Кӧзӱл
Јурт | |
Кӧзӱл | |
---|---|
орустап Козуль | |
50°58′19″ с. ш. 84°41′03″ в. д.HGЯO | |
Эл-тергее | Россия |
Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
Муниципал аймак | Кан-Оозы |
Јурт јеезе | Кӧзӱлдиҥ |
Тӱӱкизи ле географиязы | |
Бийиги | 968 [1] м |
Климады | орто-континентал |
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
Эл-јонныҥ тоозы | |
Эл-јонныҥ тоозы | ↘501[2] кижи (2016) |
Ук-калыктар | 100 % алтайлар[3] |
Окылу тил | алтай, орус |
Тоолорлу идентификаторлор | |
Телефонныҥ коды | +7 38841 |
Почтаныҥ индекси | 649462 |
АТТК-ныҥ коды | 84235830001 |
МТТК-ныҥ коды | 84635430101 |
Номер в ГКГН | 0154320 |
|
Кӧзӱл (орустап Козуль) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Кӧзӱлдиҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Кӧзӱл орустап .
Физико-географиялык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Географиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ ле Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, Чарыштыҥ суузына Мӧндӱр-Сокконныҥ суузы киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 968 метрге бийик[1][4].
Климады
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Климады орто-континентал. Соок ло узун кыш, кайда да 5-6 ай, чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −19..-20,5 °С кире болуып јат, тыҥыда соок кӱндерде −35..-40 °С једет. Јай серӱӱн ле кыска болот, 3 ле ай. Јаан изӱ айда +25..+30 °С болот, ортоайлык изӱниҥ кеми +15 °С кире. Јут-чыктыҥ кеми 452—500 мм бар, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,6 м/с болор.
Аҥ-куштары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тайгалары аҥдык, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, койон, какай да бар. Тооргыныҥ тоозы Алтайда кезем астаганыла оны «Кызыл бичикке» кийдирген[5]. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке[6].
Ӧзӱмдери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны тыт-чет агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт[7]. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш кӧп ӧзӧт[7].
«Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.[8].
Јери ле јолдоры
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурттыҥ текши јери 124,4 га[9]. Кӧзӱл јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 905 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 2 км 313 м[10]. Јуртта 6 ором: М.Ялбаковтыҥ, Т.Казаковтыҥ, В. Д. Папитовтыҥ (колхозтыҥ председателиниҥ адыла[11]), Модоровтыҥ, Јииттердиҥ, Ак-Сала ӧзӧктӧ ором[12]. Кӧзӱлдиҥ јурт ичинде јолдорыныҥ узуны 17,807 км[9].
Кӧзӱлге једерге ӱч јол бар: Улалу — Чаргы — Чакырдыҥ боочызы — Јабаган — Кан-Оозы — Кӧзӱл; Шабалин — Себиниҥ боочызы — Нефтебаза — Јоло — Јабаганныҥ боочызы — Кан-Оозы — Кӧзӱл; Алтай крайдаҥ келзе, Јаш-Тура — Солонешный — Чаргы-Оозы — Келейдиҥ боочызы — Кан-Оозы — Кӧзӱл. «Кан-Оозы — Коргон» деп јолдыҥ 4-чи километринде (идентификационный темдеги 84К-109[13], узуны 63,055 км) оҥ јаныдӧӧн регионал учурлу јол башталат «Кӧзӱлге айрылчык јол» (идентификационный темдеги 84К-59[14], узуны 2,2 км), јолдыҥ ӱсти сай-кумак[15].
Кӧзӱл јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | ||
Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы | 10 км | |
Республикан тӧс кала Улалу | 220 км, 280 км | |
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 270 км, 300 км | |
Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км | |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 140 км | |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 120 км |
Тӱӱкизи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
2010[16] | 2011[17] | 2012[17] | 2013[17] | 2014[18] | 2015[19] | 2016[2] |
535 | ↘534 | ↘506 | ↘505 | ↘502 | ↗519 | ↘501 |
Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.
Ук-калыктары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 534 кижи болгон, 100 % алтайлар, ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Инфраструктуразы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ сады;
- интернат;
- эмчилик;
- јурттыҥ клубы;
- библиотека;
- стадион;
- почта;
- магазин.
Экономиказы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта јаан ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.
Кереестер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тӱӱкилик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Археологиялык
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ар-бӱткендик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Байлу туу;
- Тоҥмок суу.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јарлу улузы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Матин А. В. (1956—2000) — журналист, ӱлгерчи, ӱредӱчи, альпинист[22].
- Папитов Е. В. (1962 јылда кӱӱк айдыҥ 29 кӱнинде) — артист, Россияныҥ театрал ишчилериниҥ биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи[23]. Кеендиктиҥ Красноярскта институдыныҥ актеский факультедин божодоло (1988), П. В. Кучияктыҥ адыла адалган Национал драма театрда ижин баштаган. «Блистающая звезда» деп кӧрӱниҥ лауреады (2008,2011), Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ премиязыныҥ канча катап лауреады (2014, 2019), культураныҥ министерствозыныҥ кӱндӱлӱ грамоталарыла кайралдаткан, јайаандык ижинде 70-неҥ артык роль[24].
Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- ↑ 1,0 1,1 Kozul'k (англ.). GeoNames.
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Козуль.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ 7,0 7,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ 9,0 9,1 Генеральный план муниципального образования Козульское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610311047. Архивировано 1610204036.
- ↑ Карта села Козуль.
- ↑ Муниципальное образование «Усть-Канский район» — История Усть-Канского района (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605650945. Архивировано 1554038460.
- ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
- ↑ Региональная трасса 84К-109
- ↑ Региональная трасса 84К-59
- ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 . Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай . Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы . Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 13 кӱни, 5127. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605302375. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 13 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ Центр Азии. А.Матин[1]
- ↑ Папитов Е. В.[2]
- ↑ Грани таланта. Звезда Алтая[3]