап кӧрзӧ, кӧп корумдар, кезер таштар, тагылдар кӧрӱнер. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[18].

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1,0 1,1 Туекта
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 7665. Архивировано 1419269678.
  6. ↑ Оҥдой. Климат[1]
  7. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  8. ↑ 8,0 8,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  9. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  10. ↑ Туекта
  11. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  15. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  16. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610032355. Архивировано 1610213696.
  17. ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605273757. Архивировано јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 8406 јыл.
  18. ↑ 18,00 18,01 18,02 18,03 18,04 18,05 18,06 18,07 18,08 18,09 18,10 18,11 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Туйакты&oldid=46592"