Кайырлык
| Јурт | |
| Кайырлык | |
|---|---|
| орустап Каярлык | |
| 50°40′59″ с. ш. 85°34′43″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Оҥдой |
| Јурт јеезе | Јолоныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 1000[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘195[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 100 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649433 |
| АТТК-ныҥ коды | 84220810003 |
| МТТК-ныҥ коды | 84620410111 |
| Номер в ГКГН | 0153864 |
|
|
|
.svg)
Кайырлык (орустап Каярлык) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Јолоныҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Кайыр кырларлу кызык ӧзӧкти Кайырлык деп адаган болор.
Кайырлык орустап крутое, отвесное место[4].
Кайырлык орустап быстрина, порог[4].
Физико-географиялык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Географиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт Алтай Республиканыҥ чике ле ортозында, Теректиниҥ, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Маргалуныҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ сындарыныҥ эдегинде, Кайырлык сууныҥ јарадында турат. Јуртты эбире ӧзӧктӧр: Тајыкуш, Семисарт, Ӧргӧндӱ-арт, Куладыныҥ боочызы, Туру, Бозырташ, Сала, Ӧлӧти, Картошко кобы, Тӧргин, Колоско, Кызыл-Шыҥ, Јаајам (Кудачы) јурты, Чет, Шибе, Марггулуныҥ боочызы, Караҥуй, Кадыргат, Акјул, Кызылгатту, Содонташ, Билӱлӱ арт, Ак-сас, Тӧгӧрик, Узунтӧргин, Сулайаҥ, Шапшыктыҥ боочызы, Узун-Кырлаҥ, Сары-Чагал, Эки суу бириккени (Маргулуныҥ ла Тӧгӧриктиҥ суулары Кӧк-Суу јаар, Кастактудӧӧн агып тӱжет), Балкашту, Борбок, Јалбагаш, Беспаскыр, Ойбок, Толубай, Карајӱрек, Акбоом, Јаану байлу кыр, Согонолу тайга, Улукын, Јероозы, Чичке, Карамдык. Тӱштӱк-кӱнбадыш јаар Кӧксу-Оозы ла Кан-Оозы аймактардыҥ јериле кыйулу. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1000 метрге бийик[1]. Суулары: Семисарттыҥ, Четте тоҥмок суу, Јалбагаштыҥ суузына ӧскӧ суулар кожылып, Кайырлыктыҥ суузы башталат, Эзимниҥ суузы, Толубайдыҥ суузы, Кара-Боомныҥ суузы.
Климады
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Климады орто-континентал[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[6].
Аҥ-куштары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тооргы тӱлкӱ, шӱлузин, борсук, киш, тийиҥ, койон, кӧрӱк, сарас, јоонмойын, калазак, камду, агас, ла јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар, куштар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, саҥыскан, карчага, тарал, шоҥкор, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк, ылаачын, јелечи, талаҥ-келеҥ, томуртка, јелечи, бечиртке, кускун, каргаа, кӧктӧш, сымдаа, таајы, јалбагай ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чараган, тоозы кезем астаган да болзо, је бар[7].
Ӧзӱмдери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Кыйрылыктыҥ тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орустап барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орустап крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орустап ирис), алаҥуш, комургай (орустап борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орустап бадан), чай чечек (орустап герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орустап лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орустап жимолость)[7].
Јери ле јолдоры
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 3 ором: Меес-јаны (орустап Подгорная), Сас-јаны (орустап Болотная), Тӧс ором (орустап Центральная). «Јоло-Кайырлык» деп јолдыҥ учы, узуны 12 км. Јакалай јолдор.
| Кайрылык јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой | 63 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 210 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 300 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 612 км-деҥ (Нефтебаза) | 37 км |
Тӱӱкизи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт 1726 јылда тӧзӧлгӧн. Алтайдыҥ јети јайзаҥы јуулыжып, Елизавета Петровна, бала каанга, баштану бичикти Кайырлыкта тургузып аткарган. Оны керелеген бичиктер Том-Тураныҥ архивтеринде бар. 30-чы јылдарда мында «Јаҥы јол» деп колхоз болгон. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде колхозтыҥ јааны болуп Упаева Е. И. иштеген. Горно-Алтайсктыҥ автоном облазыныҥ СССР-дыҥ Верховный Совединиҥ баштапкы депутады болгон. Кийнинде Кеҥиниҥ совхозыныҥ 6-бӧлӱги болгон, 1967 јылда Јолоныҥ совхозыныҥ 3-чи бӧлӱги (фермазы) боло берген.
Эл-јон
[тӱзедер | кодты тӱзедер]| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[8] | 2011[9] | 2012[9] | 2013[9] | 2014[10] | 2015[11] | 2016[2] |
| 200 | →200 | ↘198 | ↗202 | ↗208 | ↘197 | ↘195 |
Ук-калыктар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 226 кижиниҥ 100 % алтайлар[3].
Окылу тил: орус, алтай[12]
Инфраструктуразы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Кайырлыктыҥ баштамы школы.
- јурттыҥ клубы
- библиотека
- магазин
- эмчилик
- балдардыҥ тышкары ойноор спортплощадказы
Экономиказы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Мал ӧскӱрери јылкы, соок тумчуку, оок мал азыраары. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Крестьян-фермер ээлемдер.
Кереестер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тӱӱкилик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Археологиялык
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[13].
Ар-бӱткендик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Кайрылык бажында тоҥбок суу. Байлу (936)[13];
- Суу кечире Чичке деп јерде тоҥмок суулар бар;
- Тагыл (1126)[13].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[13].
Јарлу улузы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Кайырлыкта чыккан улус:
- Агадин, Капыш Иркитович (20.05.1927 — 2009) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (01.04.1945—1945), рядовой, кайралдары: медаль «За отвагу», «За боевые заслуги»[14]
- Адаров А. О. (1932—2005) — алтай поэт, прозаик, драмматург, кӧчӱреечи[15][16];
- Адянов К. (1915 —) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1944—1946), рядовой, кайралдары «За боевые заслуги» деп медаль[17];
- Белешев, Владимир Николаевич (Байзыҥ) (1924—1952) — адазыныҥ ады Сабаа, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (10.02.1942—1947), ст.сержант, «За отвагу» медальла, "орден Красной Звезды"ла кайралдаткан[18];
- Укачин Б. У. (1936—2003) — алтай поэт ле бичиичи[19];
- Кукуев, Т. О. (28.02.1918 —) — капитан, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, публицист, политик, кайралдары: «За оборону Сталинграда» медаль, «За отвагу» медаль, «За победу над Германией в Великой Отечественной войне», Орден Красной Звезды (1941—1945)[20][21];
- Кыпчаков, Иван Кӱндӱбеевич (10.12.1926—18.06.2006) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1944—1946), рядовой, кайралдары: «Жуковтыҥ медали», медаль «За победу над Японией», орден Красной Звезды, Орден Отечественной войны ΙΙ степени, медаль «За победу над Германией в 1941—1945»[22]
- Мадяев, Токтой Бордомолович (1918—01.12.2005) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1940—1945), рядовой, шыркалу, кол јок јанган[23];
- Сельбиков, Айдыҥ Тошпокович ([[1915]]—) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1941—1945), рядовой, эки Орден Отечественной войныла Ι,ΙΙ степеньдӱ кайралдаткан[24]
- Јажый Тогочоева (1944) — јурукчы, архитектор, дизайнер, Новосибирский архитектурный институт божоткон, прикладной искусстволо иштери ыраада јарлу: Америкада, Мексикада, Швейцарияда, Швецияда, Польшада јуруктары таҥынаҥ коллекцияларда. Всероссийский выставочный тӧс јерде «Лауреат ВВЦ» деп медальла кайралдаткан (2007, Москва). «Лучшее произведение национального народного искусства» деп конкурста II-чи јер (2009). «Чарующий бисер» деп выставканыҥ лауреады (Новосибирск), јуранар кеендиктиҥ дипломы (2010, Барнаул))[25];
- Тырдаев, Улаачы Тырданович (10.10.1918—09.10.1964) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1941—1945), рядовой, кайралдары медаль «За победу над Японией»[26];
- Тырдаев, Учур Майманович (1914—) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1941—1945), рядовой, кайралы медаль «За боевые заслуги»[27];
- Чекушев Л. В. (1918—) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1941—1945), Кызыл черӱге 1939 јылда барган, рядовой, кайралдары медаль «За боевые заслуги», «орден Отечественной войны Ι степени»[28];
- Адаров Б. О. () — журналист, Россия журналисттериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы[29];
- Адаров Б. О. (1941)— агроном-землеустроитель, Россияныҥ кӱндӱлӱ землеустроители.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- ↑ 1,0 1,1 Онгудайский район
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 4,0 4,1 О.Т. Молчанова. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 6594. Архивировано 1419269678.
- ↑ Оҥдой. Климат[1]
- ↑ 7,0 7,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Агадин К. И.[2]
- ↑ Адаров А. О.[3]
- ↑ [4]
- ↑ Адянов К.[5]
- ↑ Белешев В. Н.[6]
- ↑ Укачин Б. У.[7]
- ↑ Кукуев Т. О.[8]
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 8606. Архивировано јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 8613 јыл.
- ↑ Кыпчаков И. К.[9]
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 8606. Архивировано јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 8612 јыл.
- ↑ Сельбиков А. Т.[10]
- ↑ Јажый Тогочоева[11]
- ↑ Тырдаев У. Т.[12]
- ↑ Тырдаев У. М.[13]
- ↑ Чекушев Л. В.[14]
- ↑ Адаров Б. О.[15]
Тайантылар
[тӱзедер | кодты тӱзедер] Оҥдой аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
 | Аймактыҥ тӧс јери: Оҥдой јурт |  | |