Айты-Коол

Айты-Коол
	Јурт
Айты-Коол
	орустап Талица
	51°02′14″ с. ш. 84°18′29″ в. д.HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Кан-Оозы
Јурт јеезе	Айты-Коолдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	746 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↗111 кижи (2016)
Ук-калыктар	орустар 97%, алтайлар 2%
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Почтаныҥ индекси	649468
АТТК-ныҥ коды	84235860003
МТТК-ныҥ коды	84635460111
Номер в ГКГН	0154505
	Айты-Коол Москва Айты-Коол (Алтай Республика) Улалу Айты-Коол

Айты-Коол (орустап Талица) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Айты-Коолдыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

Айты-Коол орустап долина реки Айты^[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, Чарас ичиниҥ кају-каскак кырларыныҥ ортозында, Айтыкоолдыҥ суузыныҥ јарадында турат. Суу јурттыҥ ичиле агат. Тӱс јалаҥдар јок, кызык ӧзӧктӧр, суулардыҥ каскак јараттары, тайгалары койу агашла бӱркелген. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 746—847 метрге бийик^[1]^[5].

Климады

Климады орто-континентал. Кыш ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала, кандык айдыҥ бажына јетире турат. Соок ло деген чаган айда ортоайлык температура −19 °C, кар мында калыҥ тӱжет, тыҥ салкындар болбойт. Јай кичӱ изӱ айдаҥ башталып, сыгын айдыҥ бажына једет, кыска ла серӱӱн. Ортоайлык изӱ +18 °C, +20 °C болот. Кейдиҥ чыгы 450—500 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.

Аҥ-куштары

Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, марал аҥ, элик, булан, какай, тооргы^[6]. Куштардаҥ тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Бир канча аҥ-куштар: тооргы, киш, мӱркӱт, карчага, шоҥкор, ала ылаачын «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген^[7]. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган ла база кезик бӱдӱм балык бар. Эрте јаста кырларында кызыл-ӧрт марал чечектейт. Чарас ичи ыжык, ичпек јер, кызык та болзо, јерлери јакшы тӱжӱм берер, кырлары аҥдык, суулары балыкту.

Ӧзӱмдери

Чарас ичиниҥ агаштары: тыт, чиби, терек, мӧш, јойгон. Кату ла јымжак агаштар колый ӧзӧт Мында јымжак агаштар да кӧп: јодро, беле, толоно, тал, терек, каргана, ыргай, аспак; јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уйкӧс, бороҥот, чычрана, тийиҥкат, торбос, тожала, башка-башка мешкелер де бар. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер арчын, кызыл тазыл, марал чечек, алтын тазыл^[8].Чарас ичи ыжык, ичпек кызык та болзо, јерлери јакшы тӱжӱм берет.

Јери ле јолдоры

Јурттыҥ текши јери 61,46 га^[9]. Айты-Коол јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1,305 км, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 664 м^[10]. Јуртта 3 ором: Јараттай, Ленинниҥ, Партизандардыҥ^[11].

Партизандардыҥ оромы тегин грунт јолду, Айты-Коол јуртка киргенинеҥ ала, јурттаҥ Ӱстӱги-Айты-Коол јаар чыккан јолго јетире, узуны 1,490 км. Партизандардыҥ оромында Айты сууны кечире агаш кӱр бар, узуны 18 м. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 5,44 км^[9].

Айты-Коол јурт регионал учурлу «Кайрукун — Ӱстӱги-Айты-Коол» деп (идентификационный темдеги 84К-113^[12], узуны 8,7 км) јолдо турат^[13].

Јурттка ӱч јолло једер аргалу: Улалу — Чаргы — Кӧкӧйӧниҥ боочызы — Чакырдыҥ боочызы — Кан-Оозы — Айты-Коол; Улалу — Себини боочызы, Нефтебаза — Јабаганныҥ боочызы — Јабаган — Кан-Оозы — Айты-Коол; Алтай кырайдаҥ келзе, Јаш-Тура — Солонешный — Чаргы-Оозы — Кан-Оозы — Айты-Коол.

Айты-Коол јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы	40 км
Республикан тӧс кала Улалу	250 км,310 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	300 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ	170 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ	230 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010^[14]	2011^[15]	2012^[15]	2013^[15]	2014^[16]	2015^[17]	2016^[2]
125	→125	↘122	↘116	↗117	↘110	↗111

Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 136 кижи болгон, олордыҥ 97 % орустар, 2 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон ^[3].

Инфраструктуразы

јурт јеезениҥ администрациязы;
баштамы школ;
эмчилик;
јурттыҥ клубы;
бвлдардыҥ туразы;
стадион;
эмчилик;
магазин.

Экономиказы

Јуртта јаан ээлемдер јок. Кӧп саба билелерде таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

Карындаштык мӧҥкӱ (1917—1923), Айты-Коол јурттыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде)^[18]^[19]^[20];
Партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (2017 јылдыҥ кандык айдыҥ 1 кӱнинеҥ ала бу мӧҥкӱниҥ јери Чулчук деп јоголгон јурттыҥ ордында табылбаган)^[18]^[19]^[21].

Археологиялык

Ар-бӱткендик

Байлу туу;
Тоҥбок суу.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Ајарулар

↑ ^1,0 ^1,1 Talitsa (англ.). GeoNames.
↑ ^2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
↑ ^3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
↑ Талица
↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ ^9,0 ^9,1 Генеральный план муниципального образования Талицкое сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1609293056. Архивировано 1610204036.
↑ Карта села Айты-Коол.
↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
↑ Региональная трасса 84К-113
↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
↑ ^15,0 ^15,1 ^15,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
↑ ^18,0 ^18,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 14 кӱни, 4284. Архивировано 1610213696.
↑ ^19,0 ^19,1 Archive copy (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605301617. Архивировано јаҥар айдыҥ 14 кӱни, 8406 јыл.
↑ Культурное_наследие_России/Алтай/Усть-Канский_район ID 218701
↑ Культурное_наследие_России/Алтай/Усть-Канский_район ID 253569

Тайантылар

Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»

[geonames-1] 1,0 ^1,1 Talitsa (англ.). GeoNames.

[2016AY-2] 2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.

[Коряков-3] 3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».

[Топонимика-4] Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.

[5] Талица

[Кучин_флора_и_фауна-6] Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.

[Кр_книга_животные_РА_2017-7] Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[Кр_книга_растения_РА_2017-8] Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[Генплан_Талицкого_СП-9] 9,0 ^9,1 Генеральный план муниципального образования Талицкое сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1609293056. Архивировано 1610204036.

[10] Карта села Айты-Коол.

[11] Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.

[12] Региональная трасса 84К-113

[13] Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»

[2010G-14] Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.

[2012T-15] 15,0 ^15,1 ^15,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.

[2014CK-16] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.

[2015AG-17] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.

[Памятники-18] 18,0 ^18,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 14 кӱни, 4284. Архивировано 1610213696.

[Памятники_список-19] 19,0 ^19,1 Archive copy (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605301617. Архивировано јаҥар айдыҥ 14 кӱни, 8406 јыл.

[20] Культурное_наследие_России/Алтай/Усть-Канский_район ID 218701

[21] Культурное_наследие_России/Алтай/Усть-Канский_район ID 253569

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]